1. Baikara bwaai n tutuki ibukin te mwakuri n uarongorongo ake a kaaitarai Kristian ni boong aikai?

A KAAITARA ma bwaai n tutuki Taan Reirei n te Baibara * n raabanen te ka-19 ao ni moan te ka-20 n tienture. N aroia Kristian ake n te moan tienture, a tataekina naba te rongorongo ae a aki kukurei iai aomata aika bati. Bon tii tabeman mwaitiia ao a bati aomata ake a iangoiia bwa akea aia reirei ae rietata. Irarikin anne, a na kaitaraaki ma ‘korakoran unin’ Tatan te Riaboro. (TeKao. 12:12) Ao e na waaki aia mwakuri n uarongorongo “ni kabaneani boong,” ae kanikinaeaki bwa “taai aika okoro aika karuanikai.”—2 Tim. 3:1.

2. Tera ae e tia ni karaoia Iehova ibukini karikirakean te mwakuri n uarongorongo n ara bong aikai?

² Ma e kantaningaia ana aomata Iehova bwa a na tataekina te rongorongo ae raoiroi ni kabutaa te aonnaba n ara bong aikai ao akea ae kona n totokoia ni kakoroan nanona. N arona ngke e kaotinakoia  tibun Iteraera rimoa mai Baburon, e a tia naba ni kaotinakoia ana toro ni boong aikai mai “Baburon ae Kakannato,” ae te botaki n Aro ae kewe ae katobibia te aonnaba. (TeKao. 18:1-4) E a tia n reireinira baika ti na kabwaia iai, arora ae ti na rau iai ao arora n reireinia tabemwaang. (Wareka Itaia 48:16-18.) Tiaki nanona bwa e na kabongana mwaakana ni kairiri ao ni bitii n taai nako baika riki i aon te aba, bwa e aonga n rikirake iai te mwakuri n uarongorongo ibukin te Tautaeka n Uea. Iai taai ake e a angaraoi iai ara mwakuri n uarongorongo, ma tii man ana ibuobuoki Iehova ae ti na nanomwaaka iai ni kaaitarai kangaanga, n aron te bwainikirinaki ao tabeua riki ake e na aki bebete iai waakinani mwiokoara n te aonnaba ae tautaekanna Tatan.—Ita. 41:13; 1 Ioa. 5:19.

3. E kangaa n rikirake “te ataibai [“ae koaua,” NW ]?

³ E kairaki te burabeti ae Taniera iroun Iehova bwa e na taetae ni burabetina rikiraken “te ataibai [“ae koaua,” NW ] n tain te toki. (Wareka Taniera 12:4, BK.) E buokiia Iehova Taan Reirei n te Baibara bwa a na atai koaua aika kakawaki man te Baibara, ake a aki kamatataaki raoi n aia reirei Aaro ake aongkoa Kristian ngaiia. E kabonganaia ana aomata ngkai bwa a na tataekina te ataibwai ae koaua ni kabutaa te aonnaba. Ni boong aikai, ti a nora kakoroani bukin ana taetae ni burabeti Taniera. E kaania 8,000,000 ake a butimwaea te koaua man te Baibara ao a a tataekinna ngkai ni kabutaa te aonnaba. Baikara bwaai tabeua ake a buoka kanakoraoan tataekinan te rongorongo ni kabutaa te aonnaba?

4. E kangaa ni butanako rairan te Baibara n te ka-19 n tienture?

⁴ Te bwai teuana ae boutokaira n tataekina te rongorongo ae raoiroi, bon reken te Baibara irouia aomata aika bati. I nanon tienture aika bati ao a tia mataniwin Aaro ake aongkoa Kristian ngaiia, n aki kaungaa ao n ribaa warekan te Baibara ao a bukinaki naba ni mateia naake a rairia. N te ka-19 n tienture, a rairaki Baibara aika bwanin ke aika tii te iterana n taetae aika 400 tabuni mwaitiia, irouia botaki aika irekereke ma boreetian te Baibara. N raa tokin te tienture anne ao a bati ake a reke oin aia Baibara, ma akea aia atatai ae eti ni baike a taekinaki iai.

5. Tera ae a tia ni karaoia Ana Tia Kakoaua Iehova n aia mwakuri n uarongorongo ibukin rairan te Baibara?

⁵ A ataia Taan Reirei n te Baibara bwa a riai n uarongorongo ao a aki kua ni kabwarabwarai baike a taekinaki n te Baibara. Irarikin anne, a a tia ana aomata Iehova ni kabonganai katotoni kibuna aika kakaokoro ao n tibwai nako. N 1950 ao a boreetia Te Baibara ae Tabu—te Rairai ae te Aonnaba ae Boou ni bwanin ke tii te iterana n taetae aika e raka i aon 120 mwaitiia. Te rairai ae bwain 2013 n te taetae n Ingiriti ae te New World Translation, e kona n aki kangaanga rairana nakon taetae tabeua. Ibukin anne, a a mataata iai aomata ao e a bebete riki iai reiakinaia taekan te koaua.

6, 7. (a) Tera aron rikirakeni buaka n ara bong aikai? (b) E kangaa ni kakabwaiaaki ara mwakuri n uarongorongo n aaba tabeua ake a rau?

⁶ Ko kona n iango ni kangai: ‘Tera aroni korakoran te rau ae noraki n te aonnaba?’ Te katoto, n te ka-20 n tienture a a mate mirion ma mirion aomata man te buaka, moarara riki ni buaka aika uoua n te aonnaba. Ngke e a tabe n rikirake te Kauoua ni Buaka Are Kabutaa Aonnaba n 1942, e anga te kabwarabwara ae “Peace—Can It Last?” n te bwabwaro Nathan Knorr are kaira te waaki irouia Ana Tia Kakoaua Iehova. Man te kabwarabwara ao e kaotaki iai koauan te bwai ae taekinaki n Te Kaotioti mwakoro 17, are e na iai te rau imwin te buaka.—TeKao. 17:3, 11.

⁷ N tokin te Kauoua ni Buaka Are Kabutaa Aonnaba ao bon akea te rau. E taekinaki bwa  iai itabarara irouia taanga ni buaka aika 331 man 1946 nakon 2013. A mate iai mirion ma mirion aomata. Ma i nanon ririki akanne ao a bati aaba ake a rau ao e a reke angaia ana aomata Iehova n tataekina te rongorongo ae raoiroi iai. Tera mwina? N te 1944, e kee i aan 110,000 mwaitiia taan uarongorongoa te Tautaeka n Uea ni kabutaa te aonnaba. Ni boong aikai ao e a raka i aon 8,000,000! (Wareka Itaia 60:22.) Ti aki riai ngkanne ni kakaitau bwa ti a kona n tataekina te rongorongo ae raoiroi n tain te rau?

8, 9. Baikara rikirake ake a noraki n nakoraoini baao ni mwamwananga, ao ti kangaa ni buokaki iai n ara mwakuri?

⁸ E boutokaaki te mwakuri n uarongorongo man nakoraoini baao ni mwamwananga. N te ririki 1900 ae tao 21 te ririki imwini boreetian te maekatin ae te Watch Tower, tii 8,000 baao ni mwamwananga ake a tauaki mwia ni kabutaa te United States ao iai kawai aika aoraoi aika bubua ma bubua tabun te maire raroaia. Iai ngkai ni katobibia te aonnaba baao ni mwamwananga ake a tauaki mwia aika e raka i aon teuana ma te iterana te birion, ao kawai aika aoraoi aika mirion ma mirion te maire raroaia. Ti buokaki ni kaa ao kawai ibukini kabutan te rongorongo ae raoiroi nakoia aomata ake a maeka n aono aika raroanako. Ma e ngae ngkana a aki tau baao ni mwamwananga ao ti bon riai n rianna ni kawai aika raroa, ma ti kabanea korakorara ibukini karekeaia taan rimwini Kristo.—Mat. 28:19, 20.

⁹ Iai naba baao ni mwamwananga aika kakaokoro aika ibuobuoki n ara mwakuri. A kona ni karokoaki booki aika aanaki man te Baibara i nanon tabeua te wiki n taabo aika rangi n raroanako. A kona mataniwi n aono aika uarereke, kaain te Komete n Tararua n Aia Aobiti Ana Tia Kakoaua Iehova, mitinare ao tabeman riki ni mwananga ni wanikiba ni kaei bwabwaro ao ni buokiia ekaretia. Irarikin anne, a kiba ni kawari aaba aika bati kaain te Rabwata n Tautaeka ao tabeman taari man te etekuata ibukini kaungaaia ao reireinaia raoia n te onimaki. E ibuobuoki nakoraoin te bao ni mwamwananga ni katiteuanaia ana aomata Iehova.—TaiAre. 133:1-3.

10. E aera ngkai e kona n taekinaki te Ingiriti bwa te taetae ae kabonganaaki ni katobibia te aonnaba?

¹⁰ E a taabangaki kabonganaan te taetae ni Kuriiti ke te Koine n te Embwaea n Rom n te moan tienture. Iai riki te taetae ae kakabonganaaki  ni boong aikai? A taku aomata aika bati bwa e kabonganaaki riki te taetae n Ingiriti. E taekinaki n te boki ae English as a Global Language ni kangai: “E nakon te kaamwakoro mwaitiia kaain te aonnaba ake a mwaatai ke n ongo te Ingiriti.” Te taetae ae a reiakinaki iai aomata nako bon te Ingiriti, are e kabonganaaki ni katobibia te aonnaba ibukini waaki ni bitineti, tautaeka, rabakau n te aonnaba ao karaobwai.

11. Baikara ibuobuoki ibukini karikirakean te taromauri ae itiaki mani kabonganaan te Ingiriti?

¹¹ E ibuobuoki taabangakini kabonganaan te Ingiriti ibukini karikirakean te taromauri ae itiaki. I nanon ririki aika bati, a moani boreetiaki n te taetae anne Te Taua-n-Tantani ao booki riki tabeua ake aanaki man te Baibara. Bon te taetae ae kakabonganaaki n aia etekuata Ana Tia Kakoaua Iehova. Ao e kabonganaaki n taai nako n te angareirei nakoia ake a kaea te reirei n te Watchtower Educational Center i Patterson, New York, U.S.A.

12. Tera aroni butanakoni booki aika aanaki man te Baibara ake a rairaki irouia ana toro Iehova, ao e kangaa te kukune ae boou ni kanakoraoia?

¹² Ibukina bwa ti mwiokoaki n uarongorongoa te Tautaeka n Uea nakoia aomata nako, ti riai n rairi booki nakon taetae aika 700 tabuni mwaitiia. Ti buokaki ni kukune aika boou i aon te kaombiuta, n ikotaki naba ma kunean te burokuraem ae te MEPS (Multilanguage Electronic Publishing System) ibukini karababaan te mwakuri aei. Ti buokaki ni kabutaanako rongorongon te Tautaeka n Uea ni baikai ao e boutokaaki iai katiteuanaakira ni katobibia te aonnaba. Ma e okoro katiteuanaakira ibukina bwa ti kabongana te taetae ae kakawaki riki ae “te taetae ae itiaki” ae te koaua man te Baibara.—Wareka Tebania 3:9, BG.

13, 14. A kangaa Kristian ni boong aikai ni kakabwaiaaki n tuua ma mooti n te aba?

¹³ N aron ae taekinaki n te kaongora ae imwain aei, a kakabwaiaaki Kristian rimoa n ana tua Rom are e kamanenaaki ni kabutaa te embwaea. N aroia naba nakanne, a kakabwaiaaki Kristian ni boong aikai man tuan abaia. N te katoto, n te United States ae mena iai ara etekuata ao iai ana Oi n Tua te tautaeka aei are e anga te inaomata n rinean aia Aro, aia taetae i aon aia koaua ao inaomataia ni bobotaki. Aio are a anganaki iai inaomataia taari n te United State ni bobotaki ao ni maroro man te Baibara n akea totokoaia ao n tibwai nakoia tabemwaang te baere a tia n reiakinna. Ma e riai ni matoa i aan te tua,  inaomatara ni karaoi baika riai. (IBir. 1:7) Ngke a tabekaki mangatang ibukia ana aomata Iehova ake n te United States, a manga uotakirakeaki nakoni boowi aika rietata riki ibukini boutokaan inaomatara n riki bwa taan uarongorongoa te Tautaeka n Uea.

¹⁴ A bati taabo ni boowi n aaba tabeua ake a a tia ni boutokaa inaomatara ibukin te taromauri ao riaira n uarongorongo nakoia aomata. A konaaki ara mangatang ni boowi n aaba tabeua, ma ti a manga uotii rake nakoni boowi aika rietata aika rangi n ataaki n te aonnaba. N te katoto, n Tun 2014, e a tia te boowi ibukin inaomataia aomata ae te European Court of Human Rights ni kanakoa te moti ibukin ara mangatang aika 57 ake a inanoi iai botannaomata ni kabaneia man te botaki ae te Council of Europe. E ngae ngke ti “ribaaki irouia botannaomata ni kabaneia,” ma a tia ni motikaki ni boowi aika rietata man aaba aika bati bwa ti a inaomata ni waakina ara taromauri ae itiaki—Mat. 24:9.

15. Baikara aanga aika boou ake a tia ni karaoaki ibukin te boreeti, ao ti kangaa ni buokaki iai?

¹⁵ E boutokaaki tataekinan te rongorongo ae raoiroi ni katobibia te aonnaba mani bwaai ni boreeti aika boou. I nanon tienture aika bati ao a tia aomata ni kabongana te bwai ni boreeti teuana ae moani karaoia Johannes Gutenberg n 1450. Ma a noraki bitaki aika kamimi ni bwaai ni boreeti i nanon uoua te tienture n nako. A a bubura riki, a baitii riki ao a a nakoraoi riki. A moanna ni boraoi riki karaoani beeba ao kanimwakia bwa te boki. E a oneaki mwin te moani mitiin ni boreeti n te aekaki ae baitii riki mani bubura ao a katamaroaaki riki iai taamnei. Tera irekerekeia ni kabane ma ara mwakuri? Iangoa aei: E a tia ni boreetiaki katoton te moani maekatin ae te Watch Tower (ae bwain Turai 1879) aika 6,000 n akea taamneina ao n tii te taetae n Ingiriti. Ni boong aikai, ao a tia ni boreetiaki man tibwaaki nako katoton Te Taua-n-Tantani aika e raka i aon 50,000,000. A bati taamnei iai aika karanaki ao a tauraoi n taetae aika e raka i aon 200.

16. Baikara kukune tabeua ake ti buokaki iai n uarongorongo ni kabutaa te aonnaba? (Nora te taamnei ni moan te kaongora aei.)

¹⁶ Iangoi kukune tabeua ake bwain 200 te ririki n nako, ake a tia ni kabonganai ana aomata te Atua ibukin tataekinan te rongorongo ae raoiroi. Ti a tia ni maroroakini turein, kaa ao wanikiba ma iai naba bwatika, taiboraita, aia bwai ni wareware mataki, te teremoo, tareboon, kainrawetaamnei, bwaai n rawebwaana ao n rawetaamnei, te rerio, terewitin, birim, kaombiuta ao te intanete. Ti buokaki ni baikanne n aanga aika kakaokoro ni kakororaoa mwiokoara ae karekeaia taan rimwini Kristo. Ni kakororaoan te taetae ni burabeti are a riai ana aomata Iehova ni “mammaa rannimammaia botanaomata,” ti wanawana ngkana ti kamanenai baike a karaoi n aroni kukune aika boou bwa e aonga ni karaoaki te Baibara ao booki aika aanaki ma iai n taetae aika bati.—Wareka Itaia 60:16, BG.

17. (a) Tera te bwai ni kakoaua ibukin kakoroan ana kantaninga te Atua? (b) E aera ngkai e kariaia Iehova bwa ‘raona ni mwakuri ngaira’?

¹⁷ N etina, ti kakoauaa raoi ae e kairaki iroun te Atua ara mwakuri n uarongorongo. Ni koauana, e anganira te mwioko aei ibukini kakoroan ana kantaninga, ma tiaki n ae e na aki kona ni karaoia n akea ara ibuobuoki. E ngae n anne, e kariaia Tamara are i karawa bwa ‘raona ni mwakuri ngaira’ are ti a kairaki iai bwa ti na kaota tangirana ao tangiraia raora n aomata. (1 Kor. 3:9; Mareko 12:28-31) Ti bia kabonganai aanga nako n tataekina iai te Tautaeka n Uea, ae te mwioko ae rangi ni kakawaki. Ibukin anne, ti riai ni kaota naba ara kakaitau nakon Iehova are e a tia ni kairira ao ni kakabwaiaa ara mwakuri n uarongorongo ni katobibia te aonnaba!