Bǐbɛ̌mɛ ɔ, mǐ ɖɔ xó dó xɛxó e ɖɔ lee nǔmɔtɔ́ e ɖò Delphes é blɛ́ Crésus gbɔn é wu, enɛ zɔ́n bɔ é cí ahwan ɖò axɔsu Pɛsi tɔn nukɔn. Ðò alɔ ɖevo mɛ ɔ, nǔɖɔɖ’ayǐ jiwǔ e kúnkplá axɔsu Pɛsi tɔn bo jɛnu hlɛ́nhlɛ́n é ɖò Biblu mɛ.

Xwè 200 mɔ̌ cobɔ è na jì axɔsu Silusi ɔ, Ezayíi e nyí gbeyiɖɔ Eblée ɖé é ko ɖɔ nyikɔ tɔn kpo lee é na ɖu ɖò toxo ɖaxó Babilɔnu jí gbɔn é kpo ɖ’ayǐ.

Ezayíi 44:24, 27, 28: “Xó e [Jehovah] ɖɔ ɔ ɖíe: . . . Un ɖegbe dó xù lɛ bo ɖɔ: ‘Xù, mi bǐ ni mɛ̀. Un na ɖegbe dó tɔ̀ e nɔ sà kɔn dó mi mɛ lɛ, bɔ mi bǐ na mɛ̀.’ Un ɖɔ dó Silusi wu ɖɔ: ‘É wɛ nyí lɛngbɔnyitɔ́ e un sɔ́ é; é na bló bɔ nǔ e jló mì lɛ bǐ na nyí wiwa. É na na gbè bɔ è na vɔ́ Jeluzalɛmu gbá, bo na vɔ́ xwé ce sá.’”

Sɔgbe kpo hwenuxó wlantɔ́ Glɛ̌si tɔn Hérodote kpo ɔ, Silusi sín ahwankpá ɖè ali nú sìn e ɖò Eflati Tɔ̀ ɔ mɛ bo nɔ gbɔn Babilɔnu toxo ɔ mɛ lɛ é. Wlɛnwín Silusi tɔn zɔ́n bɔ ahwangɔnu tɔn lɛ ɖi zɔnlin gbɔn tɔdo ɔ mɛ byɔ toxo ɔ mɛ. Ee Silusi yí toxo ɔ gudo é ɔ, é jó kàn Jwifu ɖěɖee ɖò kannumɔgbenu ɖò Babilɔnu lɛ é, bo na gbè ye bɔ ye lɛkɔ yì Jeluzalɛmu e è ko sú kún dó na sín xwè 70 ɖíe é bo vɔ́ gbá.

Ezayíi 45:1: “Mawu Mavɔmavɔ ɖɔ nú Silusi, axɔsu e é sɔ́ é ɖɔ: ‘Un na na ganjɛwu we, bo na bɛ́ akɔta lɛ dó acɛ towe glɔ́, un na yí acɛ sín axɔsu lɛ sí; un na hun toxo lɛ sín hɔntogbo e ɖò súsú lɛ nú we.’”

Pɛsinu lɛ byɔ toxo ɔ mɛ gbɔn hɔn vǐ wenɔ e ɖò tò ɔ sín ahohó wu bɔ ye jó nyì nuvo ɖò manywɛ mɛ lɛ é nu. Enyi Babilɔnunu lɛ ko tuùn tuto e Silusi bló é wɛ nyí ɔ, ye na ko sú hɔn ɖěɖee ɖò nuvo bo kpannukɔn tɔ̀ ɔ lɛ é bǐ. Amɔ̌, lee é ko nyí gbɔn é ɔ, nùɖé ɖò alɔ cyɔn toxo ɔ jí wɛ ǎ.

Amɔ̌, ɖokpo kpowun wɛ nǔɖɔɖ’ayǐ enɛ nyí ɖò maxamaxa ɖěɖee ɖò Biblu mɛ bo ko jɛnu tɛnwin lɛnwin lɛ é mɛ. a Biblu gbɔn vo nú nǔɖɔɖ’ayǐ ɖěɖee gbɛtɔ́ lɛ nɔ ɖɔ bo nɔ sɔ́ susu tɔn jó nú nǔmɛsɛn adingban tɔn yetɔn lɛ hwɛhwɛ é, éyɛ tɔn lɛ nɔ gosin Mɛ e ɖɔ xó elɔ é gɔ́n: “Un ko ɖɔ nǔ e na wá wɛ un ɖè ɔ sín dò. Nǔ e ma ko jɛ ǎ, bo ka na wá jɛ ɔ, un ko ɖɔ ɖ’ayǐ sín tɛgbɛ.”​—Ezayíi 46:10.

Mawu nugbǒ e nyikɔ tɔn nɔ nyí Jehovah é kɛɖɛ jɛn sixu xɔ susu mɔhun. É ɖò wɛn ɖɔ nyikɔ tɔn sín tinmɛ wɛ nyí “É Nɔ Bló B’ɛ Nɔ Huzu.” Enɛ ɖè nǔwukpikpé e é ɖó bo na tuùn nǔ e na jɛ ɖò sɔgudo lɛ é, bo lɛ́ bló bɔ ye na sɔgbe xá jlǒ tɔn é xlɛ́. Enɛ  na mǐ jiɖe ɖɔ é ɖò gbesisɔmɛ bo na ɖè akpá e é dó lɛ é bǐ.

A jló na tuùn nǔ e nǔɖɔɖ’ayi Biblu tɔn lɛ ɖɔ dó hwe mǐtɔn nu wu lɛ é à? Sín xwè 2 000 mɔ̌ ɖíe wɛ Biblu ko ɖɔ ɖ’ayǐ ɖɔ “hwenu vɛwǔ lɛ” na tíìn “ɖò azǎn gudogudo tɔn lɛ mɛ.” Azǎn gudogudo tɔn etɛ tɔn? É nyí ayikúngban ɔ alǒ gbɛtɔ́ lɛ tɔn wɛ ǎ, amɔ̌, tagba, dakaxixo kpo wuvɛ̌ e ɖò ya dó nú gbɛtɔ́ lɛ wɛ sín xwè afatɔ́n mɔkpan ɖíe lɛ é kpo tɔn wɛ. Mi nú mǐ ni gbéjé nǔɖɔɖ’ayǐ ɖěɖee ɖɔ xó dó “azǎn gudogudo tɔn lɛ” wu é klewun ɖé kpɔ́n.

2 Timɔtée 3:1-5: “Azǎn gudogudo tɔn lɛ mɛ . . . ɔ, gbɛtɔ́ lɛ na nɔ ba ɖɔ emitɔn jɛn na nyɔ́; ye na nɔ yí wǎn nú akwɛ; ye na nɔ mɔ yeɖée; ye na nɔ yigo; ye na nɔ nyla nu dó Mawu wu; ye na nɔ vɛtoli nú mɛjitɔ́ yetɔn lɛ; ye na nɔ dó alɔgudokpɛ nú mɛ; ye na nɔ ɖó sísí nú nǔ e nyí Mawu tɔn lɛ ɖě ǎ. Ye na ɖó wanyiyi ɖebǔ ǎ; ye na nɔ kú nǔblawu nú mɛ ǎ; ye na nɔ ɖɔ mɛ nú; ye na nɔ sixu ɖu ɖò yeɖée jí ǎ, bo na nɔ nylahun; ye na nɔ gbɛ́ wǎn nú ɖagbewiwa. Ye na nɔ sà mɛ ɖu; ye na nɔ lin tamɛ kpɔ́n cobo na nɔ wà nǔ ǎ; ye na nɔ yigo zɛ xwé wu; ye na nɔ yí wǎn nú gbɛɖuɖu hú ye na yí wǎn nú Mawu. Ye na nyí Mawu sɛntɔ́ ɖò nukúnta, bo ka na gbɛ́ nǔ e nyí hlɔnhlɔn titewungbe nú sinsɛn ɔ é.”

A na gbɛ́ ɖɔ jijɔ mɔhun lɛ kún ɖò gbigbakpé wɛ ɖò égbé ó wɛ à? A ka mɔ ɖɔ mɛ ɖěɖee nɔ ba ɖɔ emitɔn jɛn na nyɔ́, nɔ yí wǎn nú akwɛ bo nɔ lɛ́ yigo lɛ é wɛ lɛlɛ̌ dó mǐ à? A nɔ mɔ bɔ gbɛtɔ́ lɛ nɔ ɖó nukún nǔ ɖò mɛ ɖevo lɛ gɔ́n hugǎn, bo ka nɔ gɔn nǔ wà alɔ ɖò alɔ mɛ xá ye à cé? É ɖò wɛn ɖɔ a na ko ɖ’ayi wu ɖɔ tónúmase nú mɛjitɔ́ lɛ gbakpé gbɔn gbɛ̀ ɔ bǐ mɛ, bɔ ɖò kpaà mɛ ɔ, gbɛtɔ́ lɛ nɔ yí wǎn nú gbɛɖuɖu hú Mawu. Bɔ nǔ lɛ fɔ́n bo ɖò nylànylá d’eji wɛ ayihɔngbe ayihɔngbe.

Matie 24:6, 7: “Mi na wá sè ahwanfunfun sín zingidi ɖò fí e sɛkpɔ mi lɛ, bo na nɔ sè ahwanfunfun sín xó ɖò fí e lín dó mi lɛ. . . . Akɔta ɖě na site dó ɖě jí, bɔ axɔsuɖuto ɖě na site dó ɖě jí.”

Sɔgbe kpo nǔlinlɛn ɖé kpo ɔ, mɛ nabi e ahwan lɛ kpo tohwan lɛ kpo ko hu sín 1914 é hú livi 100, kɛ́n enɛ zɛ toví e ɖò tò gègě mɛ lɛ é bǐ sín kɛ́n wu. Lin tamɛ kpɔ́n dó ɖasin, aluwɛ kpo wuvɛ̌ kpo e kɛ́n ɖaxó enɛ hɛn wá é jí. Nǔ enɛ lɛ ka ko kplɔ́n nùɖé akɔta lɛ bɔ ye ɖó nǔ ahwan nu à?

Matie 24:7: “Adɔ na tɔ́n.”

Tutomɛ gbɛ̀ ɔ tɔn e nɔ kpé nukún dó nùɖuɖu xó wu é ɖɔ: “Ðò gbɛ̀ elɔ e mɛ mǐ nɔ sɔnǔ nú nùɖuɖu gègě nú gbɛtɔ́ livi 815 mɔ̌ ɖè é mɛ ɔ, mɛ ɖokpo ɖò tɛnnɛ jí kpó ɖò xovɛ dɔ́ yì xɔ wɛ ayihɔngbe ayihɔngbe. Nǔ hú mɛ ɖokpo ɖò atɔn jí kpó ɖò nùɖuɖuhwedomɛ alɔkpa ɖé lɛ sín wuvɛ̌ sè wɛ.” Nǔlinlɛn lɛ ɖexlɛ́ ɖɔ yɔkpɔvu livi atɔn mɔ̌ wɛ nɔ kú xwewu xwewu ɖó adɔ wu.

Luki 21:11: “Ayikúngban na danwǔ ɖesu.”

Xwewu xwewu ɔ, ayikúngban danwǔ ɖaxó ɖaxó 50 000 mɔ̌ nɔ wà nǔ dó gbɛtɔ́ lɛ wu. Ayikúngban danwǔ 100 mɔ̌ nɔ hɛn xɔ lɛ gblé tawun, bɔ ayikúngban danwǔ ɖaxó ɖokpo nɔ tíìn xwewu xwewu. Sɔgbe kpo nǔlinlɛn ɖé kpo ɔ, ɖò 1975 kpo 2000 kpo vlamɛ ɔ, ayikúngban danwǔ hu gbɛtɔ́ 471 000.

Matie 24:14: “È na jla axɔsuɖuɖu Mawu tɔn sín Wɛnɖagbe gbɔn gbɛ̀ ɔ bǐ mɛ, bonu é na nyí kúnnuɖiɖe nú gbɛtɔ́ lɛ bǐ. Enɛ ɔ gudo ɔ, gbɛ̀ ɔ na vɔ.”

Kúnnuɖetɔ́ Jehovah tɔn lɛ e kɛ́n yetɔn hú livi tantɔn é ko ɖò Axɔsuɖuto Mawu tɔn sín wɛnɖagbe jla wɛ, bo lɛ́ ɖò kúnnu ɖè na wɛ gbɔn ayikúngban ɔ bǐ jí ɖò tò 240 mɔ̌ mɛ. Ye nɔ jla wɛnɖagbe ɔ gbɔn toxo ɖaxó ɖaxó lɛ kpo gletoxo e ɖò zɔ lɛ é kpo mɛ, bo nɔ lɛ́ jla gbɔn zunkan lɛ kpo sókan lɛ kpo mɛ. Nǔɖɔɖ’ayi ɔ ɖɔ ɖɔ hwenu e è na ko w’azɔ̌ enɛ yì jɛ bǎ e mɛ ba ɖó wɛ Mawu ɖè é ɔ, “gbɛ̀ ɔ na vɔ.” Etɛ ka na nyí tinmɛ tɔn? É wɛ nyí ɖɔ è na ɖó nǔ acɛkpikpa gbɛtɔ́ lɛ tɔn nu gbɔn Axɔsuɖuto Mawu tɔn gblamɛ. Akpá tɛ lɛ ka na jɛnu ɖò Axɔsuɖuto Mawu tɔn glɔ́? Xà xota e bɔ d’ewu lɛ é ba mɔ nǔ jɛ wu.