Yé Yin Yiylọ sọn Zinvlu Mẹ
“[Jehovah] ylọ mì sọn zinvlu mẹ wá hinhọ́n jiawu etọn mẹ.” —1 PITA 2:9.
1. Basi zẹẹmẹ nuhe jọ to vasudo Jelusalẹm tọn whenu lẹ tọn.
TO OWHE 607 J.W.M., awhànpa daho Babilọni tọn de tọ́nawhàn tòdaho Jelusalẹm tọn to anademẹ Ahọlu Nẹbukadnẹzali II tọn glọ. Gando hùnsọndai he bọdego lọ go, Biblu dọmọ: “[Nẹbukadnẹzali] yí ohí do hù dẹpẹ yetọn lẹ to ohọ̀ fiwiwe yetọn tọn mẹ; e ma wàlẹblanuna dẹpẹ kavi awhli, yọnhonọ kavi madogánnọ. . . . E fiọ ohọ̀ Jiwheyẹwhe nugbo lọ tọn bo họ́ adó Jelusalẹm tọn liai bosọ yí miyọ́n do mẹ̀ atọ̀họ̀ gángán etọn lẹpo, podọ nuhọakuẹ lẹpo wẹ e gbakija.”—2 Otàn. 36:17, 19.
2. Avase tẹwẹ Jehovah na Jelusalẹm gando vasudo etọn he to unklẹn lọ go, podọ etẹwẹ na jọ do Ju lẹ go?
2 Vasudo Jelusalẹm tọn ma dona ko paṣa mẹhe nọ nọ̀ e mẹ lẹ. Yẹwhegán Jiwheyẹwhe tọn lẹ ko na avase Ju lẹ na owhe susu dọ eyin yé zindonukọn nado to Osẹ́n Jiwheyẹwhe tọn gbà, yé na yin jijodo alọ Babilọninu lẹ tọn mẹ. Ju susu na kú gbọn ohí dali; podọ e yọnbasi dọ mẹdepope he họ̀ngán sọn okú lọ si na yí pipotọ gbẹzan etọn tọn zan to kanlinmọgbenu to Babilọni. (Jel. 15:2) Etẹwẹ gbẹzan kanlinmọ tọn to Babilọni zẹẹmẹdo? Be kanlinmọgbenu-ninọ to Babilọni nkọ de sọ wá aimẹ to ojlẹ Klistiani lẹ tọn mẹ ya? Eyin mọ wẹ, whetẹnu wẹ?
GBẸNINỌ TO KANLINMỌGBENU
3. Nawẹ kanlinmọgbenu-ninọ to Babilọni gbọnvona afanumẹ-yinyin he Islaelivi lẹ tindo numimọ etọn to Egipti gbọn?
3 Nuhe yẹwhegán lẹ ko dọ dọdai etọn mọ hẹndi. Gbọn Jelemia gblamẹ, Jehovah na ayinamẹ mẹhe na yì kanlinmọgbenu lọ lẹ nado kẹalọyi ninọmẹ yọyọ yetọn bo mọaleyi sọn e mẹ to gigọ́ mẹ. E dọmọ: “Mì gbá ohọ̀ lẹ [to Babilọni] bo nọ yé mẹ. Mì wleawuna jipa lẹ bo dù sinsẹ́n yetọn. Mì dín jijọho na tòdaho he mẹ yẹn hẹn mì yì kanlinmọgbenu te lọ bo hodẹ̀ hlan Jehovah do ota etọn mẹ, na gbọn jijọho etọn gblamẹ wẹ mì na mọ jijọho te.” (Jel. 29:5, 7) Mẹhe litaina ojlo Jiwheyẹwhe tọn lẹ zan gbẹzan he to jlẹkaji jẹ obá de mẹ to Babilọni. Mẹhe wle yé do kanlinmọgbenu lẹ tlẹ na yé dotẹnmẹ nado nọ penukundo whẹho yetọn titi lẹ go jẹ obá de mẹ. Kanlinmọ lẹ tlẹ tindo mẹdekannujẹ nado disa gbọn otò lọ mẹ. Ahọnkan ajọwiwa tọn de wẹ Babilọni yin to hohowhenu, podọ owe he yin kùnkùn sọn dòglọ lẹ dohia dọ Ju susu lẹ plọn nuhihọ po nusisà po to finẹ bọ mẹdevo lẹ sọ lẹzun anazọ́nwatọ azọ́nyọnẹntọ lẹ. Ju delẹ tlẹ jẹ adọkun. Kanlinmọgbenu-ninọ to Babilọni gbọnvo taun na afanumẹ-yinyin he Islaelivi lẹ tindo numimọ etọn to Egipti owhe kanweko delẹ jẹnukọn.—Hia Eksọdusi 2:23-25.
4. Gbọnvona Islaelivi atẹṣitọ lẹ, mẹnu lẹ wẹ jiya kanlinmọgbenu-ninọ tọn to Babilọni, podọ dogbó tẹlẹ wẹ yin zizedai gando sinsẹ̀n-bibasi yetọn hlan Jiwheyẹwhe go?
4 Dile etlẹ yindọ nuhudo agbasa tọn Ju he to kanlinmọgbenu lẹ tọn yin pekọ hẹnwa na, etẹwẹ dogbọn nuhudo gbigbọmẹ tọn yetọn lẹ dali? Tẹmpli Jehovah tọn po agbà etọn po ko yin vivasudo podọ yẹwhenọduta lọ masọ to azọ́nwa to aliho kannukannu tọn mẹ ba. Devizọnwatọ nugbonọ Jiwheyẹwhe tọn lẹ he ma wà nudepope he jẹna yasanamẹ lẹ tin to kanlinmọ lọ lẹ mẹ ga, ṣigba yé dona jiya dopọ hẹ pipotọ akọta lọ tọn. Etomọṣo, yé dovivẹnu nado yìn Osẹ́n Jiwheyẹwhe tọn. Di apajlẹ, to Babilọni, Daniẹli po gbẹdohẹmẹtọ etọn atọ̀n lẹ po—Ṣadlaki, Mẹṣaki po Abẹdinẹgo po—nọla na núdùdù he yè dosẹ́n etọn na Ju lẹ. Mí sọ yọnẹn dọ Daniẹli tẹdo aṣa etọn go nado nọ dọho hẹ Jiwheyẹwhe to odẹ̀ mẹ to gbesisọ mẹ. (Dan. 1:8; 6:10) Ṣogan, to anademẹ Kosi lẹ tọn glọ, e ma yọnbasi na Ju budisi Jiwheyẹwhe tọ́ de nado nọ wà nuhe Osẹ́n biọ lẹpo.
5. Todido tẹwẹ Jehovah na omẹ etọn lẹ, podọ naegbọn opagbe ehe do jiawu?
5 Be Islaelivi lẹ na gbẹ́ wá penugo nado sẹ̀n Jiwheyẹwhe to aliho he ewọ kẹalọyi mlẹnmlẹn mẹ ya? To ojlẹ lọ mẹ, e taidi dọ e ma yọnbasi. Babilọni ma nọ tún kanlinmọ etọn lẹ dote gbede. Ṣigba, enẹ ma sọgan glọnalina Jehovah Jiwheyẹwhe. E ko dopà dọ omẹ emitọn lẹ na yin tuntundote, bọ e sọ yinmọ. Ohó dọdai Jiwheyẹwhe tọn ma nọ gboawupo gbede.—Isa. 55:11.
BE KANLINMỌGBENU-NINỌ DE WÁ AIMẸ TO OJLẸ MÍTỌN MẸ YA?
6, 7. Naegbọn e do sọgbe dọ mí ni vọ́ nukunnumọjẹnumẹ mítọn gando kanlinmọgbenu-ninọ Babilọni tọn egbezangbe tọn go jlado?
6 Be Klistiani lẹ ko tindo numimọ ninọmẹ he taidi kanlinmọgbenu-ninọ Babilọni tọn nkọ de pọ́n ya? Na owhe susu lẹ, linlinnamẹwe ehe ko dohia dọ devizọnwatọ Jiwheyẹwhe tọn egbezangbe tọn lẹ biọ kanlinmọgbenu Babilọni tọn glọ to 1918 bo yin tuntundote to 1919. Ṣigba, e biọ dọ vọjlado de ni yin bibasi gando zẹẹmẹ ehe go na whẹwhinwhẹ́n voovo he go mí na donù to hosọ ehe po dehe bọdego po mẹ wutu.
7 Lẹnnupọndo ehe ji: Babilọni Daho lọ wẹ nọtena sinsẹ̀n lalo lẹpo to pọmẹ. Enẹwutu, eyin omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ biọ kanlinmọgbenu Babilọni tọn glọ to 1918 wẹ, yé dona ko yin afanumẹ na sinsẹ̀n lalo to aliho delẹ mẹ to ojlẹ enẹ mẹ. Ṣigba, kunnudenu lẹ dohia dọ ojlẹ dindẹn jẹnukọnna Wẹkẹ-Whàn I lọ, devizọnwatọ yiamisisadode Jiwheyẹwhe tọn lẹ ko jẹ yedekannu jẹ ji sọn Babilọni Daho lọ si, kakati nado yin afanumẹ etọn lẹ. Nugbo wẹ dọ mẹyiamisisadode lẹ yin homẹkẹndo to wẹkẹ-whàn tintan lọ whenu, amọ́ aṣẹpatọ lẹ dè wẹ homẹkẹn enẹ wá sọn hugan, e ma yin sọn Babilọni Daho lọ dè. Enẹwutu na taun tọn, e taidi dọ omẹ Jehovah tọn lẹ ma biọ kanlinmọgbenu Babilọni Daho lọ tọn glọ to 1918 gba.
WHETẸNU WẸ OMẸ JIWHEYẸWHE TỌN LẸ BIỌ KANLINMỌGBENU BABILỌNI TỌN GLỌ LO?
8. Basi zẹẹmẹ lehe sinsẹ̀n nugbo Klistiani tọn yin hinhẹnflu do tọn. (Pọ́n yẹdide he tin to bẹjẹeji hosọ ehe tọn.)
8 To Pẹntikọsti 33 W.M., Ju po mẹdiọzun Ju po fọtọ́n susu lẹ wẹ yin yiyiamisisadode gbọn gbigbọ wiwe dali. Klistiani yọyọ ehelẹ lẹzun “akọ̀ dide de, yẹwhenọ he to sinsẹ̀n di ahọlu lẹ, akọta wiwe de, mẹhe yin dide nado yin nutindo vonọtaun lẹ.” (Hia 1 Pita 2:9, 10.) To gbẹwhenu apọsteli lẹ tọn, yé nọ basi hihọ́na agun omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ tọn. Ṣigba, titengbe to okú apọsteli lẹ tọn godo, sunnu lẹ fọ́n bo “slokọna nuplọnmẹ lẹ nado dọ̀n devi lẹ dogodo yede tọn.” (Owalọ 20:30; 2 Tẹs. 2:6-8) Susu to sunnu ehelẹ mẹ wẹ tindo azọngban lẹ to agun mẹ bo nọ sẹ̀n taidi nugopọntọ lẹ, ṣigba to nukọn mẹ yé wá lẹzun sinsẹ̀ngán he nọ yin yiylọdọ “biṣọpu lẹ.” Pipli sinsẹ̀ngán tọn de jẹ yinyin awuwlena ji, mahopọnna dọ Jesu ko dọna hodotọ etọn lẹ dọmọ: “Mìmẹpo yin mẹmẹsunnu lẹ.” (Mat. 23:8) Sunnu nukundeji he ji tamẹnuplọnmẹ Aristote po Platon po tọn ko yinuwado lẹ jẹ sinsẹ̀n-nuplọnmẹ lalo lẹ plọnmẹ ji, bọ vudevude yé yí yé do diọ nuplọnmẹ wiwe-ṣeke Ohó Jiwheyẹwhe tọn lẹ tọn.
9. Basi zẹẹmẹ lehe sinsẹ̀n Klistiani tọn he yin hinhẹnflu lọ mọ godonọnamẹ Gandudu Lomu tọn yí do tọn, podọ etẹwẹ yin kọdetọn lọ?
9 To 313 W.M., sinsẹ̀n Klistiani tọn he yin hinhẹnflu ehe yin alọkẹyi sọgbe hẹ osẹ́n gbọn Ahọluigbagán Lomu tọn Constantine dali. Sọn ojlẹ enẹ mẹ, Ṣọṣi po Gandudu otò tọn po jẹ nuwadopọ ji alọ to alọmẹ. Di apajlẹ, to Opli Nicée tọn godo, Constantine he tin to opli lọ tẹnmẹ, degbe dọ yẹwhenọ de he nọ yin Arius ni yin zize yì kanlinmọgbenu, na e gbẹ́ nado kẹalọyi dọ Jesu yin Jiwheyẹwhe wutu. To nukọn mẹ, to Ahọluigbagán Theodosius I he dugán sọn 379 jẹ 395 W.M. glọ, Ṣọṣi Katoliki tọn, yèdọ sinsẹ̀n Klistiani tọn he yin hinhẹnflu lọ wá lẹzun sinsẹ̀n he yin alọkẹyi to Ahọluigba Lomu tọn mẹ. Whenuho-kantọ lẹ nọ dlẹnalọdo Lomu he yin tòdaho kosi tọn taidi tòdaho de he yin didiọ zun tòdaho Klistiani tọn to owhe kanweko ẹnẹtọ mẹ. Nugbo lọ wẹ yindọ to ojlẹ enẹ mẹ, sinsẹ̀n Klistiani tọn he yin hinhẹnflu de ko kọnawudopọ hẹ pipli sinsẹ̀n kosi tọn Ahọluigba Lomu tọn lẹ tọn bo lẹzun hagbẹ Babilọni Daho lọ tọn. Etomọṣo, Klistiani yiamisisadode sọha kleun de he taidi likun lẹ to nuhe go yé pé lẹpo wà nado sẹ̀n Jiwheyẹwhe, ṣigba vivẹnudido yetọn lẹ taidi osin bado pápá nẹgbé nkọ. (Hia Matiu 13:24, 25, 37-39.) Na nugbo tọn, kanlinmọgbenu wẹ yé te to Babilọni!
10. Etẹwẹ whàn gbẹtọ ahunjijlọnọ lẹ nado fọ́n ayihaawe dote gando nuplọnmẹ ṣọṣi tọn lẹ go to owhe kanweko tintan Whenu Mítọn tọn lẹ gblamẹ?
10 Etomọṣo, to owhe kanweko tintan Whenu Mítọn tọn lẹ gblamẹ, mẹsusu sọgan hia Biblu to Glẹkigbe kavi Latingbe mẹ. Enẹwutu, yé penugo nado yí nuplọnmẹ Ohó Jiwheyẹwhe tọn lẹ tọn jlẹdo sinsẹ̀n-nuplọnmẹ ṣọṣi tọn lẹ go. Na nuhe yé hia to Biblu mẹ wutu, delẹ to yé mẹ gbẹ́ nuyise ṣọṣi tọn he ma sọgbe hẹ Owe-wiwe lẹ dai, ṣigba, owùnu de wẹ e yin—yèdọ nuhe tlẹ sọgan dekọtọn do okú mẹ wẹ—nado dọ linlẹn mọnkọtọn lẹ tọ́n to gbangba.
11. Nawẹ Biblu wá tin to anademẹ sinsẹ̀ngán lẹ tọn glọ gbọn?
11 To ojlẹ de godo, mẹsusu masọ nọ do ogbè he mẹ Biblu yin kinkando lẹ ba, podọ ṣọṣi diọnukunsọ vivẹnu he nọ yin dido lẹpo nado lẹ́ Ohó Jiwheyẹwhe tọn do ogbè he gbẹtọ lẹ nọ do to paa mẹ lẹ mẹ. Taidi kọdetọn de, sinsẹ̀ngán lẹ po wesetọ delẹ po kẹdẹ wẹ nọ penugo nado hia Biblu na yede, dile etlẹ yindọ e ma yin sinsẹ̀ngán lẹpo wẹ sọgan hianu bo kannu ganji. Mẹdepope he ṣiatẹ sọta nuplọnmẹ ṣọṣi tọn lẹ nọ yin yasana sinsinyẹn. Devizọnwatọ nugbonọ Jiwheyẹwhe tọn yiamisisadode lẹ to dandannu glọ nado nọ pli to nuglọ—eyin yé penugo nado wàmọ niyẹn. Dile e jọ do to kanlinmọgbenu-ninọ Babilọni tọn he jẹnukọn lọ whenu, “yẹwhenọ he to sinsẹ̀n di ahọlu lẹ” ma sọgan wazọ́n yetọn to aliho kannukannu tọn mẹ. Babilọni Daho lọ hẹn gbẹtọ lẹ sinsinyẹn taidi kanlinmọ!
HINHỌ́N LỌ JẸ WUNHỌ́N JI
12, 13. Onú awe tẹlẹ wẹ dekanpona nuyiwadomẹji Babilọni Daho lọ tọn do gbẹtọ lẹ ji? Basi zẹẹmẹ.
12 Be Klistiani nugbo lẹ na wá vò to gbèdopo nado sẹ̀n Jiwheyẹwhe to gbangba podọ to aliho he e kẹalọyi mẹ ya? Mọwẹ! Onú titengbe awe delẹ zọ́n bọ hinhọ́n gbigbọmẹ tọn jẹ awusọhia ji vudevude to zinvlu enẹ mẹ. Onú tintan lọ wẹ maṣinu wezinzin tọn he yin didetọn to owhe 1450 lẹ mẹ, ehe nọ to wekun dopodopo dopọ debọdo-dego. Amọ́, whẹpo maṣinu wezinzin tọn lẹ do yin didetọn to otò he hunnukun lẹ mẹ, gbẹtọ lẹ yí alọ do basi vọkan Biblu tọn po sọwhiwhe po. Vọkan Biblu tọn lẹ ma sù paali bosọ vẹahi. E yin didohia dọ e na yí osun ao to vọkan-basitọ azọ́nyọnẹntọ de si nado yí alọ do wleawuna vọkan Biblu tọn dopo poun! To yidogọ mẹ, nuyizan he ji vọkan-basitọ lẹ kannu do lẹ (kanlin-yú kavi ayú-wema) vẹahi taun. To vogbingbọn mẹ, eyin wezintọ azọ́nyọnẹntọ de yí maṣinu wezinzin tọn po wema po zan, e sọgan zín weda 1 300 tọ́n to gbèdopo!
Didetọn maṣinu wezinzin tọn lẹ tọn po lẹdogbedevomẹtọ Biblu tọn adọgbotọ lẹ po gọalọ nado dekanpona nuyiwadomẹji Babilọni tọn (Pọ́n hukan 12 po 13tọ po)
13 Onú titengbe awetọ lọ wẹ yin nudide he sunnu adọgbotọ kleun delẹ basi to bẹjẹeji owhe kanweko 16tọ tọn nado lẹ́ Ohó Jiwheyẹwhe tọn do ogbè he gbẹtọ paa lẹ nọ do lẹ mẹ. Lẹdogbedevomẹtọ susu wẹ ze ogbẹ̀ yetọn do owù mẹ nado wazọ́n ehe. Homẹ ṣọṣi tọn ma hùn paali. Eyin Biblu jẹ alọ sunnu kavi yọnnu budisi Jiwheyẹwhe tọ́ de tọn mẹ, e sọgan yin owùnu daho de—nuhe to budona nukọntọ ṣọṣi tọn lẹ niyẹn! Podọ, dile Biblu jẹ tintin ji, gbẹtọ lẹ jẹ hihia ẹ ji nugbo. Eyin yé hia ẹ, yé nọ kanse dọ: ‘Fie wẹ lẹwezomẹ yin nùdego te to Ohó Jiwheyẹwhe tọn mẹ? kavi akuẹ súsú na amísa nido yin bibasina oṣiọ lẹ? kavi fie wẹ Papa po Yẹwhenọ po sọawuhia te?’ To pọndohlan ṣọṣi tọn mẹ, sẹ́nhẹngba de wẹ enẹ yin. Nukọntọ ṣọṣi tọn lẹ mọdọ gbẹtọ lẹ gboadọ taun nado fọ́n ayihaawe dote gando yé go! Enẹwutu, yé diọnukunsọ yé. Sunnu po yọnnu lẹ po yin whẹdana taidi atẹṣitọ lẹ, na yé gbẹ́ nuplọnmẹ ṣọṣi tọn lẹ dai wutu, yèdọ nuplọnmẹ he delẹ to yé mẹ sinai do tamẹnuplọnmẹ kosi tọn Aristote po Platon po tọn lẹ ji, yèdọ sunnu he nọgbẹ̀ jẹnukọnna jiji Jesu Klisti tọn lẹ. Ṣọṣi nọ dá kú-whẹ̀ na yé bọ Gandudu otò lọ tọn nọ yinuwa sọgbe hẹ whẹdanamẹ lọ. Yanwle lọ wẹ nado hẹn gbẹtọ lẹ gbọjọ na yé nikaa hia Biblu bosọ fọ́n ayihaawe dote gando ṣọṣi go. To suhugan whẹho lẹ tọn mẹ, ayikinkan lọ wazọ́n. Etomọṣo, gbẹtọ adọgbotọ sọha kleun delẹ gbẹ́ nado joawuna budonamẹ Babilọni Daho lọ tọn. Yé ko mọ vivi Ohó Jiwheyẹwhe tọn todin—podọ yé sọ jlo na mọnukunnujẹemẹ dogọ! Mẹdekannujẹ sọn sinsẹ̀n lalo si jẹ unklẹn ji.
14. (a) Ninọmẹ tẹlẹ wẹ gọalọ nado mọnukunnujẹ nugbo Biblu tọn mẹ dogọ sẹpọ vivọnu owhe 1800 lẹ tọn? (b) Basi zẹẹmẹ lehe Mẹmẹsunnu Russell dín nugbo lọ do tọn.
14 Mẹsusu he nugbla nugbo Biblu tọn to hùhù lẹ họnyi otò he mẹ ṣọṣi ma tindo nuyiwadomẹji do gbẹtọ lẹ ji sọmọ te lẹ mẹ. Yé jlo nado nọ hia Biblu bo nọ plọn ẹn bosọ nọ dọho hẹ ode awetọ po awuvivo po. Dopo to otò mọnkọtọn lẹ mẹ, yèdọ États-Unis, wẹ Charles Taze Russell po gbẹdohẹmẹtọ kleun delẹ po bẹ oplọn Biblu tọn he yé nọ basi to aliho kannukannu tọn mẹ lọ jẹeji te, sẹpọ vivọnu owhe 1800 lẹ tọn. To bẹjẹeji, yanwle Mẹmẹsunnu Russell tọn wẹ nado dindona sinsẹ̀n he to nugbo lọ plọnmẹ to sinsẹ̀n he gbayipe lẹ mẹ. E ko yí nuplọnmẹ sinsẹ̀n susu tọn lẹ, etlẹ yin sinsẹ̀n he ma yin Klistiani lẹ tọn jlẹdo nuhe Biblu dọ go po sọwhiwhe po. E ma dẹn bọ e doayi e go dọ depope to sinsẹ̀n enẹlẹ mẹ ma kọngbedopọ hẹ Ohó Jiwheyẹwhe tọn mlẹnmlẹn. To ojlẹ de mẹ, Russell pli hẹ sinsẹ̀ngán lẹdo lọ tọn delẹ po todido lọ po dọ sunnu ehelẹ na kẹalọyi nugbo he ewọ po gbẹdohẹmẹtọ etọn lẹ po ko mọ to Biblu mẹ lẹ bo na plọn yé hagbẹ agun yetọn tọn lẹ. Ṣigba, sinsẹ̀ngán lẹ ma tindo ojlo to nuhe e dọ lẹ mẹ. Onú dopo dona họnwun na Biblu Plọntọ lẹ: Yé ma sọgan kọnawudopọ hẹ mẹhe magbe nado tẹdo sinsẹ̀n lalo go lẹ.—Hia 2 Kọlintinu lẹ 6:14.
15. (a) Whetẹnu wẹ Klistiani lẹ biọ zẹgẹ Babilọni Daho lọ tọn glọ? (b) Kanbiọ tẹlẹ wẹ pò bo na mọ gblọndo to hosọ he bọdego mẹ?
15 Kakajẹ din, mí ko mọdọ Klistiani nugbo lẹ biọ kanlinmọgbenu Babilọni tọn glọ ojlẹ vude to okú apọsteli godo tọn godo. Ṣigba, kanbiọ delẹ fọndote: Kunnudenu devo tẹlẹ wẹ dohia dọ ojlẹ dindẹn jẹnukọnna 1914, mẹyiamisisadode lẹ ko jẹ yedekannu jẹ ji sọn Babilọni Daho lọ si? Be nugbo wẹ dọ Jehovah ma hùnhomẹ do devizọnwatọ etọn lẹ go na yé ko dekanpona yẹwhehodidọ yetọn to Wẹkẹ-Whàn I lọ whenu wutu wẹ ya? Humọ, be delẹ to mẹmẹsunnu mítọn lẹ mẹ masọ tẹdo kadaninọ Klistiani tọn yetọn go to ojlẹ enẹ mẹ ba bo gbọnmọ dali mọ homẹgble Jehovah tọn wẹ ya? Podọ, eyin bẹsọn owhe kanweko awetọ W.M. wẹ Klistiani lẹ biọ zẹgẹ sinsẹ̀n lalo tọn glọ, whetẹnu wẹ yé jẹ mẹdekannu lo? Kanbiọ titengbe delẹ niyẹn. Yé na mọ gblọndo to hosọ he bọdego mẹ.
