Ang Akon Pagpakigbato sa Endometriosis

PANUGIRON NI DEBORAH ANDREOPOULOS

HALIN gid sa ginsuguran, masiling ko nga indi ako ang sahi sang babayi nga pirme nagakabalaka sa iya kapagros. Wala ako nagakatublag sa magagmay nga mga sakit sa pulupanag-on. Ginatinguhaan ko nga batunon ang kabuhi kon ano ini. Ang iban nga mga adlaw maayo; ang iban naman malain.

Apang, sang tin-edyer ako, nagsugod ako sa pagpakigbato sa tuman nga sakit. Sa mabudlay nga mga adlaw sang akon pamulanon, masunson ang pagngutngot sang akon mga obaryo subong man sang pagpalanakit sang ulo, paglupot, paglingin sang ulo, pagsuka, kag pagsakit sang naubos nga bahin sang likod. Kon kaisa nagaantos ako sang kapin sa isa sining mga sintoma sing dungan. Nian namutikan ko nga nakabulig ang ehersisyo kag pagpahuway, apang halos wala sing tion para sa sini.

Ang sakit isa ka personal nga butang. Indi mo ini matakus, kag indi mo ini pirme malaragway sing kumbinsido sa iban. Kon kaisa nagahigda ako sa bug-os nga mga adlaw, ginalapyo sa mga sintoma nga ginsambit sa ibabaw, ukon ginapilit ko ang akon kaugalingon nga magbangon kag himuon ang labi ka aktibo nga rutina, nga nakatomar sing mga bulong nga pangpakanay sa kasakit. Ang akon ikasarang sa pagtrabaho kag kinaandan nga pagsinalayo naupangan. Nalugaw-an gid ako. Nabatyagan ko nga indi maayo kag indi normal ang akon kahimtangan. Apang sa tion sang akon nga pagpakonsulta, ang nagapasalig nga mga pulong sang mga doktor nagadula sadto nga mga panghunahuna.

Naglala ang mga sintoma sang naglampas na ako sa 30 anyos. Ang mahapdi nga mga sakit nagaabot-abot nga wala sing maathag nga kabangdanan. Ginapukaw ako sang tuman nga sakit sa tungang­gab-i. May bes pa nga pila lamang ka oras ang akon tinulugan sa bug-os nga semana. Dugang pa, ginahilanat ako sing indi tanto kataas sa sulod sang pila ka adlaw sa pulupanag-on. Nagatomar ako sing mga painkiller para sa nanuhaytuhay nga sakit, spasmolytic nga mga pildoras para sa akon mga tinai, mga pildoras para sa akon tiyan, kag mga balanyos kag pildoras para sa akon likod.

Isa ka Eksperto sa Pag-ilog

Ang mga sintoma nga nagapaantos sa akon mahimo ipabangod sa pila ka bantog nga balatian. Ang akon kahimtangan daw yara sa dagway sang migraine, pelvic adhesion, dysmenorrhea (masakit nga pamulanon), irritable bowel syndrome, colitis, kag gastritis. Pirme ko nga ginapabangod ang tuman nga sakit sa dysmenorrhea, apang wala ko mahibaluan sadto nga ang daku nga kasakit sang dysmenorrhea tuhay gid sa naeksperiensiahan ko.

Ginsilingan ako nga kinaandan lang ang mabudlay nga pamulanon kag sakit kag nga ang panublion, kakulang sing regular nga ehersisyo, malawig nga pagtrabaho nga nagapungko, mga problema sa hormone, sobra nga kakapoy, kag kahuol subong man ang paglampas sa edad nga 30 anyos nga wala makapanganak mahimo nga mangin mga kabangdanan. Ginsilingan pa gani ako sang isa ka doktor nga ang tanan ko nga sintoma tanda sang maayo nga panglawas!

Apang kamusta naman ang iban pa makatulublag nga mga sintoma? Ang akon kalapyo ginpabangod sa lakas nga pagtrabaho kag kahuol. Ang akon hilanat ginpabangod sa sobra nga kakapoy. Ang pagsakit kag paghilab sang akon tiyan  ginpabangod sa kahuol kag indi nagakaigo nga pagkaon. Ang problema sa taludtod kag indi maayo nga postura ang ginbasol sa akon sakit sa likod. Gani ang tanan nga butang daw may paathag. Apang, ang katunayan nagapabilin nga indi gid maayo ang akon pamatyag.

Sa Katapusan, Husto nga Pagsayasat Gid Man

Nagpa-ultrasound ako sang Abril 1998, apang ginpakita sang mga resulta nga matinlo ang akon mga obaryo. Sang masunod nga apat ka bulan, naglala pa gid ang akon panglawason. Namat-od ako nga magpakonsulta sa doktor. Ginpa-ultrasound niya ako liwat kag may nasapwan sia nga daku katama nga bukol sa guwa sang akon matris. Ginpakadto niya ako dayon sa gynecologist. Ginkompirmar sang gynecologist nga may yara ako daku kaayo nga cyst (bukol) ukon pagporma sang mga cyst sa tupad sang akon matris, nga nagatakus sing 10 por 12 sentimetros—subong kadaku sang daw nagabusong ako sing apat ka bulan! Kag pagkatapos sadto nagsuspetsa sia nga ang kabangdanan sang akon mga problema amo ang endometriosis.

Sang primero naligban ako. Halos wala ako sing nahibaluan tuhoy sa endometriosis. Madamo gid ako sing pamangkot. Ano ang kabangdanan sini? Ano ang epekto sini sa akon kabuhi? Ang masunod nga nabatyagan ko amo ang kaumpawan. Sa sulod sang madamo nga tinuig nabatyagan ko nga daw nakibon ako sa malawig nga sakit. Sang wala sing ginhatag nga makapaumpaw nga bulong ukon makaalayaw nga paathag sa tapos sang sulitsulit nga pagpakonsulta, nagbatyag gid ako nga daw wala na sing mahimo kag napung-awan, kag ginbasol ko na lang ang akon kaugalingon tungod sang sobra nga reaksion sa kinaandan, matag-adlaw nga sakit. Ginsilingan ko ang akon kaugalingon nga ang kasangkaron sang sakit yara lamang sa akon hunahuna. Apang, ang tanan makalilibog nga sintoma may paathag na karon.

Mga Kabangdanan, kag mga Paagi sa Pagbulong

Ginpanugda sang doktor nga magpaopera ako sa sulod sang masunod nga pila ka adlaw— ang bukol ukon mga bukol mahimo maglupok sa bisan anong tion. Apang, antes sini, namat-od kami sang akon bana nga usisaon ining pagsayasat kag tun-an tubtob sa masarangan namon ang tuhoy sa di-kilala nga balatian nga ginatawag endometriosis.

Nahisayran namon nga suno sa pila ka pagbanabana, tubtob sa 30 porsiento sang kababayin-an sa pangidaron nga makapanganak ang mahimo nga may endometriosis! Wala mahibaluan kon ano ang ginatunaan sang endometriosis. Ang isa ka teoriya amo nga sa tion sang pamulanon, ang iban nga dugo sang pamulanon nga may mga endometrial cell nagailig pabalik sa mga Fallopian tube, nagatener sa pus-on, kag nagatubo didto. Ang isa pa nagsiling nga ang endometrial tissue nagalapta halin sa matris pakadto sa iban nga mga bahin sang lawas paagi sa sistema sang lymph (malapuyot nga pluido nga nagabasa sang mga tissue kag nagasamo sa dugo kag may likido nga bahin nga daw plasma sang dugo kag nagaunod sing puti lamang nga selula sang dugo) ukon sa ilig sang dugo. Ang isa ka genetiko nga teoriya nagasiling nga ang  endometriosis mahimo nga yara sa mga gene sang pila ka pamilya ukon mahimo nga may pila ka butang sa iban nga mga babayi nga nagahimo sa ila nga madali matapikan sini. Ginabasol sang iban ang mga makahililo nga butang sa aton mahigko nga palibot.

Ginsugiran kami nga ang tagsa ka kaso sang endometriosis magkatuhay. Ang lugar nga gintubuan sini, ang kadalumon sang pagpanalupsop sini sa tissue, kag ang kabilugan nga kadakuon sini nagaamot sa pinasahi nga kinaugali sang balatian. Nahisayran namon nga bisan ang pinakagamay nga pagtubo sini mahimo tunaan sang di-maagwanta nga sakit kon magbanog ang nerve nga malapit sa sini.

Nagapati ang iban nga mga doktor nga ang pagkuha sa matris lakip ang mga obaryo, amo ang pinakamaayo kag pat-od nga solusyon. Apang, antes himuon ini, mahimo gamiton ang mga hormone agod pauntaton ang ovulation tubtob posible. Kon kaisa ginapakanay sini ang endometriosis sa tion sang pagbulong kag kon kaisa sa sulod sang mga binulan ukon tinuig pagkatapos sini. Ang konserbatibo nga operasyon (pag-opera nga ginatipigan ang mga tissue tubtob posible), major man ini ukon paagi sa laparoscope, nga nagalakip sang pagkuha ukon pagsamad sa pagtubo sini ginarekomendar man sa pila ka kaso, kag ini makapakanay sa mga sintoma.

Pag-opera kag Paglukmat

Ining katapusan nga paagi sang pagbulong daw amo ang labi nga nagakaigo sa akon kaso. Pagkatapos nga gin-operahan kag ginkuha ang bukol, nakibot ako sang ginsilingan ako sang akon doktor nga indi mapaayo sing bug-os sang operasyon ang akon balatian. Nagsiling sia nga ang paglaum kag pagbaton sang akon kahimtangan kinahanglanon agod makapadayon ako sa pagkabuhi sing bug-os subong posible walay sapayan sang mga paglukmat sa palaabuton. Ginpasalig niya ako nga yara sia agod buligan ako sa bisan anong tion.

Nagsiling ang doktor nga dapat ako magpa-ultrasound sang akon mga obaryo kada tatlo ka bulan kag nga dapat handa ako nga magpabulong sa pulupanag-on, depende sa akon kahimtangan. Ginrekomendar niya nga sugdan ko gilayon ang pagbulong paagi sa gonadotropin-releasing hormone. Ginapauntat sini ang pagpaguwa sing mga hormone nga nagabulig sa pagpanghikot sang obaryo kag daw nagpamenopus sa akon. Ini nga bulong sarang lamang tomaron sa sulod sang anom ka bulan bangod mahimo ini bangdan sang paggabok sang mga tul-an ukon iban pa nga mga pagbag-o may kaangtanan sa menopus.

Mga isa ka bulan kag tunga pagkatapos sang akon pagpabulong, nabatyagan ko liwat ang daw ginatuslok nga sakit. Nakabasa ako tuhoy sa kadasigon  sang paglukmat kag gintinguhaan ko nga ihanda ang akon kaugalingon sa masunod nga pag-atake sang endometriosis. Apang wala ko ginpaabot nga matabo ini sing madali. Ginpakita sang ultrasound nga may daku na nga bukol sa akon wala nga obaryo. Ginhimo ko gilayon ang ginrekomendar nga pagbulong sa sulod sang isa ka semana, kag naghaganhagan ang sakit. Pagligad sang pila ka bulan nadula ining bukol. Apang, pagligad sang isa ka tuig, may nagtubo naman nga bukol. Sa bisan paano, sa nabilin ko nga kabuhi, dapat mangin alisto ako pirme kag magpaatipan sa isa ka doktor.

Sanglit ang endometriosis isa ka balatian may kaangtanan sa hormone kag sistema sang imyunidad, may iban pa nga mga butang luwas sa pagpabulong nga nagabulig sa akon lawas nga mangin balanse. Dapat bag-uhon ko ang akon dieta paagi sa paglakip sing dugang nga preska nga mga utanon kag madamo nga prutas subong man sing mga bitamina kag pagbuhin sang ginapasulod nga caffeine sa lawas. Nagaehersisyo ako sing dugang pa, kag nagahugod sing kapin nga tion sa pagpahuway. Ini tanan nakabulig sa akon agod maghaganhagan ang iban nga mga epekto sang pagbulong kag nagapabaskog pa sang akon lawas.

Sa tion sining kabudlayan, ginapakabahandi ko gid ang mahinuklugon nga suporta kag mahigugmaon nga paghangop sang akon bana. Dugang pa, ang akon mga kaupod sa trabaho—boluntaryo tanan sa sanga sang Watch Tower Society sa Gresya—nangin masinakdagon gid, kag nagpahalipay ini sa akon tagipusuon. Labaw sa tanan, nagakuha ako sing kusog gikan sa akon personal nga kaangtanan kay Jehova, ang isa nga ‘nagasakdag sa akon sa higdaan sang balatian.’—Salmo 41:3.

[Kahon/Laragway sa pahina 26]

Makigkomunikar!

Ang balatian kag sakit mahimo bangdan sang kahuol sa bisan ano nga kaangtanan. Apang, sa amo man nga tion, nagahatag man ini sing mga kahigayunan nga mapalambo ang dugang nga kahanuklog kag paghangop. Kon ang balatian daw wala sing katapusan, ang batasan sang nagabalatian mahimo nga talalupangdon nga maglain gid. Isa ini ka hangkat sa mga katapo sang pamilya, ilabi na sa mga tiayon. Sa baylo nga mangampo, dapat tinguhaan sang mga tiayon nga palambuon kag gamiton ang ila kalantip sa pagkomunikar—nga mahinay sa pagsumbong kag maabtik sa pagpatawad.

Dapat dumdumon sang babayi nga nagabalatian sang endometriosis nga ang bana wala gid sing namang-an tuhoy sa ginabatyag sa tion sang bug-os nga siklo sang pamulanon kag nga ang iya kahimtangan mahimo nga makapagumon gid sa iya bana. Apang, kon ang iya bana nadalahig sa bug-os nga proseso sang pag-usisa sa balatian, mas mahangpan niya ini. Yari ang pila ka panugda para sa pasyente.

▪ Indi mabasa sang imo bana ang imo hunahuna; sugiri sia kon paano kag kon diin ikaw nasakitan

▪ Pilia ang doktor nga magatudlo sa inyo sang imo bana tuhoy sa endometriosis kag magahinguyang sing dugang nga tion kon kinahanglanon

▪ Sugiri ang imo bana tuhoy sa mga pagbag-o nga imo nabatyagan—lakip ang positibo nga mga pagbag-o!

▪ Pangabaya sia nga magbasa tuhoy sa balatian

[Kahon/Diagram sa pahina 27]

Ano ang Endometriosis?

Ang endometriosis nagkuha sang ngalan sini sa endometrium—ang anib sang mga selula nga daw nagahapin sa matris (taguangkan). Ang endometriosis isa ka kahimtangan nga ang mga basad (tissue) nga kaanggid sa endometrium nagatubo sa nanuhaytuhay nga lokasyon sa guwa sang matris. Ang balatian mahimo makita sa kaiping nga mga organo subong sang mga obaryo, barukan, kag tinai, kag sa pila ka kahimtangan, mahimo ini makita sa balikawang.

Bisan pa ang endometriosis nagalakip sang di-normal nga pagtubo sang basad, masami nga indi ini makapakanser. Indi ang basad mismo ang nagahimo sa endometriosis nga di-normal kundi ang pagkahamtang sini sa guwa sang matris. Sa sulod sang matris, ang endometrial tissue nagabulig sa pagpatubo sa kiring sa tion sang pagbusong. Sa mga babayi nga wala nagabusong, ginapaguwa ini sa tion sang pamulanon.

Apang, wala sing paagi nga makaguwa sa lawas ang mga endometrial tissue sa guwa sang matris. Ang resulta amo ang pagdugo sa sulod sang lawas, pagkapierde sang dugo kag tissue nga nagahalin sa nagatubo nga endometrial tissue sa guwa sang matris, pagbanog sang mga bahin sa palibot, kag pagporma sang nahalitan nga basad. Ang iban pa nga mga komplikasyon, depende sa kon diin ini nagtubo, amo ang mga adhesion, pagdugo ukon pagsupon sang mga tinai, indi pagpanghikot sang barukan, kag pagbuswang sang nagtubo nga basad, nga makapalapta sang balatian. Ang mga sintoma mahimo maglala samtang nagadugay, bisan pa may mga paglukmatlukmat sa pila ka kaso.

[Mga diagram]

(Para sa kabug-usan sang teksto, tan-awa ang publikasyon)

Mga fallopian tube

Matris

Mga obaryo

Endometrium (mga selula nga daw nagahapin sa matris)

Kada bulan, ang “endometrial tissue” nga nagatubo sa guwa sang matris nagabuswang kag nagadugo apang wala sing paagi nga makaguwa sa lawas

Mga “endometrial tissue” nga nagatubo sa guwa sang matris

Mga “adhesion” sa mga obaryo

Mga “endometrial tissue” nga nagatubo sa guwa sang matris

[Kahon/Laragway sa pahina 28]

“KATINGALAHAN NGA BALATIAN SANG BABAYI”?

Agod mahibaluan ang dugang pa tuhoy sa mga epekto sang endometriosis sa hunahuna kag sa emosyon, nakighambal ang Magmata! kay Mary Lou Ballweg, presidente sang Endometriosis Association, sa Milwaukee, Wisconsin. Yari ang bahin sang amo nga interbyu.

P: Ano ang emosyonal nga mga epekto sang endometriosis sa mga babayi?

S: Nagadepende ini sing daku sa kon ano ang ginahimo sang balatian sa bisan anong partikular nga tion. Kon mga tin-edyer sila, makahalanusbo gid ini sa emosyon. Indi gid mahangpan sang mga pamatan-on nga babayi kon ano ang nagakatabo, ilabi na bangod ang ila kahimtangan masami nga wala masayasat sa amo nga tion. Sensitibo man sila kaayo sa sining mga butang. Indi nila luyag nga ipakighambal ini sa ila mga ginikanan ukon kay bisan sin-o. Gani ining mga pamatan-on mahimo magpati nga indi gid sila subong kabakod ukon subong kaayo sangsa iban. Masami nga nabudlayan sila sa hilikuton sa eskwelahan, kag nabudlayan sa ila pagpakig-angot sa iban. May nakilala kami nga madamong pamatan-on nga babayi nga nag-untat sa pag-eskwela. Kada semana makabati kami halin sa di-magkubos isa ka pamatan-on nga babayi nga wala nagamadinalag-on sa eskwelahan bangod sang malubha nga mga balatian may kaangtanan sa endometriosis.

P: Kamusta naman ang minyo nga mga babayi kag ang tigulang nga mga babayi?

S: Ang sakit mahimo makahalit sa pag-asawahay, ilabi na kon wala masayasat ang balatian sang babayi. Sa tion nga masayasat na ini, mahimo magbuligay ang mag-asawa bangod nahibaluan nila kon ano ang nagakatabo. Nian sing magkaupod, ginalauman nga makapangita sila sing paagi agod batuan ang mga epekto sang balatian. Apang kon indi husto ang pagsayasat sa balatian sang babayi, makahalanusbo gid ini. May empleyada kami diri nga ginsilingan sang iya doktor—sa atubangan sang iya bana—nga ang mga sintoma yara lamang sa iya hunahuna. Nagpati ang bana sa doktor, kag karon nagbulagay na sila. Ining kakulang sa paghangop isa ka daku nga hangkat. Kon magpauli ka kag sugiran ang imo pamilya nga may malubha ikaw nga balatian, subong sang multiple sclerosis, mahimo gid nga makakuha ikaw sing simpatiya kag suporta. Apang kon magpauli ka kag sugiran sila nga may yara ikaw endometriosis—ti, ano ina? Para sa ila isa ini ka katingalahan nga balatian sang babayi nga wala gani sing bisan sin-o nga luyag hambalan ini. Mahimo nga wala gid ikaw sing makuha nga suporta.

P: Sa banta mo, ano nga sahi sang suporta ang mahimo mahatag sang mga bana, kabataan, kag mga ginikanan sa isa ka babayi nga may endometriosis?

S: Una sa tanan, sa banta ko dapat nila patihan ang babayi kag patihan ang mga nagakatabo sa iya. Dapat nila tinguhaan nga ihatag ang suporta nga ihatag nila kon ang bisan ano man nga sahi sang balatian mag-abot. Ang daku nga bahin sini amo ang pagtuon sang tanan nga butang nga masarangan nila tuhoy sa balatian. Sa tion nga madamo na ikaw sing nahibaluan tuhoy sa balatian, mahangpan mo na ang mga epekto sini kag mahangpan mo man ang iban nga mga epekto sang iban nga mga bulong. Dugang pa, sa banta ko ang kalabanan sang aton katilingban sa bug-os nga kalibutan nagtuga sing pagdumili—nahuya sila nga hambalan ang tuhoy sa biolohiya sang babayi. Makasulubo gid ini. Gani sa banta ko, ang pinakadaku nga hangkat nga ginaatubang naton sa bug-os nga kalibutan ayhan amo ang pagbag-o sa mga panimuot sang mga tawo sa kon ano gid ang kahulugan sang mangin babayi.

[Laragway]

Si Mary Lou Ballweg