Biblu—Owe He Nọ Dọ Nugbo
To whenuho gbẹtọ tọn mẹ, mẹsusu he wá sọn ninọmẹ voovo lẹ mẹ nọ pọ́n Biblu taidi owe he nọ dọ nugbo. Gbẹtọ livi susu wẹ nọ hodo nuplọnmẹ etọn lẹ to egbehe. Etomọṣo, mẹdelẹ nọ pọ́n Biblu di owe tata de kavi otàngblo. Etẹwẹ hiẹ lẹn? Be a lẹndọ nuhe to Biblu mẹ lẹ yin nugbo ya?
NUHEWUTU A GÁN DEJIDO BIBLU GO
Nawẹ a na yọnẹn gbọn eyin a gán dejido Biblu go? Apajlẹ dopo die: Eyin họntọn de nọ dọ nugbo na we to whepoponu na owhe susu, e họnwun dọ a na dejido e go. Taidi họntọn he go a dejido de, be Biblu ko dọ nugbo na owhe susu ya? Pọ́n apajlẹ delẹ.
Mẹhe Kàn Ẹn lẹ Dọ Nugbo
Mẹhe kàn Biblu lẹ nọ dọ nugbo, bo tlẹ nọ dọ nuṣiwa po awugbopo yetọn titi lẹ po. Di apajlẹ, yẹwhegán Jona kàn lehe ewọ lọsu vẹtoli do. (Jona 1:1-3) E tlẹ dotana owe Biblu tọn he e kàn gbọn lehe Jiwheyẹwhe domẹplọnlọ e go do didọ dali, ṣogan e ma dọ lehe e jla pọndohlan edetiti tọn do. (Jona 4:1, 4, 10, 11) Aliho he mẹ mẹhe kàn Biblu lẹpo dọ nugbo te dohia dọ yé yiwanna nugbodidọ.
Nugbo He Yọ́n-Na-Yizan Lẹ
Be Biblu nọ na ayinamẹ dagbe gando onú paa lẹ go ya? Gbau. Di apajlẹ, pọ́n nuhe Biblu dọ gando lehe mí gán jihọntọn dagbe lẹ do go dọmọ: “Enẹwutu, nudepope he mìwlẹ jlo dọ gbẹtọ lẹ ni nọ wà na mì, mọ wẹ mìlọsu dona nọ wà na yé do.” (Matiu 7:12) “Gblọndo he yin nina po ogbè dẹẹdẹ po nọ lilẹ́ adi sẹ̀, ṣigba, hogbe kàunkàun nọ fọ́n homẹgble dote.” (Howhinwhẹn lẹ 15:1) Mọwẹ, nugbo Biblu tọn lẹ gbẹ́ yọ́n-na-yizan taun to egbehe, dile e yin do to whenue yé yin kinkan.
Nugbo to Whenuho-Liho
Dodinnanu susu wẹ ko dohia dọ akọta he go Biblu donù lẹ, gọna nọtẹn po nujijọ lẹ po ma yin hopàdọ. Di apajlẹ, pọ́n kunnudenu he dohia dọ nuhe Biblu dọ ehe yin nugbo. Biblu dohia dọ to ojlẹ Nẹhemia tọn mẹ, Tilenu (Fenikenu he wá sọn Tile) he nọ nọ̀ Jelusalẹm lẹ “nọ hẹn whèvi po ajọnu wunmẹ lẹpo po wá.”—Nẹhemia 13:16.
Be kunnudenu de tin he nọgodona nuhe wefọ Biblu tọn ehe dọ ya? Mọwẹ. Dodinnanutọ lẹ ko mọ ajọnu he yin hinhẹnwa sọn Fenike lẹ to Islaeli, ehe dohia dọ kanṣiṣa ajọwiwa tọn tin to otò hohowhenu tọn awe lẹ ṣẹnṣẹn. Humọ, dodinnanutọ lẹ ko mọ pipotọ whèvi he nọ yin hùhù to Ohù Meditelane tọn mẹ lẹ tọn to dòglọ to Jelusalẹm. Yé yise dọ ajọwatọ lẹ wẹ hẹn whèvi lọ lẹ wá sọn fidindẹn. To kunnudenu ehe mimọ godo, weyọnẹntọ dopo dọmọ: “Nuhe Nẹhemia 13:16 dọ he dohia dọ Tilenu lẹ nọ sà whèvi to Jelusalẹm yin nugbo.”
E Sọgbe hẹ Nuhe Wesetọ lẹ Dọ
Owe sinsẹ̀n tọn po whenuho tọn po wẹ Biblu yin. Amọ́, eyin e dọ nude he tindo kanṣiṣa hẹ nuhe wesetọ lẹ dọ, e nọ yin nugbo. Pọ́n apajlẹ dopo.
To nudi owhe 3 500 die, Biblu dọ dọ aigba yin pipla “do agbágbá.” (Jobu 26:7) Ehe gbọnvo taun na nuhe mẹlẹ nọ dọ gando aigba go, dọ e to osin ji kavi to oklò daho de ji. Nudi owhe 1 100 to whenue owe Jobu tọn ko yin kinkan godo, gbẹtọ lẹ gbẹ́ yise dọ aigba ma gán to jẹhọn mẹ mọ poun; e dona sinai do nude ji. To nudi owhe 300 poun die to 1687 wẹ Isaac Newton de owe de tọ́n do huhlọn nudọnwado tọn ji bo basi zẹẹmẹ to e mẹ dọ aigba yin hinhẹn do otẹn etọn mẹ gbọn huhlọn mayinukundomọ de dali. Dodinnanu wesetọ lẹ tọn ehe nọgodona nuhe Biblu ko dọ sọn owhe 3 000 jẹnukọn!
Nugbo to Dọdai-Liho
Be dọdai susu he to Biblu mẹ lẹ yin nugbo ya? Pọ́n apajlẹ dopo: Dọdai Isaia tọn gando vasudo Babilọni tọn go.
Dọdai Lọ: To owhe kanweko ṣinatọ̀ntọ jẹnukọnna whenu mítọn, Isaia he kàn apadewhe Biblu tọn dọ dọ Babilọni, he na wá lẹzun huhlọn aihọn tọn, na yin vivasudo bọ mẹdepope ma na nọ e mẹ ba. (Isaia 13:17-20) Isaia tlẹ sọ dọ yinkọ mẹhe na và ẹ sudo tọn, enẹ wẹ Kilusi. E sọ dọ ayiha he Kilusi na kàn bo dohia dọ e na hẹn tọ̀sisa lọ “hú.” E sọ dọ dọdai dọ họngbo tòdaho lọ tọn lẹ na yin jijodo nùvo.—Isaia 44:27–45:1.
Hẹndi Etọn: To nudi owhe 200 to dọdai Isaia tọn godo, ahọlu Pẹlsia tọn de tọ́nawhàn Babilọni. Nawẹ e nọ yin? Kilusi. Na Babilọni tindo hihọ́ taun wutu, Kilusi gbọ bo lẹ́ ayidonugo hlan Tọ̀sisa Euflate tọn he gbọn tòdaho lọ ṣẹnṣẹn dín. Awhànfuntọ etọn lẹ kùn osinwhín daho de nado gọkọna tọ̀sisa lọ hlan agbàdo de mẹ. Ehe hẹn tọ̀sisa lọ hú jẹ obá de mẹ bọ awhànfuntọ Kilusi tọn lẹ gán zinzọnlin gbọn osin he hẹn yé do kligonu poun lọ mẹ biọ tòdaho lọ mẹ. Humọ, Babilọninu lẹ sọ jo họngbo he pannukọn tọ̀sisa lọ lẹ do hùnhùn! Awhànpa Kilusi tọn biọ Babilọni gbọn họngbo he yin jijodo nùvo lẹ nù bo và tòdaho lọ.
Amọ́, e pò onú dopo: Be Babilọni wá jẹvọ́ nugbo ya? Gbẹtọ lẹ gbẹ́ nọ finẹ na owhe kanweko lẹ. Amọ́ to egbé, lẹdo Babilọni tọn sẹpọ Bagdad, Irak egbezangbe tọn dohia dọ dọdai ehe mọ hẹndi pete. Mọwẹ, Biblu nọ dọ nugbo, etlẹ yin gando nuhe na wá jọ to nukọn mẹ lẹ go.
