NA HEBLU he nọ Aigba Pagbe tọn ji lẹ, aigba-jijlo po nudido po he nọ wá aimẹ to egbehe bẹsọn septembre kavi octobre wẹ nọ dohiagona bẹjẹeji owhe de tọn.

Gbẹtọ lẹ nọ lẹn tedidi osun de tọn sinai do lilẹpe osun tọn ji, ehe nọ dite na nudi azán 29 kavi 30. Owhè nọ gọalọna yé nado yọ́n tedidi owhe de tọn. Amọ́, owhe he yè yí lilẹpe osun tọn do lẹn tedidi etọn nọ whète hugan dehe yè yí lilẹpe owhè tọn do lẹn. Enẹwutu, e nọ biọ dọ yé ni kàn ayiha de na aliho ojlẹ linlẹn tọn awe ehelẹ nido sọgbe hẹ yede. Nuhe yé nọ wà wẹ yindọ, yé nọ yí azán delẹ dogọ kavi yí osun de dogọ sọn ojlẹ de mẹ jẹ devo mẹ, vlavo jẹnukọnna bẹjẹeji owhe he bọdego tọn. Po ehe po, sunzanhiawe lọ nọ sọgbe hẹ ojlẹ nudido po jibẹwawhé po tọn.

Amọ́ to ojlẹ Mose tọn mẹ, Jiwheyẹwhe degbena Islaelivi lẹ dọ osun tintan owhe lọ tọn na nọ yin osun Abibi kavi Nisan tọn. (Eks. 12:2; 13:4) Ehe na to gblagbla mars kavi avril tọn mẹ. To osun Nisan tọn mẹ, hùnwhẹ de nọ tin na Islaelivi lẹ, podọ to hùnwhẹ enẹ whenu, yé dona na Jehovah sinsẹ́n tintan balekun tọn delẹ.—Eks. 23:15, 16.

Weyọnẹntọ de he nọ yin Emil Schürer dọmọ: “E bọawu nado yọ́n whenue e biọ dọ yè ni yí azán delẹ kavi osun de dogọ sunzanhiawe de te.” E yidogọ dọmọ: “Hùnwhẹ Juwayi tọn he dona yin bibasi to whenue osun blebu tọ́n to osun Nisan tọn mẹ (Nisan 14tọ), dona nọ jẹdo azán amakikọ whenu tọn he bọdo azán he gbè tedidi okle po ozán po tọn nọ yin nudopolọ te ji to whelẹponu. . . Amọ́, eyin yè doayi e go jei vivọnu owhe lọ tọn dọ Juwayi na wá aimẹ jẹnukọnna azán amakikọ whenu tọn enẹ, Ju lẹ nọ yí osun dopo dogọ jẹnukọnna osun Nisan tọn.” [The History of the Jewish People in the Age of Jesus Christ, (175 B.C.–A.D. 135)].

Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ nọ hẹn nujinọtedo ehe do ayiha mẹ whenue yé jlo na de azán he sọgbe lọ na Tenu-Núdùdù Oklunọ tọn, he nọ wá aimẹ to amakikọ whenu bo nọ sọgbe hẹ Nisan 14tọ sunzanhiawe Heblu lẹ tọn. Agun he tin lẹdo aihọn pé lẹpo nọ sè azán ehe jẹnukọn. *

Amọ́, nawẹ Heblu lẹ nọ yọ́n whenue osun de na fó gọna whenue osun yọyọ devo na bẹjẹeji te gbọn? To egbehe, a gán pọ́n sunzanhiawe he yin zinzinjẹgbonu de kavi he tin to nuyizan lẹtliki tọn towe de ji poun. Amọ́, e ma bọawu do mọ to ojlẹ Biblu tọn lẹ mẹ.

To ojlẹ Singigọ lọ tọn mẹ, tedidi osun lẹ tọn nọ yin pinpọnhlan di azán 30. (Jen. 7:11, 24; 8:3, 4) To nukọn mẹ, sunzanhiawe Heblu lẹ tọn masọ nọ bẹ osun azán 30 tọn lẹ kẹdẹ hẹn ba. Na Heblu lẹ, osun de nọ bẹjẹeji tlolo he osun yọyọ tọ́n. Enẹ nọ jọ to azán 29tọ kavi 30tọ godo to whenue osun he wayi bẹjẹeji.

To nujijọ de whenu, Davidi po Jonatani po dọho gando bẹjẹeji osun yọyọ de tọn go dọmọ: “Osọ he ja wẹ osun yọyọ na tọ́n.” (1 Sam. 20:5, 18) Enẹwutu, e taidi dọ to owhe kanweko 11tọ J.W.M., osun lẹ nọ yin linlẹn jẹnukọn. Nawẹ Islaelivi lẹ nọ penugo nado yọ́n whenue osun yọyọ de na bẹjẹeji te gbọn? Mishnah he yin bẹplidopọ osẹ́n nùmẹ tọn po aṣa Ju lẹ tọn po tọn na nudọnamẹ delẹ. Mishnah dohia dọ to kọlilẹ Ju lẹ tọn sọn kanlinmọgbenu godo, Sanhedlin (enẹ wẹ whẹdatẹn daho Ju lẹ tọn) yí adà de wà. To osun ṣinawe he gblamẹ hùnwhẹ lẹ nọ yin bibasi te lẹ, whẹdatẹn lọ nọ pli to azán 30tọ osun lọ tọn. Sunnu ehelẹ wẹ tindo azọngban lọ nado dọ whenue osun he bọdego na bẹjẹeji. To dodonu tẹ ji?

Sunnu he yin dide do nọtẹn he yiaga lẹdo Jelusalẹm pé lẹ nọ pọ́n agahomẹ to zanmẹ nado pọ́n eyin adà tintan osun yọyọ tọn ko sọawuhia. Yé nọ yawu dọna Whẹdatẹn Daho Ju lẹ tọn. Whenue mẹhe to whẹdatẹn lọ mẹ lẹ tindo kunnudenu he pé dọ osun yọyọ ko tọ́n, yé nọ hẹn ẹn zun yinyọnẹn na mẹlẹ dọ osun  yọyọ de bẹjẹeji. Amọ́, etẹwẹ lo eyin aslọ kavi avivi glọnalina nuhọ́tọ lọ lẹ nado mọdọ osun yọyọ lọ ko sọawuhia? To whenẹnu, osun he mẹ yé te lọ nọ yin lilá di osun azán 30 tọn, podọ osun yọyọ lọ gán bẹjẹeji.

Mishnah basi zẹẹmẹ dọ miyọ́n de nọ yin fiflọ do Osó Olivie tọn he sẹpọ Jelusalẹm ji nado lá nudide Whẹdatẹn Daho Ju lẹ tọn lọ. To nọtẹn he yiaga devo lẹ lẹdo Islaeli, miyọ́n lẹ nọ yin yiyizan nado hẹn owẹ̀n lọ gbayipe. To nukọn mẹ, wẹnsagun lẹ wẹ nọ yin yiyizan nado dowẹn. Gbọnmọ dali, Ju he nọ nọ̀ Jelusalẹm po Islaeli pete lẹ po gọna mẹhe nọ nọ̀ lẹdo devo mẹ lẹ nọ sè dọ osun yọyọ de bẹjẹeji. To whenẹnu, mẹlẹpo gán basi hùnwhẹ whemẹwhemẹ tọn lọ to ojlẹ dopolọ mẹ.

Apotin he zọnpọ hẹ hosọ ehe gán gọalọna mí nado mọnukunnujẹ lehe osun Heblu lẹ tọn, hùnwhẹ yetọn lẹ po osaa yetọn lẹ po tindo kanṣiṣa do mẹ.