1, 2. (a) Nunọwhinnusẹ́n tẹwẹ ko deanana hodotọ Jesu tọn lẹ kakajẹ egbehe? (b) Nawẹ kẹntọ lẹ ko tẹnpọn nado gbawhàn mítọn gbọn, podọ etẹwẹ yin kọdetọn lọ?

TO WHENUE Jesu ṣite to Pilati he yin whẹdatọ daho hugan akọta Ju lẹ tọn nukọn, e donù nunọwhinnusẹ́n de go he ko deanana hodotọ nugbonọ Etọn lẹ kakajẹ egbehe. E dọmọ: “Ahọluduta ṣie ma yin apadewhe aihọn ehe tọn. Eyin Ahọluduta ṣie ko yin apadewhe aihọn ehe tọn wẹ, devizọnwatọ ṣie lẹ na ko hoavùn bọ yẹn ma na ko yin zizejo na Ju lẹ. Ṣigba, nalete, Ahọluduta ṣie ma yin sọn aihọn ehe mẹ.” (Joh. 18:36) Pilati biọ dọ Jesu ni yin hùhù, ṣigba awhàngbigba enẹ ma dẹn-to-aimẹ. Na Jesu yin finfọnsọnku. Ahọluigbagán huhlọnnọ Ahọluigba Lomu tọn lẹ tẹnpọn nado sukúndona hodotọ Klisti tọn lẹ, amọ́ e ma pà yé. Klistiani lẹ hẹn owẹ̀n Ahọluduta lọ tọn gbayipe gbọn aihọn hohowhenu tọn pete mẹ.—Kol. 1:23.

² To whenue Ahọluduta lọ ko yin didoai to 1914 godo, delẹ to awhànpa huhlọnnọ hugan to whenuho mẹ lẹ mẹ tẹnpọn nado và omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ sudo. Ṣigba, depope to yé mẹ ma ko gbawhàn mítọn. Gandudu po tonudọgbẹ́ susu lẹ po wà nuhe go yé pé lẹpo nado hẹn mí gánnugánnu nado nọgodona yé to nudindọn lẹ whenu. E ma pà yé nado klan mí. To egbehe, diblayin akọta he to aigba ji lẹpo mẹ wẹ mẹjidugando Ahọluduta lọ tọn lẹ nọ nọ̀. Mahopọnna enẹ, mí tin to kọndopọ mẹ to pipli mẹmẹsunnu-yinyin lẹdo aihọn pé nujọnu tọn de mẹ bo nọ nọ̀ kada mlẹnmlẹn na whẹho tonudidọ tọn aihọn ehe tọn lẹ. Pọninọ mítọn yin kunnudenu dutomẹji dọ Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn to gandu bọ Ahọlu lọ, Jesu Klisti to anadena mẹjidugando etọn lẹ bo to kiklọ́ yé wé bosọ to hihọ́-basina yé. Mì gbọ mí ni gbadopọnna lehe e ko wàmọ do, gọna vude poun to owhẹ̀ he ji e ko gọalọna mí nado dù te lẹ mẹ, ehe nọ hẹn yise mítọn lodo dile mí to nukọnzindo ma nado yin “apadewhe aihọn tọn.”—Joh. 17:14.

3, 4. (a) Nujijọ tẹlẹ wẹ wá aimẹ to whenue Ahọluduta lọ yin jiji? (b) Be omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ mọnukunnujẹ whẹho kadaninọ tọn mẹ to gigọ́ mẹ to bẹjẹeji ya? Basi zẹẹmẹ.

³ To jiji Ahọluduta lọ tọn godo, awhàn fọ́n to olọn mẹ bọ Satani yin yinyan do aigba ji. (Hia Osọhia 12:7-10, 12.) Awhàn  de sọ fọ́n to aigba ji he ze gbemima omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ tọn do whlepọn mẹ. Yé magbe nado hodo apajlẹ Jesu tọn bo ma yin apadewhe aihọn tọn. Amọ́ to bẹjẹeji, yé ma mọnukunnujẹ nuhe kadaninọ na whẹho tonudidọ tọn lẹpo na biọ to yé si mẹ to gigọ́ mẹ.

⁴ Di apajlẹ, Bladopọ 6tọ zinjẹgbonu L’Aurore du Millénium * tọn he yin zinzinjẹgbonu to 1904, na tuli Klistiani lẹ ma nado tindo mahẹ to awhàn mẹ. Etomọṣo, e dọ dọ, eyin e lẹzun dandan na Klistiani de nado biọ awhàn mẹ, e dona tẹnpọn bọ azọ́n he e na kẹalọyi ma na bẹ awhànfunfun hẹn. Eyin e ma pà ẹ bọ e yin didohlan awhàngbenu janwẹ, e dona hẹn diun dọ e ma hùmẹ. To whenue Herbert Senior he nọ nọ̀ Grande-Bretagne bo yí baptẹm to 1905 to hodọ gando ninọmẹ he wá aimẹ to ojlẹ enẹ mẹ go, e dọmọ: “Mẹmẹsunnu lẹ biọ bẹwlu mẹ taun podọ anademẹ he họnwun de ma tin he dohia eyin e sọgbe nado biọ awhàn mẹ taidi awhànfuntọ ṣigba bọ azọ́n he ma bẹ awhànfunfun hẹn kẹdẹ wẹ yé dona kẹalọyi.”

5. Nawẹ Atọ̀họ̀-Nuhihọ́ lọ Tọn 1^er septembre 1915 tọn jẹ nukunnumọjẹnumẹ mítọn hẹn họnwun ji gbọn?

⁵ Ṣigba, Atọ̀họ̀-Nuhihọ́ lọ Tọn 1^er septembre 1915 tọn jẹ nukunnumọjẹnumẹ mítọn hẹn họnwun ji gando whẹho ehe go. E dọ gando ayinamẹ he yin nina to Études des Écritures mẹ lẹ go dọmọ: “Mí to linlẹn dọ nuwiwa mọnkọtọn na taidi gbejijo.” Eyin yè ka dobuna Klistiani de dọ e na yin hùhù, na e gbẹ́ ma nado do awhànwù bo plọn awhàn lo? Hosọ lọ yihojlẹdohogo dọmọ: “Detẹ wẹ ylan hugan, dọ yè ni de osò do mí, na mí jlo na yin nugbonọ na Ahọvi Jijọho tọn bo gbẹ́ nado vẹtolina gbedide Etọn, kavi dọ yè ni de osò do mí dile mí to azọ́nwa na ahọlu aigba ji tọn lẹ bo to godonọna yé bosọ gbọnmọ dali mọ́n nuplọnmẹ Ahọlu Olọn mẹ tọn mítọn tọn lẹ? To okú awe lọ lẹ mẹ, tintan lọ wẹ mí na jlo—enẹ wẹ nado kú, na mí yin nugbonọ na Ahọlu Olọn mẹ tọn mítọn wutu.” Mahopọnna hodidọ he dutomẹji enẹ, hosọ lọ dotana dọmọ: “Mí ma hẹn mẹde gánnugánnu nado hodo aliho nuyiwa tọn ehe. Ayinamẹ poun wẹ.”

6. Etẹwẹ a plọn sọn apajlẹ Mẹmẹsunnu Herbert Senior tọn mẹ?

⁶ Mẹmẹsunnu delẹ mọdọ whẹho lọ họnwun bo wleawufo nado doakọnna nuhe e bẹhẹn lẹ. Herbert Senior, he yin nùdego wayi dọmọ: “Na yẹn tọn, vogbingbọn de ma tin to sòpẹ́n bibẹ sọn tọjihun de mẹ [azọ́n he ma bẹ awhànfunfun hẹn] po sòpẹ́n enẹlẹ yíyí do kì osò he na yin dide lẹ mẹ po ṣẹnṣẹn.” (Luku 16:10) Na Mẹmẹsunnu Senior gbẹ́ ma nado plọn awhàn na ayihadawhẹnamẹnu etọn wutu, e yin zizedo gànmẹ. Ewọ po mẹmẹsunnu 4 devo lẹ po gọna sinsẹ̀nnọ devo lẹ tin to omẹ 16 lẹ mẹ he gbẹ́ ma nado funawhàn na ayihadawhẹnamẹnu yetọn wutu bo sẹ̀ngàn na ojlẹ de to gànpa Richmond tọn mẹ to Grande-Bretagne. To ojlẹ de mẹ, Herbert po hagbẹ etọn lẹ po yin bibẹdo tọjihun mẹ nado yì awhàn nukọn to France. To finẹ, yè dawhẹna yé dọ yé na yin osò de do. Ewọ po delẹ to mẹhe pò lẹ mẹ po yin tito do  mẹhe na de osò do yé lẹ nukọn, amọ́ yé ma yin hùhù. Kakatimọ, whẹdanamẹ yetọn yin didiọ nado sẹ̀ngàn na owhe ao.

7. To whenue Wẹkẹ-Whàn II bẹjẹeji, etẹ mẹ wẹ omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ wá mọnukunnujẹ hezeheze?

⁷ To whenue Wẹkẹ-Whàn II bẹjẹeji, omẹ Jehovah tọn lẹ to pọmẹ ko wá mọnukunnujẹ nuhe kadaninọ zẹẹmẹdo gọna nuhe apajlẹ Jesu tọn hihodo biọ to yé si mẹ hezeheze. (Mat. 26:51-53; Joh. 17:14-16; 1 Pita 2:21) Di apajlẹ, zinjẹgbonu Atọ̀họ̀-Nuhihọ́ lọ Tọn 1^er novembre 1939 tọn bẹ hosọ ayidego tọn “Kadaninọ” hẹn, ehe dọmọ: “Todin, osẹ́n he dona nọ deanana omẹ Jehovah tọn he tin to alẹnu de mẹ hẹ ẹ lẹ wẹ kadaninọ mlẹnmlẹn to awhàn whenu.” Simon Kraker, he wá sẹ̀n to tatọ́-tẹnnọ to Brooklyn, New York dọ gando hosọ enẹ go dọmọ: “N’wá mọnukunnujẹemẹ dọ omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ dona tin to jijọho mẹ hẹ mẹlẹpo, etlẹ yin to awhàn whenu.” Núdùdù gbigbọmẹ tọn enẹ wá to ojlẹ sisọ mẹ bo gọalọ nado wleawudaina omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ na mẹgbeyinyan sinsinyẹn he na ze nugbonọ-yinyin yetọn na Ahọluduta lọ do whlepọn mẹ.

8, 9. Nawẹ dọdai apọsteli Johanu tọn mọ hẹndi gbọn?

⁸ Apọsteli Johanu dọ dọdai dọ to jiji Ahọluduta lọ tọn to 1914 godo, dlagọni lọ he yin Satani Lẹgba, na tẹnpọn nado và  mẹhe nọ nọgodona Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn lẹ sudo gbọn tọ̀sisa yẹhiadonu tọn de túntún jẹgbonu sọn onù etọn mẹ dali. * (Hia Osọhia 12:9, 15.) Nawẹ dọdai Johanu tọn mọ hẹndi gbọn? Sọn 1920 lẹ mẹ sọyi, homẹkẹn debọdo-dego fọ́n sọta omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ. Kẹdẹdi mẹmẹsunnu susu devo lẹ he nọ nọ̀ Agewaji Amelika tọn to wẹkẹ-whàn awetọ whenu, Mẹmẹsunnu Kraker yin zizedo gànpamẹ, na e yin nugbonọ na Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn wutu. To awhàn lọ whenu, hugan mado-awe daa mẹhe to gànpa daho États-Unis tọn lẹ mẹ lẹpo tọn wẹ yin Kunnudetọ Jehovah tọn, na ayihadawhẹnamẹnu yetọn ma na yé dotẹnmẹ nado funawhàn wutu.

⁹ Yanwle Lẹgba po godonọnamẹtọ etọn lẹ po tọn wẹ nado gbà tenọgligo-hinhẹn mẹjidugando Ahọluduta lọ tọn lẹ tọn to fidepope he yé te. To Aflika, États-Unis po Europe po pete, yé nọ yin hinhẹn yì owhẹ̀ nukọn. Na yé tẹdo gbemima yetọn nado nọ kada go majomajo wutu, yé nọ yin bibẹdo gànmẹ, yin hihò bosọ yin awugblena sinsinyẹn. To Allemagne, omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ pehẹ kọgbidinamẹ sinsinyẹn, na yé gbẹ́ nado hò mlán Hitler kavi nado doalọ to awhànfunfun mẹ wutu. Yé omẹ 6 000 nkọ wẹ yin ginglọn do opá lẹ mẹ to gandudu Nazi tọn glọ, podọ Kunnudetọ Allemagne-nu po dehe ma yin Allemagne-nu 1 600 linlán po wẹ kú to alọ yasanamẹtọ yetọn lẹ tọn mẹ. Etlẹ yin to ninọmẹ enẹ mẹ, Lẹgba ma penugo nado hẹn awugble tẹgbẹ tọn de wá omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ ji.—Malku 8:34, 35.

10. Etẹwẹ “aigba” lọ nọtena, podọ nawẹ e ko dádo whẹho omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ tọn mẹ gbọn?

¹⁰ Dọdai he apọsteli Johanu kandai lọ dohia dọ “aigba”—enẹ wẹ omẹ kavi pipli huhlọnnọ aihọn lọ tọn delẹ he yin lẹnpọn dagbenọ—na nù “tọ̀sisa” homẹkẹn tọn lọ bo gbọnmọ dali gọalọna omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ. Nawẹ adà dọdai lọ tọn enẹ mọ hẹndi gbọn? To owhe he bọdo Wẹkẹ-Whàn II go lẹ mẹ, “aigba” lọ nọ saba dádo whẹho nugbonọ he to godona Ahọluduta Mẹsia tọn lẹ tọn mẹ. (Hia Osọhia 12:16.) Di apajlẹ, whẹdatẹn nukundeji voovo lẹ wẹ ko yiavùnlọna jlọjẹ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tọn nado gbẹ́ awhànzọ́n pinplọn podọ to whenue e yin bibiọ to yé si nado tindo mahẹ to hùnwhẹ otò tọn lẹ mẹ. Jẹnukọn whẹ́, mí ni gbadopọnna delẹ poun to awhàngbigba ayidego tọn lẹ mẹ he Jehovah ko na omẹ etọn lẹ na nuhe dù awhànzọ́n pinplọn.—Salm. 68:20.

11, 12. Whlepọn tẹwẹ Mẹmẹsunnu Sicurella po Thlimmenos po pehẹ, podọ etẹwẹ yin kọdetọn lọ?

¹¹ États-Unis. Anthony Sicurella yin dopo to ovi ṣidopo he mẹjitọ yetọn he yin Kunnudetọ lẹ plọn whẹ́n lẹ mẹ. E yí baptẹm to whenue e tindo owhe 15. To whenue e tindo owhe 21, e yì ze yinkọ dai taidi dopo to lizọnyizọnwatọ sinsẹ̀n tọn lẹ mẹ. To owhe awe godo, to 1950, e biọ dọ yinkọ emitọn ni yin zizedo mẹhe ma sọgan yì awhàn, na ayihadawhẹnamẹnu wutu lẹ mẹ.  Dile etlẹ yindọ wekantẹn dodinnanu tọn otò lọ tọn ma mọdọ nude ylan to e mẹ, azọ́nwatẹn whẹdidọ tọn gbẹ́ obiọ etọn dai. To owhẹ̀ nukọn yìyì whlasusu godo, Whẹdatẹn Daho Hugan États-Unis tọn vọ́ owhẹ̀ Mẹmẹsunnu Sicurella tọn gbeje pọ́n bo yíwhẹ̀ do e ji bosọ gbọnmọ dali jẹagọdo nudide whẹdatẹn dokọ̀ tọn lọ tọn. Nudide ehe lẹzun apajlẹ de he nọ yin alọdlẹndo to whẹho tòvi États-Unis tọn devo, he ayihadawhẹnamẹnu yetọn ma na dotẹnmẹ nado plọn awhànzọ́n lẹ tọn mẹ.

¹² Grèce. Na Iakovos Thlimmenos gbẹ́ nado do awhànwù wutu, owhẹ̀ tasinsinyẹn tọn yin didá na ẹn to 1983, bọ e dona sẹ̀ngàn. To whenue yè jo e, e to azọ́n dín taidi akuẹ-lẹntọ́ de, amọ́ azọ́nwhé de ma jlo na yí i, na e yin pinpọnhlan di sẹ́nhẹngbatọ de wutu. E ze whẹho lọ yì owhẹ̀ nukọn, ṣigba to whenue owhẹ̀ lọ ma pà ẹ to whẹdatẹn Grèce tọn lẹ godo, e vọ́ owhẹ̀ ylọ to Whẹdatẹn Europe Tọn Na Jlọjẹ Gbẹtọvi lẹ Tọn. To owhe 2000 tọn mẹ, pipli whẹdatọ Whẹdatẹn Daho Europe Tọn lẹ tọn, he bẹ whẹdatọ 17 hẹn, yíwhẹ̀ do e ji bọ nudide ehe lẹzun apajlẹ de he sọgan yin alọdlẹndo to whẹho mọnkọtọn lẹ mẹ. Jẹnukọnna nudide enẹ, mẹmẹsunnu Grèce tọn 3 500 wẹ ko nọ yin pinpọnhlan taidi sẹ́nhẹngbatọ, na kadaninọ yetọn ko zọ́n bọ yé ko sẹ̀ngàn. To nudide dagbe ehe godo, otò Grèce tọn de osẹ́n de tọ́n nado de owhẹ̀ sẹ́nhẹngba tọn he to okọ̀ na mẹmẹsunnu enẹlẹ sẹ̀. Humọ, osẹ́n de he ko yin didetọn owhe delẹ die jẹnukọn bo na jlọjẹ tòvi lẹpo nado wà azọ́n devo do awhànzọ́n tẹnmẹ vọ́ yin nùzindeji to whenue owe osẹ́n tọn Grèce tọn yin vivọ́ jlado.

13, 14. Etẹlẹ wẹ a lẹndọ mí sọgan plọn sọn kọdetọn owhẹ̀ he gando Ivailo Stefanov po Vahan Bayatyan po go lẹ tọn mẹ?

¹³ Bulgarie. Ivailo Stefanov tindo owhe 19 to whenue e yin yiylọ do awhàn mẹ to 1994. E gbẹ́ nado lẹzun awhànfuntọ kavi wà azọ́n he ma bẹ awhànfunfun hẹn, ehe awhànfuntọ lẹ biọ to e si lẹ. Ewọ yin whẹdana nado sẹ̀ngàn na osun 18, amọ́ e vọ́ owhẹ̀ ylọ, na jlọjẹ he e tindo ma nado funawhàn na ayihadawhẹnamẹnu etọn wutu. Owhẹ̀ etọn wá yin zize yì Whẹdatẹn Europe Tọn. To 2001, whẹpo owhẹ̀ lọ nido tlẹ yin gbigbeje pọ́n, e yin didọna Mẹmẹsunnu Stefanov dọ yé na didẹ whẹho lọ to yede ṣẹnṣẹn matin owhẹ̀ nukọn yìyì. Gandudu Bulgarie tọn jo Mẹmẹsunnu Stefanov gọna tòvi devo he jlo na wà zọ́n devo do awhànzọ́n tẹnmẹ lẹpo. *

¹⁴ Arménie. To 2001, Vahan Bayatyan pé owhe he yè nọ tindo bo nọ bẹ awhànzọ́n pinplọn dandan tọn. * E gbẹ́ nado plọn awhànzọ́n, na ayihadawhẹnamẹnu etọn wutu, ṣigba owhẹ̀ he e ylọ to whẹdatẹn otò lọ tọn lẹ depope ma pà ẹ. E yì gànmẹ to septembre 2002, bo dona sẹ̀ngàn na owhe awe daa, amọ́ yè jo e to osun ao daa godo. To whenẹnu, e vọ́ owhẹ̀ ylọ to Whẹdatẹn Europe Tọn, he yigbe nado vọ́ owhẹ̀ lọ gbeje pọ́n. Ṣigba to 27 octobre 2009, Whẹdatẹn enẹ lọsu ma yíwhẹ̀ do e ji. Nudide ehe taidi nugbajẹmẹji de na mẹmẹsunnu he to ninọmẹ ehe mẹ to  Arménie lẹ. Ṣigba, pipli whẹdatọ Whẹdatẹn Daho Europe Tọn lọ tọn lẹpo vọ́ owhẹ̀ lọ gbeje pọ́n. To 7 juillet 2011, Whẹdatẹn lọ yíwhẹ̀ do Vahan Bayatyan ji. Whla tintan die he Whẹdatẹn Europe Tọn kẹalọyi dọ, na mẹdekannujẹ linlẹn tọn, ayihadawhẹnamẹnu tọn, po sinsẹ̀n tọn po wutu, mẹde tindo jlọjẹ nado gbẹ́ nado plọn awhànzọ́n, na ayihadawhẹnamẹnu etọn po sinsẹ̀n etọn po wutu. E ma yin jlọjẹ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tọn kẹdẹ wẹ nudide ehe basi hihọ́na gba, ṣigba gbẹtọ livi kanweko lẹ he otò yetọn tin to Gbekọndopọ Europe tọn mẹ lẹ tọn ga. *

15. Naegbọn omẹ Jehovah tọn lẹ ma nọ doalọ to hùnwhẹ otò tọn lẹ mẹ?

¹⁵ Omẹ Jehovah tọn lẹ nọ yin nugbonọ na Ahọluduta Mẹsia tọn, e ma yin gbọn awhànzọ́n pinplọn gbigbẹ́ kẹdẹ dali gba, ṣigba gbọn gbigbẹ́ po sisi po nado doalọ to hùnwhẹ otò tọn lẹ mẹ dali. Zohunhun na nuwiwa otò tọn lẹ wá gbayipe lẹdo aihọn pé titengbe sọn whenue Wẹkẹ-Whàn II gbajẹgbonu. E ko yin bibiọ  to tòvi otò susu tọn si nado dopà nugbonọ-yinyin tọn na otò he mẹ yé yin jiji te, nado ji tohàn kavi nado dọnudo asia. Amọ́, Jehovah wẹ mí nọ ze míde jo na mlẹnmlẹn. (Eks. 20:4, 5) Taidi kọdetọn de, mí ko jiya homẹkẹn susu tọn. Amọ́, Jehovah ko sọ yí “aigba” lọ zan nado nù delẹ to osin homẹkẹn tọn ehe mẹ. Mí ni pọ́n vude poun to awhàngbigba ayidego tọn he Jehovah ko na mí to adà ehe mẹ gbọn Klisti gblamẹ lẹ mẹ.—Salm. 3:8.

16, 17. Nuhahun tẹwẹ Lillian po William Gobitas po pehẹ, podọ etẹwẹ a plọn sọn kọdetọn owhẹ̀ he gando yé go tọn mẹ?

¹⁶ États-Unis. To 1940, whẹdatọ 8 to 9 mẹ to Whẹdatẹn Daho Hugan États-Unis tọn wẹ gblewhẹdo Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ to owhẹ̀ Wehọmẹ Agbegbe Minersville tọn sọta Gobitis tọn mẹ. Lillian Gobitas * he tindo owhe 12 po nọvisunnu etọn William he tindo owhe 10 po jlo nado yin nugbonọ na Jehovah, enẹwutu yé gbẹ́ nado dọnudo asia kavi dopà nugbonọ-yinyin tọn na otò yetọn. Taidi kọdetọn de, yé yin yinyan sọn wehọmẹ. Owhẹ̀ lọ yin zize yì Whẹdatẹn Daho Hugan bọ Whẹdatẹn lọ wá tadona kọ̀n dọ nuhe wehọmẹ lọ basi sọgbe hẹ osẹ́n, na yé yinuwa nado nọgodona “pọninọ otò tọn.” Nudide enẹ dekọtọn do homẹkẹn sinsinyẹn mẹ. Susu to ovi Kunnudetọ lẹ tọn mẹ yin yinyan sọn wehọmẹ, azọ́n gbledo Kunnudetọ he ko whẹ́n mẹho lẹ bọ gbẹtọgun lẹ fọngu do susu to Kunnudetọ lẹ mẹ ji sinsinyẹn. Owe lọ L’éclat de notre pays [Whanpẹ Otò Mítọn Tọn] dohia dọ “homẹkẹn he Kunnudetọ lẹ pehẹ sọn 1941 jẹ 1943 wẹ yin wangbẹna sinsẹ̀n tọn he sinyẹn hugan to owhe kanweko 20tọ mẹ to Amelika.”

¹⁷ Ṣigba, awhàngbigba kẹntọ Jiwheyẹwhe tọn lẹ tọn ma dẹn-to-aimẹ. To 1943, Whẹdatẹn Daho Hugan lọ penukundo owhẹ̀ devo go he taidi Gobitis tọn. E yin yiylọdọ owhẹ̀ azọ́nwatẹn whèyihọ Virginie tọn he nọ penukundo wepinplọn go tọn sọta Barnette. To owhẹ̀ ehe mẹ, Whẹdatẹn lọ yíwhẹ̀ do Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ ji. Whla tintan niyẹn to whenuho États-Unis tọn mẹ he Whẹdatẹn Daho Hugan sọta ede to ojlẹ kleun de gblamẹ. To nudide ehe godo, homẹkẹn he nọ yin dido omẹ Jehovah tọn lẹ to gbangba to États-Unis depò taun. To owhẹ̀ lọ whenu, jlọjẹ tòvi États-Unis tọn lẹpo tọn wẹ vọ́ yin hinhẹn lodo.

18, 19. Etẹwẹ Pablo Barros dọ dọ e gọalọna emi nado mọ huhlọn, podọ nawẹ devizọnwatọ Jehovah tọn he pò lẹ sọgan hodo apajlẹ etọn gbọn?

¹⁸ Argentine. Pablo po Hugo Barros po, he tindo owhe ṣinatọ̀n po ṣinawe po, yin yinyan sọn wehọmẹ to 1976, na yé ma dọnudo asia wutu. To gbèdopo, ogán wehọmẹ lọ tọn sisẹ́ Pablo bo linú ota na ẹn. Nawe lọ hẹn visunnu awe lọ lẹ dote to wehọmẹ tintọ́n godo na gànhiho dopo bo to tintẹnpọn nado hẹn yé gánnugánnu na yé nido tindo mahẹ to hùnwhẹ wanyina otò tọn lẹ mẹ. Pablo flin oyà he e ji bo dọmọ: “Matin alọgọ Jehovah tọn, n’ma na ko penugo nado duto kọgbidinamẹ lọ ji bo hẹn tenọgli ṣie go.”

¹⁹ To whenue whẹho lọ yin zize yì owhẹ̀ nukọn, whẹdatọ lọ kọngbedopọ hẹ nudide wehọmẹ lọ tọn nado yàn Pablo po Hugo po. Ṣigba, owhẹ̀ yetọn yin zize yì Whẹdatẹn Daho Hugan  Argentine tọn. To 1979, Whẹdatẹn lọ jẹagọdo nudide whẹdatẹn dokọ̀ tọn lọ tọn bo dọmọ: “Yasanamẹ enẹ [mẹyinyan lọ] jẹagọdo jlọjẹ he osẹ́n namẹ nado plọnwe (Osẹ́n 14tọ) gọna azọngban Otò tọn nado hẹn ẹn diun dọ mẹlẹpo mọ wepinplọn dokọ̀ tọn yí (Osẹ́n 5tọ).” Nudi ovi Kunnudetọ lẹ tọn 1 000 wẹ mọaleyi sọn awhàngbigba enẹ mẹ. Mẹdelẹ masọ yin yinyan ba bọ mẹdevo lẹ, taidi jọja Pablo po Hugo po, yin gigọyí do wehọmẹ ahọlu tọn.

20, 21. Nawẹ kọdetọn owhẹ̀ he gando Roel po Emily Embralinag po go tọn hẹn yise towe lodo gbọn?

²⁰ Philippines. To 1990, Roel Embralinag * he tindo owhe 9, po nọviyọnnu etọn Emily he tindo owhe 10 po, gọna nudi wehọmẹvi 66 devo lẹ he yin Kunnudetọ yin yinyan sọn wehọmẹ, na yé ma dọnudo asia wutu. Leonardo he yin otọ́ Roel po Emily po tọn, tẹnpọn nado dọho hẹ ogán wehọmẹ lọ tọn lẹ, amọ́ yé ma kẹalọyi nuhe e dọ. Yigodo-yinukọn, Leonardo ze owhẹ̀ lọ yì Whẹdatẹn Daho Hugan. Leonardo ma tindo akuẹ kavi whẹ̀yidọtọ de. Whẹndo lọ hodẹ̀ vivẹvivẹ na Jehovah bo biọ anademẹ etọn. To ojlẹ enẹ lẹpo mẹ, ovi lọ lẹ nọ yin vivlẹ bo nọ yin ṣinṣanko.  Leonardo mọdọ owhẹ̀ lọ ma na pà ẹ, na e ma yọ́n nude gando whẹdidọ go wutu.

²¹ To nukọn mẹ, Felino Ganal, yèdọ whẹ̀yidọtọ de he wazọ́n to dopo to azọ́nwatẹn whẹdidọ tọn he diyin hugan to otò lọ mẹ lẹ mẹ wẹ wá ze afọ whẹndo lọ tọn dai. To ojlẹ he mẹ owhẹ̀ lọ to yinyin didọ, Mẹmẹsunnu Ganal ko jo azọ́n enẹ do bo lẹzun Kunnudetọ Jehovah tọn. To whenue owhẹ̀ lọ yin zize yì Whẹdatẹn Daho Hugan, Whẹdatẹn lọ pete wẹ yíwhẹ̀ do Kunnudetọ lẹ ji bo zẹhudo gbedide mẹyinyan tọn lọ lẹ ji. Whladopo dogọ, mẹhe nọ tẹnpọn nado gbà tenọgligo-hinhẹn omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ tọn lẹ gboawupo.

22, 23. (a) Naegbọn mí do duto owhẹ̀ ayidego tọn susu sọmọ ji? (b) Kunnudenu etẹ tọn wẹ jijọho he tin to pipli mẹmẹsunnu lẹdo aihọn pé tọn mítọn ṣẹnṣẹn yin?

²² Naegbọn omẹ Jehovah tọn lẹ do duto owhẹ̀ ayidego tọn susu sọmọ ji? Mí ma nọ tindo mahẹ to tonudidọ mẹ. Ṣogan, to otò susu mẹ podọ to whẹdatẹn susu, whẹdatọ lẹnpọn dagbenọ lẹ ko basi hihọ́na mí sọn mẹgbeyinyan kẹntọ mítọn he magbe lẹ tọn si, podọ yé ko dawhẹ delẹ he nọ yin alọdlẹndo taidi apajlẹ lẹ to osẹ́n otò lọ tọn lẹ mẹ. Ayihaawe ma tin dọ Klisti wẹ to godona vivẹnudido mítọn lẹ nado duto owhẹ̀ enẹlẹ ji. (Hia Osọhia 6:2.) Naegbọn mí do nọ ze afọdide lẹ nado yì owhẹ̀ nukọn? Yanwle mítọn ma yin nado diọ osẹ́n otò tọn lẹ gba. Kakatimọ, yanwle mítọn wẹ nado hẹn ẹn diun dọ mí sọgan zindonukọn nado to sinsẹ̀nzọn wà na Ahọlu mítọn Jesu Klisti matin aliglọnnamẹnu.—Owalọ 4:29.

²³ To aihọn he hunyanhunyan tonudidọ tọn ko klan bọ wangbẹna he doadọ̀do ko hẹn biọ bẹwlu mẹ ehe mẹ, Jesu Klisti, Ahọlu mítọn he to gandu ko dona vivẹnudido hodotọ etọn lẹ tọn lẹdo aihọn pé nado hẹn kadaninọ yetọn go. Satani ko gboawupo to vivẹnudido etọn mẹ nado klan mí bo duto mí ji. Ahọluduta lọ ko bẹ gbẹtọ livi susu he ko gbẹ́ nado “plọn awhànfunfun” lẹ pli. Jijọho he tin to pipli mẹmẹsunnu lẹdo aihọn pé tọn mítọn ṣẹnṣẹn jiawu—ehe dohia hezeheze dọ Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn to gandu!—Isa. 2:4.