1, 2. (a) Na ka dredre cava era sotava tiko na tacida? (b) Na taro cava e basika kina?

E KAYA e dua na tacida tagane o Lije: “Keitou a tiko vakavuvale ena dua na soqo ni tabacakacaka nira tekivu veivaluvaluti na lewenivanua e Burundi. Keitou raica nodra veiciciyaki na tamata kei na veivanavanai. Keitou mani dro kina vakavuvale, o rau noqu itubutubu kei keitou na le 11 na veitacini ena isulu ga keitou tokara tu. So vei keitou e dro bula ina keba ni isenivalu e Malawi, sivia na 1,600 na kilomita. Na kena vo era veituyaki.”

² E laurai e vuravura raraba ni sa sivia na 65 na milioni era dau dro mai na nodra vanua ena vuku ni ivalu se nira vakacacani, qo e iwiliwili levu duadua me volatukutukutaki. * Era wili tiko kina e vica vata na udolu na iVakadinadina i Jiova. Levu e mate na wekadra, e kau tani tale ga e levu nodra iyau. Na ka dredre cava tale era sotava? Eda rawa ni vukei ira vakacava na tacida qori mera “qaravi Jiova ena marau” nira sotava na ka dredre? (Same 100:2) Ena rawa ni vuavuaivinaka vakacava noda vunau  vei ira na isenivalu era se sega ni kilai Jiova?

3. Era isenivalu vakacava o Jisu kei na levu na nona tisaipeli?

³ Ni vakasalataki Josefa oti ga na agilosi i Jiova ni via vakamatei Jisu tiko o Tui Eroti, ratou dro vakaveitamani i Ijipita me ratou lai tiko kina vakaisenivalu. Ratou lai tiko e kea me yacova ni mate o Eroti. (Maciu 2:13, 14, 19-21) Oti tale e tini na yabaki, ra “dui se kece ina veivanua e Jutia kei Samaria” na nona tisaipeli taumada o Jisu nira vakacacani. (Caka. 8:1) Sa raica rawa tu o Jisu nira na vakasaurarataki eso na nona imuri mera biuta na nodra vale mera dro. E kaya: “Ke ra vakacacani kemudou ena dua na koro, dou dro ina dua tale na koro.” (Maciu 10:23) Ia e sega ni rawarawa na dro ina dua tale na vanua.

4, 5. E rivarivabitaki vakacava nodra bula na isenivalu nira (a) dro tiko? (b) tiko ena keba?

⁴ E rawa ni rivarivabitaki nodra bula na isenivalu nira dro se tiko ena keba. E nanuma lesu o Gad, na taci Lije: “Vakamacawa neitou taubale tiko, keitou sivita e vica vata na drau na yagomate. Au se qai yabaki 12. E vuvuce na yavaqu, au qai tukuna me ratou biuti au tu ga mai. E qai keveti au o Ta ni sega ni vinakata meu biu tu mai meu qai sotavi ira na dau vakaduduile. E vukei keitou ena veisiga na neitou dau masu kei na neitou nuitaki Jiova, so na gauna keitou gunu maqo ga era tubu tu ena sala keitou muria voli.”—Fpai. 4:12, 13.

⁵ Levu ena vuvale i Lije era qai vakayabaki tu ena keba ni isenivalu e vakarautaka na Matabose kei Vuravura. Ia se rivarivabitaki tiko ga nodra bula e kea. E kaya o Lije, sa veiqaravi tiko vakaivakatawa ni tabacakacaka nikua: “Levu era sega ni cakacaka. Nodra cakacaka ga na kakase, gunu, veimauilavo, butako, qai vakasisila nodra bula.” E vinakati gona vei ira na iVakadinadina ena keba mera vakaitavi vakalevu ena ka e dau caka ena ivavakoso mera kua kina ni temaki. (Iper. 6:11, 12; 10:24, 25) Era vakayagataka vinaka na gauna mera kaukaua tiko ga kina vakayalo, levu era dau painia. E donu tiko ga nodra rai nira cakava qori, ra qai vakasamataka nodra dau veilakoyaki voli ena vanua talasiga na Isireli, nira na qai lako tani ga mai na keba.—2 Kor. 4:18.

6, 7. (a) E uqeti ira vakacava na lotu vaKarisito na nodra “lomana na Kalou” mera kauaitaki ira kina na tacidra era vakaleqai? (b) Tukuna e dua na kena ivakaraitaki.

⁶ E uqeti keda na ‘loloma ni Kalou’ meda dau lomani ira eso tale, vakauasivi o ira na vakaloloma tu na kedra ituvaki. (Wilika 1 Joni 3:17, 18.) Ni rivarivabitaki na nodra bula na lotu vaKarisito e Jutia ena imatai ni senitiuri ni yaco na lauqa, e tuvanaka sara na ivavakoso mera vukei. (Caka. 11:28, 29) Rau uqeti ira na lotu vaKarisito na yapositolo o Paula kei Pita mera dau veikauaitaki. (Roma 12:13; 1 Pita 4:9) Eda dau marautaki ira na tacida vaKarisito mai vanuatani, sa qai bibi sara meda kauaitaki ira eda vakabauta vata ni rivarivabitaki nodra bula se ra vakacacani ena vuku ni nodra vakabauta!—Wilika Vosa Vakaibalebale 3:27. *

⁷ Dua na gauna tiko ga qo e vica vata na udolu na iVakadinadina i Jiova—wili kina na tagane, yalewa, kei na gone—era dro mai na veivaluvaluti kei na veivakacacani ena yasayasa vakatokalau kei Ukraine. E ka ni rarawa ni so era mate kina. Ia levu ga era vakaicilitaki vei ira na tacidra vakayalo ena veivanua tale eso e Ukraine, era veivakaicilitaki tale ga e levu na mataveitacini e Rusia. Ena vanua ruarua qori, era tawaveitovaki ena veika vakapolitiki, ra “sega ni  vakavuravura,” ra qai gumatua tiko ga ni “tukuna yani na itukutuku vinaka.”—Joni 15:19; Caka. 8:4.

8, 9. (a) Na veika dredre cava era dau sotava na isenivalu ena vanua vou era dro kina? (b) Na cava meda yalovosovoso kina ni vukei ira?

⁸ Eso era veitokiyaki tiko ga ena nodra vanua, ia so tale era dro ina vanua vou ra qai sega ni matau ena veika era sotava kina. De vakarautaka na matanitu eso na kakana, isulu kei na vale, ia ena sega kina na kakana era matau kina. Ke ra cavutu mai na veivanua katakata, ena rairai dredre vei ira na draki batabata ena imatai ni gauna ra qai sega ni kila na isulu veiganiti mera tokara. Ke ra lako mai ena lomanivanua, era na rairai sega ni kila na ivakavakayagataki ni iyaya vovou sa tu nikua.

⁹ So na matanitu e dau tuvanaka na porokaramu mera vukei kina na isenivalu mera vakamatauni ira ena dua tale na vanua. Ia e levu na gauna ena namaki nira sa na rawa ni qaravi ira ga ni oti e vica na vula. E sega ni dau rawarawa na veiveisau va qori. Vakasamataka mo saga mo vulica ena dua ga na gauna na vosa vou, kila na lawa vovou, ka e namaki me baleta na itovo, vakayagataki vinaka ni gauna, saumi ivakacavacava kei na bili, lai vuli kei na nodra tuberi na gone! Vakacava o rawa ni yalovosovoso qai veidokai ni vukei ira na tacida era sotava na ituvaki qori?—Fpai. 2:3, 4.

10. Eda na vaqaqacotaka vakacava na nodra vakabauta na tacida era isenivalu era se qai yaco ga mai? (Raica na imatai ni iyaloyalo.)

¹⁰ Era dau vakadredretaka tale ga ena so na gauna na vakailesilesi ni matanitu nodra veitaratara na tacida era isenivalu kei na ivavakoso. So na isoqosoqo era veivakarerei nira na sega ni veivuke se sega ni vakarurugi ira na tacida ke ra vakasuka na cakacaka ena vinakati kina mera calata na soqoni. E vica gona na tacida era soro koso nira rere ra qai rawai totolo. E bibi kina meda lai sotavi ira vakatotolo na tacida era isenivalu nira se qai yaco ga mai. Mera vakila nida kauaitaki ira. Na noda lomani ira kei na noda vukei ira ena vaqaqacotaka nodra vakabauta.—Vkai. 12:25; 17:17.

11. (a) Na cava na imatai ni ka me vakarautaki vei ira na isenivalu? (b) Mera vakavinavinaka vakacava na isenivalu?

¹¹ Nira se qai yaco yani na tacida de vinakati meda vakarautaka vei ira na kakana, isulu, kei na so tale na ka era na gadreva. * Na ka lalai mada ga eda cakava, me vaka na kena soli vua e dua na tacida tagane na neketai ena vaka e dua na iloloma levu. Ke ra dau vakavinavinaka na isenivalu, ra qai sega ni lavaka tale vakasivia na ka, era na vakila na marau ni soli ka o ira na veivuke tiko. Ia ke ra sa bula tu ga na isenivalu ena nodra loloma eso tale, era na sega ni dokai kina, ena vakaleqa tale na nodra veiwekani kei ira na tacida. (2 Ces. 3:7-10) Macala ga nira vinakata dina mera vukei.

12, 13. (a) Eda na vukei ira vakacava na isenivalu? (b) Tukuna e dua na kena ivakaraitaki.

¹² E sega ni vinakati sara vakalevu na ilavo mera vukei kina na isenivalu, vakabibi ga na noda gauna kei na veikauaitaki. E rawa ni ka lalai mada ga me vaka nodra vukei mera kila na vakayagataka na sala ni veitosoyaki, mera volia na kakana bulabula e sau lailai, se iyaya me vaka na misini ni culacula se ikoti mera rawa ilavo kina. E bibi sara nodra vukei mera vakaitavi vakalevu ena ivavakoso vou era lewena.  Ke rawa dau vakavodoki ira ina soqoni. Vakamacalataka tale ga vei ira na sala era rawa kina ni vosa vei ira na tamata ena yalava me baleta na itukutuku ni Matanitu ni Kalou. Dau kauti ira ina cakacaka vakaitalatala.

¹³ Ni ratou yaco yani ena keba ni isenivalu e va na itabagone, era veivuke na qase mera vakavulici ratou ena draiva, taipa, kena volai tale ga na ivola na kedratou itukutuku me ratou kere cakacaka kina, kei na nodratou tuva na gauna me ratou qaravi Jiova kina vakavinaka. (Kala. 6:10) Sega ni dede ratou sa painia kece. Na veidusimaki qori, kei na nodratou sasaga ga me ratou sauva na isausau vakayalo, ratou toso vinaka kina, ratou sega tale ga ni rawai ena ituvaki ca i Setani.

14. (a) Na veitemaki cava mera vorata na isenivalu? (b) Tukuna e dua na kena ivakaraitaki.

¹⁴ Me vakataki ira na vo ni lotu vaKarisito, ena vinakati vei ira na isenivalu mera vorata na veitemaki ni iyau me kua ni lai vakaleqa nodra veiwekani kei Jiova. * E nanuma vinaka o Lije, a tukuni taumada, kei ratou na tacina nona dau vakavulici ratou o tamadratou me baleta na vakabauta ena gauna mada ga ratou dro tiko kina. “E kolotaka yadudua na veika keitou sega ni gadreva. Ni sa lala ga na kato, e taura cake ena dredre qai kaya mai: ‘Dou sa raica? Qo wale sara ga na ka me tiko vei kedatou!’”—Wilika 1 Timoci 6:8.

15, 16. Eda na vukei ira vakacava na isenivalu ena nodra bula (a) vakayalo? (b) kei na lomadra?

¹⁵ E bibi sara mai na veika vakayago na kena kauaitaki na nodra bula vakayalo kei na lomadra na isenivalu. (Maciu 4:4) Era rawa ni veivuke na qase ni ivavakoso me soli vei ira na ivola ena nodra vosa, ra vukei tale ga mera veitaratara kei ira na tacida e tautauvata na nodra vosa. Levu na isenivalu era sa yawaki ira tu na nodra vuvale era dau veivolekati, itikotiko, kei na ivavakoso. Ena vinakati mera vakila na loloma i Jiova kei ira na nodra itokani lotu vaKarisito. Ke sega era na rawa ni volekati ira kina na wekadra era sega ni tiko ena dina, se o ira na veikilai makawa. (1 Kor. 15:33) Nida vukei ira mera vakila nira ciqomi ena ivavakoso, eda sa duavata kina kei Jiova ni “taqomaki ira na tiko vulagi.”—Same 146:9.

 ¹⁶ Me vakataki Jisu kei na nona vuvale, era sega ni rawa ni lesu ina nodra vanua na isenivalu se o ira era dro mai ke se veiliutaki tiko ga o koya a vakasaurarataki ira. Kena ikuri, me vaka e kaya o Lije, “levu na itubutubu era raica sara ga nodra kucuvi se vakamatei na wekadra era sega ni via kauti ira lesu kina na luvedra.” Mera vukei na tacida era vakila na bula qori, o ira na tacida era tiko ena vanua era gole yani kina na isenivalu mera ‘kauaitaki ira na vakaleqai, mera veilomani vakaveitacini, mera yalomalumalumu tale ga.’ (1 Pita 3:8) Nira dau vakacacani na isenivalu, eso gona sa ra dau galu tu ga, ra madua na veitalanoataka nodra rarawa, vakauasivi nira tiko na luvedra. Tarogi iko mada, ‘Keu tiko ena kedra ituvaki, cava au vinakata mera cakava vei au na tamata?’—Maciu 7:12.

17. E vakacegui ira vakacava na isenivalu na noda vunau?

¹⁷ E levu na isenivalu nikua era cavutu mai na vanua e vakadredretaki tu kina na noda cakacaka. Eda vakavinavinakataki ira gona na iVakadinadina gugumatua era kauaitaki ira na isenivalu, ni vica vata na udolu era se qai rogoca vakadua na “vosa ni Matanitu.” (Maciu 13:19, 23) Levu vei ira na “bikai voli ena icolacola bibi” era vakacegui vakayalo ena noda soqoni, ra qai kaya ni “tiko dina kei kemuni na Kalou.”—Maciu 11:28-30; 1 Kor. 14:25.

18, 19. Eda na vakaraitaka vakacava na yalomatua nida vunau tiko vei ira na isenivalu?

¹⁸ O ira na vunau vei ira na isenivalu mera “qaseqase” ra “yalomatua” tale ga. (Maciu 10:16; Vkai. 22:3) Vakarogoca matua na veika era kauai kina, ia kua ni veitalanoataka na ka vakapolitiki. Muria na ivakasala mai na valenivolavola ni tabana kei ira na veiliutaki tiko vakamatanitu, kua ni cakava na ka o rawa ni vakaleqai ira tale kina eso. Vulica, doka tale ga nodra lotu na isenivalu, kei na veika e dau vakavu veivosaki me baleta nodra itovo ni bula. Kena ivakaraitaki, ena so na vanua e dau kauaitaki sara vakabibi me rakorako nodra isulu na yalewa. Koya gona, ni o lai cakacaka vakavunau, tokara na isulu o na sega ni vakalewai kina.

¹⁹ Me vaka na kai Samaria ena ivakatautauvata i Jisu, eda via vukei ira tale ga na rarawa tu, okati kina o ira na sega ni iVakadinadina. (Luke 10:33-37) Na sala vinaka duadua me caka kina qori oya na kena tukuni vei ira na itukutuku vinaka. E kaya e dua na qase e vukei ira e levu na isenivalu: “E bibi me vakaraitaki sara ga e liu vei ira ni noda inaki na iVakadinadina i Jiova, oya mera vukei vakayalo, sega ni vakayago. Ke sega, era na rawa ni kaya eso nida via rawaka ga.”

20, 21. (a) E yaga vakacava noda vakaraitaka na loloma vaKarisito vei ira na isenivalu? (b) Cava eda na veivosakitaka ena ulutaga e tarava?

²⁰ E dau yaga na noda vakaraitaka na loloma vaKarisito vei ira na “vulagi.” A dro e dua na tacida yalewa, o Alganesh, kei na ono na luvena lalai ena vuku ni veivakararawataki e Eritrea. Ni oti e walu na siga nodratou takosova tiko na vanua dravuisiga, eratou yaco yani e Sudan. E kaya: “Era kauaitaki keitou na mataveitacini e kea me vaka ga keitou wekadra, ra vakarautaka na kakana, isulu, icili kei na sala ni veitosoyaki. O cei tale e rawa ni vakacurumi ira na vulagi ina nodra vale ni dua vata ga na Kalou era qarava tiko? O ira ga na iVakadinadina i Jiova!”—Wilika Joni 13:35.

²¹ Ia vakacava o ira na gone era salavata yani kei na nodra itubutubu nira isenivalu, wili kina eso tale era curu vanua? Ena veivosakitaki qori ena ulutaga tarava, eda na vulica kina na sala meda vukei ira mera qaravi Jiova tale ga ena marau.