E ceuti tu ena ivakananumi kei Titus na ivolatukutuku ni so na ka a yaco. E levu era sega ni kila ni ivakananumi ya e tiko na kena isema ina iVolatabu. Na iVakananumi kei Titus e dua na ivakadinadina ni donu vinaka na parofisai ena iVolatabu.

Ena imatai ni senitiuri G.V., e tete na veiliutaki ni Matanitu o Roma i Peritania, Gaul (sa kilai me o Varanise), yaco sara i Ijipita. E vakilai na tiko vakacegu ena veivanua qori ra qai rawaka vinaka na lewenivanua. Ia e vakavu rarawa ina matanitu o Roma na tiko yavavala e Jutia.

E kaya na Encyclopedia of Ancient Rome: “Eso na vanua e liutaka na matanitu o Roma me vakataki Jutia era cati ira na kai Roma na Jiu, era cati ira tale ga na Jiu na kai Roma. Era cata na Jiu na nodra sega ni kauaitaka na qasenivuli ni Roma na nodra ivakarau vakavanua, era cati ira na Jiu na kai Roma nira dau vakabebe qai veivakaduiduitaki.” Era namaka e levu na Jiu me vakabulai ira e dua na iliuliu mai na nodra veivakatotogani na kai Roma, me vakalesui Isireli tale ga ena kena ituvaki totoka e liu. Ia a kaya o Jisu Karisito ena 33 G.V. ni na sotava na leqa levu o Jerusalemi.

E kaya o Jisu: “Ena yaco na siga era na viribaiti iko na kemu meca ena bai moto. Era na tagavi iko, era na viribaiti iko mai na veiyasana kece. Era na botolaki iko kei ira na luvemu ina qele, ena sega tale ni vo vei iko na vatu e veitaqai.”—Luke 19:43, 44.

Ratou lomatarotarotaka na tisaipeli i Jisu na veika e tukuna. Oti e rua na siga ni ratou raica tiko na valenisoro e Jerusalemi, e kaya e dua vei ratou: “Qasenivuli, raica mada na veivatu totoka qo kei na veivale qo!” Eso na vatu ni valenisoro e sivia na 11 na mita kena balavu, 5 na mita kena raba, qai 3 na mita kena cere! Ia e kaya o Jisu: “Ena ka oni raica tiko qori, ena yaco na gauna era na sega ni veitaqataqai tale tiko va ya na vatu, era na talaraki kece.”—Marika 13:1; Luke 21:6.

E tukuna tale o Jisu vei ratou: “Ni dou raica ni sa wavokiti Jerusalemi na mataivalu, dou kila ni sa vakarau vakalalai. Mera dro sara ina veiulunivanua o ira na tiko e Jutia, mera biubiu tale ga na tiko e Jerusalemi, mera kua tale ni curu mai o ira na tiko ena taudaku ni koro.” (Luke 21:20, 21) Vakacava a yaco dina na veika e tukuna o Jisu?

Oti e tolusagavulukatolu na yabaki, era se vakarurugi tiko ga na Jiu ena nodra veiliutaki vakasaurara na kai Roma. Ena 66 G.V., e kauta na ilavo mai na katonicau tabu ena valenisoro o Gessius Florus na vakailesilesi ni Roma e Jutia. Dua na ka nodra katakata na Jiu, era sa sega ni vosota rawa na veika e caka tiko vei ira. Era mani curubotei Jerusalemi na Jiu, vakamatei ira na sotia ni Roma,  ra qai kacivaka ni sa galala mai na veiliutaki vakaRoma o Jutia.

Oti e tolu na vula, e liutaki ira e sivia na 30,000 na sotia ni Roma o Cestius Gallus mera lai ravuti Jerusalemi. Era curuma na koro na kai Roma ra qai talaraka na lalaga ni valenisoro, ia vakalailai ga era vakanadaku tale. Era marau na Jiu dauveivorati ra mani cicimuri ira na sotia ni Roma. Era kila sara na lotu vaKarisito ni sa kena gauna mera muria na ivakaro i Jisu mera dro ina veiulunivanua ena tai kadua ni Uciwai na Joritani.—Maciu 24:15, 16.

Na yabaki ga e tarava, rau kabakoro e Jutia o Jenerali Vespasian kei na luvena o Titus. Ia ni mate o empara Nero ena 68 G.V., e lesu i Roma o Vespasian me lai taura na itutu ya, qai biuti Titus tu yani me vakaotia na ravuravu kei na rauta na le 60,000 na sotia.

Ena June 70 G.V., e vakaroti ira nona sotia o Titus mera talaka na vunikau ena lomanivanua e Jutia, me 7 na kilomita na yawa ni vanua era viria wavokita kina e Jerusalemi na bai duru momoto. Ena Seviteba, era vakacaca ena koro na kai Roma qai vakama na valenisoro. Sa sega tale ni veitaqataqai na kena vatu me vaka ga sa parofisaitaka oti o Jisu. (Luke 19:43, 44) E tukuni ena dua na ivolatukutuku ni rairai tiko ena “maliwa ni 250,000 kei na 500,000 na levu ni tamata era mate e Jerusalemi kei na veivanua volekata.”

A lesu o Titus i Itali ena 71 G.V., dua na ka nodra marautaki koya na lewenivanua e Roma. Era mani solevutaka na nona qaqa vakairogorogo ni se sega ni bau yaco vakadua.

E vakaraitaki wavoki ena gaunisala e Roma na iyau e rawa mai na kabakoro. Dua na ka nodra matalau na lewenivanua nira sarava na waqa lalai ni ivalu, na qiqi e ukutaki ena iyaya e vakayagataki ena ivalu, kei na itokinivalu mai na valenisoro e Jerusalemi.

Ena 79 G.V., e sosomitaki tamana o Titus me empara. Ia oti e rua na yabaki, a mate vakasauri o Titus. E mani taura na itutu ya o tacina o Domitian, qai vakaduria na ivakananumi kei Titus ena vuku ni nona qaqa vakairogorogo.

Era qoroya e vica vata na udolu nikua na ivakananumi kei Titus nira gade i Roma. Eso era nanuma ni ivakananumi qori e dua na cakacakaniliga totoka, eso era kaya ni vakacerecerei kina o Roma. Ia eso tale era kaya ni qori na ivakananumi ni kena vakarusai o Jerusalemi kei na valenisoro.

Era vakamacalataka na dauvakadidike ni iVolatabu e dua tale na ka vakasakiti me baleta na ivakananumi kei Titus. Na ivakananumi qori e dua na ivakadinadina ni nuitaki qai donu vinaka na parofisai ena iVolatabu, e vakavuna na Kalou na kena volai.—2 Pita 1:19-21.