1, 2. Nawẹ owhè do huhlọn nudida tọn Jehovah tọn hia gbọn?

 BE HIẸ ko hú miyọ́n to ozán avivọ-whenu tọn de mẹ pọ́n gbede ya? Vlavo hiẹ dlẹn alọ towe lẹ do fie ma sẹpọ miyọ́n lọ hugan nado duvivi yozò etọn tọn. Eyin a dọnsẹpọ ẹ zẹjlẹgo, yozò lọ na hugan we. Eyin a sọ sẹ̀ yì godo gbau, avivọ nasọ hù we.

² “Miyọ́n” de tin he nọ hẹn agbasa mítọn gblọ to okle. “Miyọ́n” he to jiji enẹ dẹn do mí na nudi kilomẹtlu livi donu 150! a Nugbo lọ dọ mí nọ mọ yozò etọn sọn nọtẹn he dẹn sọmọ mẹ dohia dọ huhlọn owhè tọn sinyẹn tlala. Ṣogan, aigba nọ to lilẹdo zòhọ daho enẹ to obá he to jlẹkaji pẹpẹ de mẹ. Eyin e sẹpọ ẹ gbau, osin he to aigba ji lẹpo na hú; podọ eyin e sọ dẹn do e zẹjlẹgo, osin lẹpo wẹ nasọ lẹzun osin-ago. Nudepope ma sọgan nọgbẹ̀ to planẹti mítọn ji eyin e sẹpọ ẹ kavi dẹn do e zẹjlẹgo. Gbọnvona dọ e yin dandannu na ogbẹ̀, hinhọ́n owhè tọn ma tindo dihó, e yọn-na-yizan, bosọ yọnwhanpẹ taun.—Yẹwhehodọtọ 11:7.

3. Nugbo titengbe tẹwẹ owhè yin kunnudenu na?

³ Etomọṣo, suhugan gbẹtọ lẹ tọn nọ yí nukun pẹvi do pọ́n ẹn, dile etlẹ yindọ yé ma sọgan nọgbẹ̀ matin owhè. Gbọnmọ dali, yé ma nọ mọ nudepope plọn sọn owhè dè gba. Biblu dọ gando Jehovah go dọmọ: “Hiẹ wleawu hinhọ́n po owhè po tọn.” (Psalm 74:16) Mọwẹ, owhè nọ hẹn gbégbigbò wá na Jehovah, “mẹhe dá olọn po aigba po.” (Psalm 19:1; 146:6) Owhè yin dopo poun to nudida madosọha olọn tọn lẹ mẹ he plọnnu mí dogbọn huhlọn nudida tọn daho he Jehovah tindo dali. Mì gbọ mí ni gbadopọnna delẹ to nudida ehelẹ mẹ  po sọwhiwhe po podọ to enẹgodo mí na lẹ́ ayidonugo mítọn hlan aigba po nutogbẹ̀ he tin to e ji lẹ po ji.

4, 5. Nawẹ owhè dohuhlọn sọ podọ nawẹ e klo sọ, ṣogan vogbingbọn tẹwẹ tin to kiklo etọn po sunwhlẹvu devo lẹ po tọn mẹ?

⁴ Dile hiẹ sọgan ko yọnẹn do, sunwhlẹvu de wẹ owhè lọsu yin. E nọ sọawuhia taidi dọ e klo taun hú sunwhlẹvu he mí nọ mọ to zánmẹ lẹ, na eyin mí yí ì jlẹdo yé go, e sẹpọ mí taun. Nawẹ e dohuhlọn sọ? Owhè lọsu na ede nọ hùnmiyọ́n sọ 15 000 000°C. Eyin hiẹ sọgan kán pẹvi tiuntiun he ma hugan yẹ́nví-ta dopo sọn owhè go bo hẹn ẹn wá aigba ji, owhè pẹvi tiuntiun enẹ na hẹnawugblena mẹhe tlẹ dẹn do e sọ kilomẹtlu 140 lẹ! To nuhe ma pé nukunwhiwhe dopo gblamẹ, owhè nọ de huhlọn miyọ́n tọn he sọzẹn hẹ wuwujẹgbonu bọmbu nuzanusẹvaun livi donu kanweko susu lẹ tọn tọ́n.

⁵ Owhè klo taun sọmọ bọ planẹti mítọn heyin aigba dopodopo donu 1 300 000 sọgan mọ otẹn to e mẹ bo vò. Be owhè wẹ klo hugan to sunwhlẹvu lẹ mẹ ya? Paali, sunwhlẹvu-plọntọ lẹ ylọ ẹ dọ pẹvi pete lọ. Apọsteli Paulu wlan dọ “sunwhlẹvu  de gbọnvo na sunwhlẹvu devo to gigo mẹ.” (1 Kọlintinu lẹ 15:41) E sọgan ko nọ ma yọ́n lehe hogbe heyin gbigbọdo enẹlẹ yin nugbo sọ. Sunwhlẹvu de tin bo klo sọmọ bọ eyin yè ze e do fie owhè tin te, kiklo etọn na dlẹnkan wá aigba mítọn ji. Sunwhlẹvu daho blibata devo tin bọ eyin yè ze e do fie owhè tin te, kiklo etọn na dlẹnkan kaka zẹ̀ planẹti Saturne (heyin ṣidopotọ do owhè) go—dile etlẹ yindọ planẹti ehe dẹn do aigba sọmọ bọ agahun he nọ yì osun mẹ na basi owhe ẹnẹ whẹpo do yì e mẹ, eyin e tlẹ họ̀nwezun whla 40 hú lehe opẹ́n yovosò de tọn nọ wà do!

6. Nawẹ Biblu dohia dọ sọha sunwhlẹvu lẹ tọn sù sọ to pọndohlan gbẹtọvi tọn mẹ?

⁶ Onú devo he tlẹ sọ jiawu hú kiklo sunwhlẹvu lẹ tọn wẹ yin sọha yetọn. Na nugbo tọn, Biblu dọ dọ e vẹawu nado hia sunwhlẹvu lẹ, kẹdẹdile e vẹawu nado hia “otọ̀kẹ́n ohù tọn”  do. (Jẹlemia 33:22) Hodidọ ehe dohia dọ sọha sunwhlẹvu lẹ tọn sù tlala hú nuhe nukun tata sọgan mọ. Humọ, eyin Biblu-kàntọ de, taidi Jẹlemia ko pọ́n agahomẹ to zánmẹ bo ko tẹnpọn nado hia sunwhlẹvu he sọgan yin mimọ po nukun po lẹ wẹ, nudi foo-fọtọ́n poun wẹ e sọgan ko mọ hia, na enẹ wẹ yin sọha he nukun gbẹtọ tata tọn sọgan mọ to zánmẹ. Sọha enẹ sọgan yin yiyijlẹdo sọha otọ̀kẹ́n alọgogo dopo poun go. Ṣigba, nado dọ hójọhó, sọha sunwhlẹvu lẹ tọn sù tlala, kẹdẹdi otọ̀kẹ́n ohù tọn. b Mẹnu wẹ sọgan hia sọha mọnkọtọn?

7. (a) Nudi sunwhlẹvu nẹmu wẹ bẹplidopọ sunwhlẹvu tọn (Voie lactée) mítọn bẹhẹn, podọ nawẹ sọha enẹ sù sọ? (b) Naegbọn nugomape sunwhlẹvu-plọntọ lẹ tọn nado dọ sọha bẹplidopọ sunwhlẹvu lẹ tọn do jẹna ayidego, podọ etẹwẹ ehe plọn mí dogbọn huhlọn nudida tọn Jehovah tọn dali?

⁷ Isaia 40:26 gblọn dọmọ: “[Mì] ze nukun mìtọn daga, bo pọ́n, mẹnu wẹ dá onú helẹ, bosọ hẹn awhàn sọhasọha yetọn jẹgbonu: e nọ ylọ oyín yetọn dopodopo.” Psalm 147:4 dọmọ: “E hia sọha sunwhlẹvu lẹ tọn.” Nẹmu wẹ yin “sọha sunwhlẹvu lẹ tọn”? Enẹ ma yin kanbiọ he bọawu de gba. Sunwhlẹvu-plọntọ lẹ yí-sọha-na dọ mí tindo nuhe hugan sunwhlẹvu liva donu 100 to bẹplidopọ sunwhlẹvu tọn (Voie lactée) mítọn kẹdẹ mẹ. c Ṣigba ehe yin dopo poun to bẹplidopọ sunwhlẹvu tọn susu he tin lẹ mẹ, podọ susu to yé mẹ tlẹ sọ tindo sunwhlẹvu hugan mọ. Bẹplidopọ sunwhlẹvu tọn nẹmu wẹ tin? Sunwhlẹvu-plọntọ delẹ ko yí-sọha-na dọ nudi liva donu 50 wẹ tin. Mẹdevo lẹ ko basi lẹndopọ etọn dọ yé sọgan sù sọ liva donu 125. Enẹwutu, gbẹtọ ma tlẹ sọgan yọ́n sọha bẹplidopọ  sunwhlẹvu tọn he tin gba, nẹmunẹmu wẹ nado yọ́n livaliva sunwhlẹvu he yé bẹhẹn lẹ tọn. Ṣogan, Jehovah yọ́n sọha yetọn. Humọ, e do oyín na dopodopo sunwhlẹvu lẹ tọn!

8. (a) Nawẹ hiẹ na basi zẹẹmẹ lehe bẹplidopọ sunwhlẹvu tọn (Voie lactée) klo sọ tọn gbọn? (b) Aliho tẹmẹ wẹ Jehovah nọ deanana tẹnsisẹ nudida olọn tọn lẹ te?

⁸ Nulinlẹnpọn do lehe bẹplidopọ sunwhlẹvu lẹ tọn (Voie lactée) klo do sọ ji, nọ hẹn sisi sisosiso mítọn na Jiwheyẹwhe jideji. E ko yin sọha-yina dọ e nọ biọ owhe 100 000 to hinhọ́n si nado dasá Bẹplidopọ sunwhlẹvu lẹ tọn. Yí nukun homẹ tọn do pọ́n ehe, hinhọ́n nọ họ̀nwezun na nudi kilomẹtlu livi donu fọtọ̀n-nukun-atọ̀n [18 000 000] to nukunwhiwhe dopo gblamẹ. Po wezun he sọmọ po, e na basi owhe fọtọ́n donu kanweko [100 000] nado dasá bẹplidopọ sunwhlẹvu tọn mítọn! Podọ bẹplidopọ sunwhlẹvu tọn delẹ klo hú mítọn ehe whlasusu. Biblu dọ dọ Jehovah to olọn gblagada lẹ “dlẹn” jẹgbonu taidi avọ̀ tata. (Psalm 104:2) E sọ nọ deanana tẹnsisẹ nudida ehelẹ tọn. Bẹsọn sunwhlẹvu pẹvi tiuntiun lẹ ji kakajẹ bẹplidopọ sunwhlẹvu tọn daho hugan lẹ ji, yemẹpo wẹ nọ hodo osẹ́n he Jiwheyẹwhe ko doai nado deanana yé lẹ. (Job 38:31-33) Gbọnmọ dali, lẹnunnuyọnẹntọ lẹ ko yí tẹnsisẹ do ganmẹ-ganmẹ nudida olọn tọn lẹ jlẹdo wedudu mẹsusu tọn heyin anadena ganji de go! To whelọnu lo, lẹnnupọndo Mẹhe dá onú ehelẹ ji. Be hiẹ ma tindo sisi sisosiso na Jiwheyẹwhe mẹhe tindo huhlọn nudida tọn daho mọnkọtọn ya?

9, 10. Nawẹ huhlọn Jehovah tọn sọawuhia hezeheze to aliho he mẹ e ze owhè, Jupiter, aigba, po osun po doai te mẹ gbọn?

⁹ Huhlọn nudida tọn he Jehovah tindo sọawuhia hezeheze to lehe aigba, heyin owhé mítọn yin didá do mẹ. E ko yí sọwhiwhe do ze aigba do otẹn he yọ́n hugan mẹ to wẹkẹ gblagada ehe mẹ. Lẹnunnuyọnẹntọ delẹ yise dọ bẹplidopọ sunwhlẹvu tọn susu wẹ tin bọ nutogbẹ̀ lẹ ma sọgan nọgbẹ̀ to e ji dile e yọnbasi do to planẹti mítọn ji do gba. Suhugan bẹplidopọ sunwhlẹvu tọn (Voie lactée) lẹ wẹ ma yin didá nado hẹn  nutogbẹ̀ lẹ. Otẹn gblagada he tin to yé ji lẹ yin hinhẹn gọ́ po sunwhlẹvu lẹ po. Yozò sù sọmọ to yé ji bọ sunwhlẹvu lẹ nọ to agló hò yedelẹ whẹwhẹ. Lẹdo bẹplidopọ sunwhlẹvu enẹlẹ tọn ma tindo nuhe nọ hẹnmẹ dogbẹ̀ lẹ gba. Planẹti mítọn yin awuwlena ganji po nuhe mí tindo nuhudo etọn lẹ po.

¹⁰ Aigba nọ mọaleyi sọn hihọ́-basinamẹtọ daho he tin to fidindẹn de si—yèdọ planẹti heyin Jupiter. Planẹti ehe he klo hú Aigba whla fọtọ́n, nọ yí huhlọn nuhẹnwá odò tọn susu zan. Po kọdetọn tẹ po? E nọ dọ̀n kavi glọnalina nugonu he nọ to zinzlọn gbọn jẹhọn mẹ lẹ. Lẹnunnuyọnẹntọ lẹ dohia dọ eyin Jupiter ma tin to finẹ wẹ, huhlọn he jikun na nọ yí do ja do aigba ji na yí whla 10 000 do sinyẹn hú dintọn. Osun sọ yin onú ayidego tọn devo he yin dona de bosọ sẹpọ aigba heyin owhé mítọn. Gbọnvona dọ e yin onú whanpẹnọ de he nọ “na hinhọ́n to zánmẹ,” osun sọ nọ hẹn aigba nado to lilẹpe to gbesisọmẹ. Lilẹpe enẹ wẹ nọ hẹn osaa voovo aigba tọn lẹ wá do ojlẹ sisọ yetọn mẹ—ehe yin adà titengbe devo na gbẹninọ tofi.

11. Aliho tẹmẹ wẹ agahomẹ yin awuwlena nado basi hihọ́na aigba te?

¹¹ Huhlọn nudida tọn Jehovah tọn sọawuhia hezeheze to aliho he mẹ aigba yin awuwlena te lẹpo mẹ. Lẹnnupọndo agahomẹ ji, ehe nọ yinuwa taidi awọ̀yinu de. Owhè nọ de hinhọ́n dagbe po awugblenamẹ tọn lẹ po tọ́n. To whenuena hinhọ́n awugblenamẹ tọn lẹ tá do agahomẹ he tin to aga na aigba lọ ji, e nọ hẹn jẹhọn fifá (oxygène) nado lẹzun nudi aslọ titlí. Taidi kọdetọn de, nudi aslọ titlí ehe nọ glọnalina suhugan hinhọ́n enẹlẹ tọn ma nado wá aigba ji. Enẹwutu, planẹti mítọn yin awuwlena po whèhẹ etọn titi he nọ basi hihọ́na ẹn po!

12. Nawẹ lilẹpe osin tọn to agahomẹ do huhlọn nudida tọn Jehovah tọn hia gbọn?

¹² Enẹ yin dopo poun to aliho he mẹ agahomẹ mítọn nọ yinuwa te lẹ mẹ, yèdọ ṣiṣakadopọ ozì he doglẹ lẹ tọn nado basi hihọ́na nutogbẹ̀ he nọ nọ̀ aigba kavi lẹdo etọn ji lẹ. Dopo to onú jiawu agahomẹ tọn lẹ mẹ wẹ lilẹpe osin tọn. To owhe lẹpo mẹ, owhè nọ hú osin he gbigblo, jiyiyi, po tedidi etọn po sọ kilomẹtlu 400 000 lẹ sọn otọ̀ lẹ po ohù po mẹ. Osin lọ lẹ nọ wleawuna aslọ lẹ, he nọ yin mimape to agahomẹ gbọn jẹhọn dali.  Osin ehe nọ yin hinhẹnzun wiwe-ṣeke, bo nọ ja taidi jikun, po osin-agó po, bo nọ vọ́ asisa osin tọn lẹ hẹn gọ́. E taidi lehe Yẹwhehodọtọ 1:7 dọ pẹpẹ do dọmọ: “Otọ̀ lẹpo wẹ to sisa biọ ohù mẹ; ṣigba ohù ma gọ́, fie na otọ̀ lẹ to sisa sọn, finẹ wẹ yé sọ gọ̀ do.” Jehovah dopo kẹdẹ wẹ sọgan wleawuna lilẹpe mọnkọtọn.

13. Kunnudenu huhlọn Mẹdatọ tọn tẹwẹ mí mọ to amà po kọ́gudu aigba ji tọn lẹ po mẹ?

¹³ Fidepope he ogbẹ̀ tin te, mí nọ mọ kunnudenu huhlọn Mẹdatọ tọn to finẹ. Bẹsọn atingbó daho he nọ yiaga hú petlezìn aga 30 tọn lẹ ji kakajẹ ogbé flinflin he ma sọgan yin mimọ po nukun tata po he nọ nọ̀ ohù mẹ bo nọ wleawuna suhugan jẹhọn fifá he mí nọ gbọ́n do homẹ lẹ ji, huhlọn nudida tọn Jehovah tọn sọawuhia to yé mẹ hezeheze. Kọ́gudu lọsu bẹ nutogbẹ̀ voovo lẹ hẹn—taidi ovọ́n, huntó, po wánvú flinflin lẹ po, he popolẹpo nọ wazọ́n dopọ to aliho he doglẹ lẹ mẹ nado hẹn ogbé lẹ whẹ́n. Po gbesisọ po, Biblu dọ dọ kọ́gudu tindo huhlọn.—Gẹnẹsisi 4:12.

14. Nawẹ huhlọn he to nuvikun flinflin (atome) dopo homẹ klo sọ?

¹⁴ Matin ayihaawe, Jehovah wẹ ‘Didatọ aigba tọn gbọn huhlọn ede tọn dali.’ (Jẹlemia 10:12) Huhlọn Jiwheyẹwhe tọn sọawuhia etlẹ yin to nudida etọn he whè hugan lẹ mẹ. Di dohia, eyin nuvikun flinflin (atome) livi dopo tlẹ yin bibẹplidopọ, yé ma sọgan tlí sọ oda-kún dopo gba. Podọ eyin nuvikun flinflin dopo tlẹ yin hinhẹngblo deji kaka bọ e yiaga sọ petlezìn aga 14 tọn, okún etọn ma na klo hú ojẹ̀-kún dopo tata to aga ṣinawetọ petlezìn lọ tọn ji gba. Ṣogan, okún pẹvi tiuntiun he ma sọtẹ́n enẹ wẹ yin asisa miyọ́n daho he nọ wujẹgbonu sọn bọmbu nuzanusẹvaun de mẹ tọn!

15. Etẹwẹ Jehovah plọn Job gbọn hodidọ do gbekanlin voovo lẹ ji dali?

¹⁵ Onú devo he sọ do kunnudenu huhlọn nudida tọn Jehovah tọn hia hezeheze wẹ kanlin voovo he to aigba ji lẹ. Psalm 148 donù nususu lẹ go he nọ pà Jehovah, podọ wefọ 10 donù “gbekanlin po whékanlin lẹpo po” go. Nado do nuhewutu gbẹtọvi lẹ dona tindo sisi sisosiso na Mẹdatọ lọ hia, Jehovah  dọhona Job to ojlẹ de mẹ wayi dogbọn kanlin delẹ dali taidi kinnikinni, kẹtẹkẹtẹ gbémẹ tọn, oyìn gbémẹ tọn, dẹ̀gbo, po Leviatani (oló) po. Etẹ dọ wẹ e te? Eyin gbẹtọ nọ dibuna nudida huhlọnnọ, he dobu, bo yin adọgbotọ ehelẹ, be e ma jẹ dọ gbẹtọ ni dibusi Mẹdatọ etọn tlala ya?—Job, weta 38 jẹ 41.

16. Etẹwẹ jiawu na we gando ohẹ̀ he Jehovah dá delẹ go?

¹⁶ Psalm 148:10 sọ donù ‘ohẹ̀ he nọ zlọ́n lẹ’ go. Saa lẹnnupọndo ohẹ̀ voovo lẹ ji. Jehovah dọhona Job dogbọn ogongo dali, he nọ “ṣàn osọ́ po hihẹtọ etọn po kò.” Nugbo wẹ dọ, ohẹ̀ he nọ yiaga sọ mẹtlu awe daa ehe ma sọgan zlọ́n gba, etomọṣo e sọgan họ̀nwezun na kilomẹtlu 65 to ganhiho dopo gblamẹ, bọ afọdide etọn dopo gee nọ yinukọn na mẹtlu ẹnẹ daa! (Job 39:13, 18) To alọ devo mẹ, ohẹ̀ albatros nọ zan suhugan gbẹzan etọn tọn to jẹhọn mẹ to ohù ji. Ohẹ̀ he nọ zlọ́n to jọwamọ-liho ehe tindo awà he gbigblo etọn sọ mẹtlu 3. E sọgan to yìyì to jẹhọn mẹ na ganhiho susu ma hò awà etọn lẹ. To vogbingbọnmẹ na ehe, ohẹ̀ titigoti wẹ whè hugan to ohẹ̀ lẹpo mẹ bo ma nọ dite hú alọvi mítọn pẹvi pete. E sọgan hò awà etọn lẹ sọ whla 80 to mado 60 nukunwhiwhe dopo tọn mẹ! Titigoti nọ to sisẹ́ taidi zannu akuẹgegenu tọn, bo sọgan nọte to otẹn dopomẹ to agahomẹ taidi agahun godoponọ (hélicoptère) lẹ bo tlẹ sọgan zlọ́n yigodo.

17. Nawẹ jámajátlẹ nọ klo sọ, podọ tadona tẹ kọ̀n wẹ mí dona wá to jọwamọ-liho to whenuena mí lẹnnupọndo kanlin he Jehovah dá lẹ ji?

¹⁷ Psalm 148:7 dọ dọ ‘nudazi ohù mẹ tọn lẹ’ lọsu nọ pà Jehovah. Lẹnnupọndo jámajátlẹ heyin kanlin he klohugan lẹ ji he mẹsusu yise nado yin kanlin he klo hugan to planẹti ehe ji. Kanlin he klohugan he nọ nọ̀ ohù mẹ ehe sọgan dite sọ mẹtlu 30 kavi humọ. Zínpinpẹn etọn sọgan pẹ̀n sọ ajinakú daho 30 dopọ. Odẹ́ etọn tata nọ pẹ̀n sọ ajinakú daho dopo. Ahun etọn nọ klo sọ gbẹduhun pẹvi dopo. Whla 9 poun wẹ ahun daho ehe nọ hò to nukunwhiwhe dopo mẹ—to vogbingbọnmẹ na ahun titigoti tọn, he sọgan hò whla 1 200 to nukunwhiwhe dopo mẹ. Okàn jámajátlẹ tọn he mẹ ohùn nọ gbọn to agbasalan etọn mẹ dopo klo sọmọ bọ ovivu de sọgan sá gbọn e mẹ. Na jide tọn, ahun mítọn na whàn mí nado vọ́ tudohomẹnamẹ  he dotana owe Psalm tọn lẹ lá dọmọ: “Mì gbọ nuhe tindo gbọfufu lẹpo ni pà OKLUNỌ.”—Psalm 150:6.

18, 19. Nawẹ nutogbẹ̀ he Jehovah dá do aigba ehe ji lẹ gbọnvo sọ, podọ etẹwẹ nudida lẹ plọn mí dogbọn nupojipetọ-yinyin etọn dali?

¹⁸ Etẹwẹ mí plọn sọn aliho he mẹ Jehovah yí huhlọn nudida tọn etọn zan te mẹ? Nudida voovo etọn lẹ hẹn mí nado tindo sisi sisosiso na ẹn. Psalm-kantọ dopo dọmọ: “Na azọ́n towe sù dole, OKLUNỌ E! . . . Aigba gọ́ na nutindo towe.” (Psalm 104:24) Lehe enẹ yin nugbo do sọ! Lẹnunnuyọnẹntọ nutogbẹ̀ lẹ tọn ko mọ nutogbẹ̀ voovo hugan livi dopo to aigba ji; ṣogan, sọha-yí-nanu yetọn gbọnvo, delẹ to yé mẹ yise dọ nudi nutogbẹ̀ livi donu 10 wẹ tin, mẹdevo lẹ dọ livi donu 30, kavi humọ. Alọnu-zọ́nwatọ de he nọ dè yẹdide sọgan mọ to whedelẹnu dọ emi ma sọ yọ́n nuhe emi na dè ba. Ṣigba, e ma yinmọ na Jehovah gba—huhlọn etọn nado dá onú yọyọ he gbọnvona yedelẹ ma nọ vọ̀ pọ́n gbede.

¹⁹ Aliho he mẹ Jehovah yí huhlọn nudida tọn etọn zan te nọ plọnnu mí dogbọn nupojipetọ-yinyin etọn dali. Hogbe lọ “Mẹdatọ” do Jehovah hia nado gbọnvo na onú devo he tin to wẹkẹ lọ mẹ lẹpo, na “nudida” wẹ nuhe pò lẹpo yin. Etlẹ yin Visunnu dopo akàn Jehovah tọn, he wazọ́n taidi “azọ́nwatọgan” de to nudida whenu, ma yin yiylọdọ Mẹdatọ kavi Mẹdatọ-pẹvi  to Biblu mẹ pọ́n gbede gba. (Howhinwhẹn lẹ 8:30; Matiu 19:4) Kakatimọ, e yin yiylọdọ ‘ovi plọnji to yé he yè dá lẹpo mẹ.’ (Kọlọsinu lẹ 1:15) Otẹn Jehovah tọn taidi Mẹdatọ na ẹn jlọjẹ mlẹnmlẹn nado yí huhlọn daho nupojipetọ tọn etọn zan do wẹkẹ lọ lẹpo ji.—Lomunu lẹ 1:20; Osọhia 4:11.

20. Linlẹn tẹmẹ wẹ Jehovah gbọjẹ te sọn whenue gbọ́n e doalọtena nudida etọn to aigba ji?

²⁰ Be Jehovah ko doalọtena huhlọn nudida tọn etọn yiyizan wẹ ya? Na taun tọn, Biblu dọ dọ to whenuena Jehovah dotana azọ́n nudida tọn etọn to azán nudida tọn ṣidopotọ gbè, e “gbọjẹ to azán ṣinawetọ gbè sọn azọ́n etọn lẹpo mẹ he e ko basi.” (Gẹnẹsisi 2:2) Apọsteli Paulu dohia dọ “azán” ṣinawetọ ehe na dẹn na owhe fọtọ́n susu, na e gbẹ́ pò to yìyì to azán Paulu tọn gbè. (Heblu lẹ 4:3-6) Ṣigba be “gbọjẹ” dohia dọ Jehovah ma sọ to azọ́n depope wà wẹ ya? Lala, Jehovah ma nọ doalọtena azọ́nwiwa gbede. (Psalm 92:4; Johanu 5:17) Enẹwutu, gbọjẹ etọn dona ko dlẹnalọdo alọdidotena azọ́n nudida yinukundomọ aigba ji tọn lẹ. Ṣigba, azọ́nwiwa nado hẹn lẹndai etọn lẹ di gbẹ́ zindonukọn. Azọ́n mọnkọtọn bẹ gbigbọdo Owe Wiwe nado yin kinkàn hẹn. Azọ́n etọn tlẹ sọ bẹ awuwiwlena “mẹdida yọyọ” de hẹn, ehe na yin hodọdeji to Weta 19 mẹ.—2 Kọlintinu lẹ 5:17.

21. Nawẹ huhlọn nudida tọn Jehovah tọn na yinuwado gbẹtọvi nugbonọ lẹ ji to ojlẹ madopodo lọ lẹpo whenu gbọn?

²¹ To whenuena gbọjẹzan Jehovah tọn na wá vivọnu to godo mẹ, e na penugo nado lá azọ́n etọn lẹpo to aigba ji dọ “e yọ́n tlala,” dile e basi do to vivọnu azán ṣidopotọ nudida tọn. (Gẹnẹsisi 1:31) Mẹdepope ma ko yọ́n lehe e na yí huhlọn mado-dogbó nudida tọn etọn zan gbọn to whenẹnu gba. Depope he e sọgan yin, mí sọgan tindo jide dọ Jehovah na zindonukọn nado yí huhlọn nudida tọn etọn zan to aliho he na jiawu na mí mẹ. To ojlẹ madopodo lọ lẹpo whenu, mí na plọn nususu dogọ gando Jehovah go sọn nudida etọn lẹ mẹ. (Yẹwhehodọtọ 3:11) Dile nuhe mí plọn dogbọn ewọ dali sù sọ, mọwẹ sisi mítọn na siso deji do—podọ mọwẹ mí nasọ dọnsẹpọ Mẹdatọ Daho mítọn dogọ do niyẹn.