E tukuna na iVolatabu ni a kaya vei Atama na Kalou: “E rawa ni o kana mai na vunikau kece ga e tu ena were, mo mamau kina. Ia mo kua ni kana mai na vunikau e kilai kina na ka vinaka kei na ka ca, ni o na mate dina ena siga o kania kina.” (Vakatekivu 2:16, 17) Kena ibalebale a rawa ni bula tu ga o Atama ena were o Iteni ke talairawarawa vua na Kalou.

E ka ni rarawa ni a digidigi cala o Atama ena nona talaidredre vua na Kalou, qai kania na vuanikau vakatabui a solia vua na watina o Ivi. (Vakatekivu 3:1-6) Eda se vakila tu ga nikua na revurevu ni nona talaidredre. E kaya na yapositolo o Paula: “Ena vuku ni dua ga na tamata e curu kina i vuravura na ivalavala ca, kei na mate ena vuku ni ivalavala ca, mani dewa na mate vei ira na tamata kece ga ni sa valavala ca na tamata kece ga.” (Roma 5:12) Na “dua ga na tamata” e cavuti e keri o Atama. A valavala ca vakacava o Atama? Cava e kena itinitini kina na mate?

A valavala ca o Atama ni nakita me talaidredre ina lawa ni Kalou. (1 Joni 3:4) Me vaka ga a tukuna vei Atama na Kalou, na itotogi ni ivalavala ca na mate. Ke ra talairawarawa tiko ga vua na Kalou o Atama kei na nona kawa, era na sega ni ivalavala ca se mate. A sega ni inaki ni Kalou meda mate, meda bula tawamudu ga.

Me vaka ga e kaya na iVolatabu, sa ‘dewa dina na mate vei ira na tamata kece ga.’ Ia vakacava e bula tale tiko e dua na ka nida mate? Era vakabauta e levu ni tawamate e dua na ka e tiko vei  keda era vakatoka me yalo. Ia qori e vaka ga me tukuni tiko ni lasutaki Atama na Kalou. Ke bula tale tiko e dua na ka nida mate, sa sega ni itotogi ni ivalavala ca na mate me vaka e kaya na Kalou. E kaya na iVolatabu: “E sega ni lasu rawa . . . na Kalou.” (Iperiu 6:18) O Setani ga e lasu ni tukuna vei Ivi: “Drau na sega dina ni mate.”—Vakatekivu 3:4.

Ke lasu na ivakavuvuli ni tawamate na yalo, na cava ga na kedra ituvaki dina na mate?

E kaya na Vakatekivu me baleta na gauna ni bulibuli: “E qai bulia na tamata na Kalou o Jiova mai na kuvuniqele qai uvuca i ucuna na icegu ni bula, sa qai yaco o koya me tamata bula.” Na matavosa “tamata bula” e vakadewataki mai na vosa vakaIperiu na ne’phesh, * qai vakaibalebaletaki ina “kabula e tiko na nona icegu.”—Vakatekivu 2:7.

E sega ni kaya na iVolatabu ni soli vua na tamata e dua na ka e tawamate ena gauna e buli kina. E kaya ga ni tamata yadua e vakatokai me “tamata bula.” Qori na vuna o na sega ni raica kina ena iVolatabu na matavosa “tawamate na yalo.”

Na cava era vakavulica kina e levu na lotu ni tawamate na yalo ke sega ni yavutaki ena iVolatabu? Meda dikeva tale mada na kedra ivolatukutuku na kai Ijipita ena gauna makawa.

E kaya o Herodotus na daunitukutuku makawa ni Kirisi ena ikalima ni senitiuri B.G.V.,  ni o ira na kai Ijipita “era vakabauta duadua e liu ni tawamate na yalo.” Era tokona tale ga na vakasama qori na kai Papiloni. Gauna e ravuravu kina ena Tokalau e Loma o Alekisada na Ka Levu ena 332 B.G.V., era vakatetea na vuku ni Kirisi na ivakavuvuli ni tawamate na yalo. Sega ni dede sa robota na matanitu taucoko o Kirisi na ivakavuvuli qori.

E rua na ilawalawa Jiu ena imatai ni senitiuri G.V., erau vakavulica ni bula tiko na yalo ena gauna e mate kina e dua. E kaya na Jewish Encyclopedia: “Era tekivu vakabauta na Jiu ni tawamate na yalo ena gauna e vakatetei kina vei ira na nodra ivakavuvuli na kai Kirisi, vakabibi na ivakavuvuli i Plato.” E kaya tale ga na daunitukutuku makawa ena imatai ni senitiuri o Josephus ni sega ni vakaivolatabu na ivakavuvuli ni yalo, qori “na ka ga era vakabauta na kai Kirisi.” E okata o Josephus na ivakavuvuli ni yalo me nodra italanoa buli se nodra itukuni na kai Kirisi.

Era ciqoma na ivakavuvuli ni lotu butobuto o ira na kaya nira lotu vaKarisito, ni sa veivakamuai ena levu na vanua na nodra ivakarau ni bula na kai Kirisi. E tukuna na daunitukutuku makawa o Jona Lendering: “E vakavulica o Plato ni a tu e liu ena dua na vanua totoka na yalo, ia qo sa tu ena dua na vanua torosobu. Na vakasama qori e vakarawarawataka nodra vakabauta na lotu vaKarisito na ivakavuvuli i Plato.” Sa mai tiki bibi tale ga ni lotu kei na vakabauta “vaKarisito” na ivakavuvuli ni tawamate na yalo.

A vakasalataki ira ena imatai ni senitiuri na yapositolo o Paula: “E tukuna vakamatata na yalo ni Kalou nira na lutu tani mai na vakabauta eso ena gauna e muri, nira rogoca na itukutuku veivakacalai e nanumi ni vu vakalou kei na nodra ivakavuvuli na timoni.” (1 Timoci 4:1) Dua sara ga na ivakaraitaki vinaka ni nodra “ivakavuvuli na timoni” na vakasama ni tawamate na yalo. E sega ni yavutaki ena iVolatabu, e nodra ivakavuvuli ga na lotu butobuto.

Eda kalougata ni kaya o Jisu: “Oni na kila na ka dina, na ka dina ena qai sereki kemuni.” (Joni 8:32) Na ka dina ena iVolatabu ena sereki keda mai na ivakavuvuli kei na ivalavala era muria tu e levu na lotu nikua, e beci kina na Kalou. E veisereki tale ga mai na ivakarau vakavanua kei na vakabauta vakatevoro me baleta na mate.—Raica na kato “ Era tu e Vei na Mate?”

A sega ni inaki ni Dauveibuli meda bula e vuravura me 70 se 80 na yabaki, meda qai lai bula tawamudu ena dua tale na vanua. A nona inaki taumada mera bula tawamudu ena vuravura sara ga qo na kawatamata talairawarawa. Na inaki totoka qori ni Kalou e ivakaraitaki ni nona lomani keda, ena sega vakadua ni daro. (Malakai 3:6) E veivakadeitaki na daunisame: “O ira na yalododonu era na taukena na vuravura, era na qai bula tawamudu kina.”—Same 37:29.