1. Na cava eda vulica ena parofisai vakaivolatabu?

NA CAVA ena yacovi keda na tamata i Jiova ena dua na gauna sa tu qo e matada? Eda rawa ni kila na kena isau. E parofisaitaki ena iVolatabu eso na ka bibi ena yaco. E dua na parofisai e vakaraitaka na ka era na cakava eso na matanitu kaukaua e vuravura. Oya ena Taniela wase 11. E vakamacalataka nodrau veiqati tiko e rua na tui, oya na tui ni vualiku kei na tui ni ceva. Sa vakayacori oti e dua na iwase levu ni parofisai qori, eda nuidei gona ni na vakayacori tale ga na kena vo.

2. Me vaka e tukuni ena Vakatekivu 3:15, Vakatakila 11:7 kei na 12:17, na tikina bibi cava meda nanuma tiko nida vulica na parofisai i Taniela?

² Meda kila vinaka na parofisai ena Taniela wase 11, e bibi meda nanuma tiko ni parofisai qori e dusi ira na iliuliu kei na veimatanitu era dau tusaqati ira na tamata ni Kalou. Era lewe lailai ga na tamata ni Kalou ni vakatauvatani kei na lewe i vuravura. Na cava ga era dau tusaqati kina? Na inaki levu i Setani kei na nona vuravura mera vakawabokotaki ira na qaravi Jiova tiko kei Jisu. (Wilika Vakatekivu 3:15 kei na Vakatakila 11:7; 12:17.) Kena ikuri, e duavata na parofisai i Taniela kei na vo ni parofisai ena Vosa ni Kalou. E vinakati gona meda veidutaitaka kei na so tale na tikinivolatabu meda kila vinaka kina na parofisai i Taniela.

3. Na cava eda na veivosakitaka ena ulutaga qo kei na kena e tarava?

 ³ Nida vakasamataka tiko na veitikina qori, eda na veivosakitaka qo na Taniela 11:25-39. Eda na kila kina na tui ni vualiku kei na tui ni ceva me tekivu ena 1870 ina 1991. Eda na raica tale ga na vuna vinaka me veisau kina na noda kila me baleta na parofisai qo. Ena ulutaga e tarava, eda na veivosakitaka na Taniela 11:40–12:1, ena vakamatatataki kina na parofisai me tekivu ena veiyabaki ni 1990 me yacova na ivalu na Amaketoni. Ni o vulica tiko na rua na ulutaga qo, ena yaga vakalevu na kato “Nodrau Veiqati na Tui ena Gauna ni iCavacava.” Ia meda kilai rau mada na rua na tui ena parofisai qo.

4. Na cava e tolu na ka eda na kilai rau kina na tui ni vualiku kei na tui ni ceva?

⁴ Na icavuti “tui ni vualiku” kei na “tui ni ceva” e dusi ira na veiliutaki vakapolitiki ena vualiku kei na ceva kei Isireli. Na vuna? Rogoca na ka e tukuna na agilosi e vakasavu itukutuku vei Taniela: “Au lako mai qo meu tukuna vei iko na ka ena yacovi ira na kainomu ena veisiga mai muri.” (Tani. 10:14) Era vakatokai na Isireli mera tamata ni Kalou me yacova na Penitiko 33 G.V. Mai na gauna qori, o Jiova e okati ira na tisaipeli i Jisu mera nona tamata. Koya gona, e levu na parofisai ena Taniela wase 11 e vauci ira tiko na imuri i Karisito, sega ni matanitu o Isireli. (Caka. 2:1-4; Roma 9:6-8; Kala. 6:15, 16) Ni toso na gauna, e veiveisau na tui ni vualiku kei na tui ni ceva. Ia e vica na ka era tautauvata kina na tui qo. Kena imatai, era veiliutaki na tui qo ena vanua era tiko kina na tamata ni Kalou. Kena ikarua, na nodra ivalavala vei ira na tamata ni Kalou e vakaraitaka nira cati Jiova, na Kalou dina. Kena ikatolu, erau veiqatitaka tiko na tui qo na veiliutaki.

5. Vakacava a tiko na tui ni vualiku kei na tui ni ceva mai na ikarua ni senitiuri G.V. ina icavacava ni ika19 ni senitiuri? Vakamacalataka.

⁵ Donuya na ikarua ni senitiuri G.V., era lewena na ivavakoso vaKarisito dina na lotu vaKarisito lasu. Era vakavulica na ivakavuvuli butobuto, era vunitaka na ka dina ena Vosa ni Kalou. Me tekivu ena gauna qori me yacova na icavacava ni ika19 ni senitiuri, e sega ni dua tu na isoqosoqo i Jiova e vuravura. E tubu na kedra iwiliwili na lotu vaKarisito lasu me vaka na co ca, e dredre gona mera kilai na lotu vaKarisito dina. (Maciu 13:36-43) Na cava e bibi kina meda kila qo? E dusia tiko ga na ka eda wilika me baleta na tui ni vualiku kei na tui ni ceva. E sega ni rawa ni vakaibalebaletaki ira na iliuliu se matanitu era veiliutaki ena dua na gauna mai na ika2 ni senitiuri ina ikarua ni veimama ni ika19 ni senitiuri (Oya ena maliwa ni yabaki 100 kei na yabaki 1870). A sega tu na isoqosoqo i Jiova mera tusaqata. * Ia meda namaka ni na basika tale na tui ni vualiku kei na tui ni ceva ena icavacava ni ika19 ni senitiuri. Eda kila vakacava?

6. E tekivu ena gauna cava na nodra soqoni vata na tamata ni Kalou? Vakamacalataka.

 ⁶ Era tekivu soqoni vata ena 1870 na tamata ni Kalou me dua na ilawalawa. Qori na yabaki e tekivutaka kina o Charles T. Russell kei na vica na nona itokani na vuli iVolatabu. O Brother Russell gona kei ratou na nona itokani, na italai e parofisaitaki ni na ‘caramaka na sala’ ni bera ni tauyavu na Matanitu vakaMesaia. (Mala. 3:1) Sa rawa nira kilai tale na tamata ni Kalou! Vakacava e dua na matanitu qaqa kei vuravura e dau tusaqati ira na tamata ni Kalou? Meda dikeva mada na itukutuku dina qo.

7. O cei e tui ni ceva tiko me yacova na iMatai ni iValu Levu?

⁷ Ena 1870, e lewa o Peritania e dua na iwase levu ni vanua e vuravura, e kaukaua duadua na nona mataivalu. E parofisaitaka o Taniela ni dua na ileu lailai ena vakamalumalumutaka e tolu na ileu. Na ileu lailai qori e dusi Peritania, na tolu na ileu oya o Varanise, Sipeni, kei Necaladi. (Tani. 7:7, 8) O Peritania gona e tui ni ceva tiko me yacova na iMatai ni iValu Levu. Ena gauna qori, e matanitu vutuniyau ena vuravura o Merika, e tekivu cakacaka veivolekati tale ga kei Peritania.

8. O cei e tui ni ceva tiko ga ena iotioti ni veisiga?

⁸ Ena iMatai ni iValu Levu, erau vakaitavi vata ena ivalu o Merika kei Peritania, rau mani qaqa. Ena gauna qori erau duavata na matanitu qo, erau Matanitu Qaqa Duadua e Vuravura. Me vaka e parofisaitaka o Taniela, e kumuna  na tui qo e “dua na mataivalu levu sara qai kaukaua.” (Tani. 11:25) Ena iotioti gona ni veisiga e tui ni ceva tiko ga o Peritania kei Merika. * Ia o cei ena tui ni vualiku?

9. E basika ena gauna cava na tui ni vualiku? E vakayacori vakacava na Taniela 11:25?

⁹ Ena 1871, ni sa tauyavutaka oti o Russell kei ratou na nona itokani na iwasewase ni vuli iVolatabu, sa qai basika tale na tui ni vualiku. Ena yabaki qori e vakaduavataka o Otto von Bismarck e vica na vanua qai tauyavu kina na Matanitu qaqa o Jamani. Na imatai ni kena empara o Wilhelm na iMatai, e lesi Bismarck me iliuliu ni nona matanitu. * Ni toso na gauna, e lewa tale ga o Jamani eso na vanua e Aferika kei na Wasa Pasifika, e tekivu saga tale ga me kaukaua vei Peritania. (Wilika Taniela 11:25.) E kumuna o Jamani e dua na mataivalu kaukaua, na ikarua tale ga ni mataivalu e wai levu duadua. Ena imatai ni ivalu levu e vakayagataka na mataivalu qori o Jamani me valuti ira na kena meca.

10. E vakayacori vakacava na Taniela 11:25b, 26?

¹⁰ E parofisaitaka tale ga o Taniela na ka ena yaco ena Matanitu o Jamani kei na nona mataivalu. E tukuni ena parofisai ni na “sega ni tudei” na tui ni vualiku. Na vuna? “Nira na bukia na kena vere. Era na vakarusai koya ga o ira na kania na kena.” (Tani. 11:25b, 26a) Ena gauna i Taniela, o ira na kania na “kena na tui” era wili kina na vakailesilesi era “qarava na tui.” (Tani. 1:5) E dusi cei na parofisai qo? O ira na vakaitutu lelevu ena Matanitu o Jamani—okati kina o ira na jenerali kei na daunivakasala ni mataivalu ni empara—era vakamalumalumutaka na veiliutaki. * E sega ni tukuni ga ena parofisai qori na nona bale na matanitu, e tukuna tale ga na macala ni vala kei na tui ni ceva. E vakamacalataka me baleta na tui ni vualiku: “Ena kuitaki na nona mataivalu, era na balemate e levu.” (Tani. 11:26b) Ena imatai ni ivalu levu, e parofisaitaki ni “kuitaki” na mataivalu ni Jamani, era “balemate” tale ga e “levu.” E levu gona era mate ena ivalu qori ni vakatauvatani kei na ivalu sa oti.

11. Na cava e cakava na tui ni vualiku kei na tui ni ceva?

¹¹ E vakamacalataka na Taniela 11:27, 28 na veika ena yaco ni bera na iMatai ni iValu Levu. E tukuna ni rau na “dabe vata ena dua na teveli, erau na veilasutaki” na tui ni vualiku kei na tui ni ceva. E kaya tale ga ni na kumuna na tui ni vualiku e “levu sara na iyau.” Qori sara ga na ka e yaco. E tukuna o Jamani kei Peritania ni rau vinakata na sautu, ia e lasu qori ni tubu na ivalu ena 1914. Ni voleka na 1914, sa matanitu vutuniyau o Jamani, e ikarua ni matanitu vutuniyau ena vuravura. Me vakayacori na Taniela 11:29 kei na imatai ni cegu ena tikina  e 30, e vala o Jamani kei na tui ni ceva mani druka.

12. Na cava erau cakava na tui ni vualiku kei na tui ni ceva ena imatai ni ivalu levu?

¹² Me tekivu ena 1914, sa qai katakata ga na nodrau veiqati na tui ni vualiku kei na tui ni ceva, erau vakacacani ira tale ga na tamata ni Kalou. Kena ivakaraitaki ena imatai ni ivalu levu, na matanitu o Jamani kei na matanitu o Peritania erau tusaqati ira na tamata ni Kalou era sega ni via vakaitavi ena ivalu. Na matanitu o Merika e biuti ira e valeniveivesu na tacida era liutaka tiko na cakacaka vakavunau. Na ka e yaco qori e vakayacori kina na parofisai ena Vakatakila 11:7-10.

13. Na cava e cakava na tui ni vualiku ena veiyabaki ni 1930 kei na ikarua ni ivalu levu?

¹³ Ena veiyabaki ni 1930 kei na ikarua ni ivalu levu, e warumisa nona vakalolomataki ira na tamata ni Kalou o tui ni vualiku. Ni liutaki Jamani na isoqosoqo na Nazi, e vakatabuya o Itala kei na nona ito na nodra cakacaka na tamata ni Kalou. Era vakamatea e vica vata na drau na tacida ra qai vakau ina keba ni veivakararawataki e vica vata na udolu. Qori na ka e parofisaitaka o Taniela. E “beca na tikina tabu” na tui ni vualiku, e “kauta tani” tale ga na “isoro e cabori wasoma” ni vakadredretaka mera vakacaucautaki Jiova e matanalevu na nona tamata. (Tani. 11:30b, 31a) E yalataka mada ga na kena iliuliu o Itala me vakawabokotaki ira na tamata ni Kalou e Jamani.

14. O cei e tui ni vualiku ni oti na ikarua ni ivalu levu? Vakamacalataka.

¹⁴ Oti na ikarua ni ivalu levu, e mai tui ni vualiku na matanitu vaKominisi o Rusia. E tekivu lewa e dua na iwase levu ni vanua e dau wili tu vei Jamani. Me vaka ga na veiliutaki voravora ni isoqosoqo na Nazi, e cati ira vakaukaua na vakaliuca nodra qarava na Kalou dina mai na nodra talairawarawa ina matanitu.

15. Na cava e cakava na tui ni vualiku ni cava na iKarua ni iValu Levu?

¹⁵ Ni cava na iKarua ni iValu Levu, e vakacacani ira sara na tamata ni Kalou na tui vou ni vualiku, oya na Matanitu Makawa o Rusia kei na nona ito. Me salavata kei na parofisai ena Vakatakila 12:15-17, e vakatabuya na tui qo na noda cakacaka vakavunau, e vakatala tale ga e vica vata na udolu na tacida. Ena iotioti ni veisiga, e vaka na “uciwai” na nona tusaqati ira na tamata ni Kalou na tui ni vualiku. Ia e sega ga ni tarova rawa na nodra cakacaka. *

16. E vakayacora vakacava na Matanitu Makawa o Rusia na Taniela 11:37-39?

¹⁶ Wilika Taniela 11:37-39. Me vakayacori na parofisai qo, e sega ni “doka na nodra Kalou na tukana” o tui ni vualiku. Ena sala cava? E saga na Matanitu Makawa o Rusia me vakawabokotaka na lotu, e vinakata gona me vakamalumalumutaka. E rawati vakacava qori? Ena itekitekivu ni 1918, e vakarota na matanitu me vakavulici ena veikoronivuli  ni sega ni bula dina na Kalou. Ena sala cava e “vakalagilagia” kina o tui ni vualiku na “kalou ni koronivalu”? E vakayagataka e dua na iwase levu ni ilavo me kumuna kina na nona mataivalu, me bulia tale ga e vica vata na udolu na iyaragi vakaniukilia me vakaukauataka na nona matanitu. Koya gona, erau kumuna na tui ni vualiku kei na tui ni ceva e levu na iyaragi mera vakamatei kina e vica vata na bilioni!

17. Na cava na “ka vakasisila e dauveivakarusai”?

¹⁷ E tokoni tui ni ceva o tui ni vualiku ena dua na inaki, erau “vakaduria . . . na ka vakasisila e dauveivakarusai.” (Tani. 11:31) Na “ka vakasisila” oya na Matabose kei Vuravura.

18. Na cava e tukuni kina ni “ka vakasisila” na Matabose kei Vuravura?

¹⁸ Na cava e tukuni kina ni “ka vakasisila” na Matabose kei Vuravura? E kaya tiko ni rawa ni kauta mai na vakacegu se sautu, na ka duadua ga ena vakayacora na Matanitu ni Kalou. E tukuni ena parofisai ni ka vakasisila qori e “dauveivakarusai,” ni na vakaitavi sara ga na Matabose kei Vuravura ena nodra vakarusai na lotu lasu kece.—Raica na kato “Nodrau Veiqati na Tui ena Gauna ni iCavacava.”

19-20. (a) Na cava meda kila kina na itukutuku makawa qo? (b) Na taro cava ena saumi ena ulutaga e tarava?

¹⁹ Na cava meda kila kina na itukutuku makawa qo? E vakadinadinataki ni sa vakayacori tiko na parofisai i Taniela me tekivu mai na veiyabaki ni 1870 me yacova na itekitekivu ni 1990. Eda nuidei gona ni na vakayacori tale ga na vo ni parofisai ena ivola qori.

²⁰ Ena 1991, e mai kasura na Matanitu Makawa o Rusia. O cei gona e tui ni vualiku ena noda gauna? Ena saumi qori ena ulutaga e tarava.