Ena 1953 rau tabaka o James Watson kei Francis Crick erau dau dikeva na sela ni yago e dua na ka a kune ena vakadidike. E bibi sara ga ina ka eda kila tu ena vakadidike vakasaenisi me baleta na bula. Rau kunea kina na ka somidi e vaka na ibulibuli ni ikabakaba tatakelokelo e vakatokai me DNA. * E tiko sara ga ena uto ni sela, qai maroroi kina e dua na iwase levu ni itukutuku eda buli kina. E vakatubuqoroqoro na ka rau raica qo, ni kilai kina eso tale na ka me baleta na veikabula! Ia cava mada na yaga ni itukutuku era maroroi tu ena sela? Eda na  via kila sara ga se lai tu vakacava e keri na keda itukutuku.

O dau vakasamataka se tubu vakacava e dua na sorenikau me vunikau, se buli vakacava e dua na tamata ena kena vakamautaki ga na yaloka matua ni yalewa kei na wainitagane? E dewa vakacava vei iko na kemu ibulibuli se na kemu irairai? Na itukutuku kece qori era kune ga ena DNA.

Voleka ni sela kece ena tiko kina na ka somidi e vaka na ikabakaba tatakelokelo na DNA. Sa qai tu na “ibutubutu” ena ikabakaba qori. Ena itukutuku kece ni dua na DNA e tiko kina e voleka ni tolu na bilioni na “ibutubutu.” Ra kaya na saenitisi ni buli na ibutubutu qo ni rau sema vata e rua na ka somidi vaka me rau veisa tiko, kedra iwiliwili kece e va. Na ka somidi qori e vakamatanivolataki me A, C, G, kei na T. * E kaya o Crick ena 1957, na veitaravi ni ituvatuva ena ikabakaba e lewai kina na itukutuku kece me baleta na bula. Sa qai kilai vinaka na veika me baleta na itukutuku qori ena veiyabaki ni 1960.

E levu na sala e maroroi qai vakadewataki kina na itukutuku, oya ni vakayagataki na itaba, katoni na domo se vosa. Dua kena ivakaraitaki na kompiuta, e vakayagataka e dua na ka lailai sara me maroroi itukutuku kina. Na noda sela tale ga e maroroi itukutuku ena DNA. E dewa na DNA ni tawase na sela me buli kina e dua tale na ka bula—qai kilai kina na veika kece e yaga ena bula.

E vakayagataka vakacava na sela na itukutuku e dau maroroya tu? Vakatauvatana ga na cakacaka ni DNA ena vica na idusidusi ni vakasaqa e tiko ena dua na  ivola, e tukuni kina vakamatailalai na ka me muri, vakaituvatuva tale ga. Ia mai na kena buli e dua na keke se bisikete, de rairai tubu kina na kaveti se buli kina na bulumakau. Na sela gona ni veika buli kece sa porokaramutaki tu kina na ituvatuva me muria, e vereverea qai sega ni vakatauvatani rawa.

Na itukutuku matailalai me baleta na noda bula ena maroroi tu ena noda sela me yacova ni vakayagataki. De dua me sosomitaka na sela makawa se kena era tauvimate tu, vaka kina ni dewa na ibulibuli kei na irairai ina dua tale na ka bula vou. E vakacava na levu ni itukutuku e tiko ena DNA? Vakasamataka na manumanu somidi duadua na bacteria. E kaya na saenitisi ni Jamani o Bernd-Olaf Küppers: “Ke sagai me vakamacalataki na kena buli na sela e kune ena manumanu somidi na bacteria, ena vakasinaita e dua na ivola e duanaudolu na tabana.” E veiganiti kina nona vola o David Deamer, na parofesa ni vakadidike vakasaenisi e kilai me chemistry: “Eda qoroqoro ga ena vereverea ni dua mada ga na ibulibuli lailai sara.” Sa qai vakacava na itukutuku e maroroi tu ena noda sela? E kaya o Küppers: “Ena vakasinaita na laibri e tiko kina e vica vata na udolu na itabataba ni ivola.”

E kaya o Küppers ni itukutuku e volai ena DNA e rawa ni vakatauvatani kei na dua na mataqali vosa eda vakayagataka. Eda kila ni tiko na ituvatuva meda dau muria nida vosa. Na DNA gona e “vakaituvatuva” se tiko na kena lawa e lewa sara tu ga na idusidusi me muria kei na kena vakayacori.

Na ka somidi gona era tiko ena DNA era vaka na ituvatuva ni vosa. Era lewa na buli ni ka e vakatubura na yago, e vakabulabulataka kei na veika e buli kina eso tale na sela. Kena ivakaraitaki, ni muri na ituvatuva qori ena rawa ni lewa na buli ni sela ena sui, masela, nave kei na kuliniyago. E vola o Richard Dawkins e vakabauta na bula vakaidewadewa, ni “kilaitani na DNA ni biu tu kina na itukutuku era tuvai vakamatau. De dua eda nanuma ni dredre noda kila, ia na sala e tuvai kina sa bau rawarawa sara ga.”

E masuta na Kalou na dauvola iVolatabu o Tevita: “Na matamuni mada ga e raici au niu  se kunekunetaki tiko, sa volai tu ena nomuni ivola.” (Same 139:16) E vakayagataka o Tevita na vosa e tau vakaserekali. Ia e donu vinaka na ka e tukuna me vaka ga era dau cakava na vola iVolatabu. Era sega ni uqeti ena itukuni se ka e dau vakabauti ena gauna makawa.—2 Samuela 23:1, 2; 2 Timoci 3:16.

Nira kunea na saenitisi e dua na ka vou, dau levu tale na ka era via kila. Qori sara ga na ka e yaco ni sa kilai na veika me baleta na DNA. Gauna e kilai kina ni dau maroroi na itukutuku ena DNA, era vaqaqa kina na vuku, ‘E lai tu vakacava kina na itukutuku qori?’ E sega ni dua vei keda e kila na ka e yaco ena buli ni DNA. De dua eda na vakamacalataka ga na ka eda nanuma ni a yaco, ia me yavutaki vinaka. Dikeva mada eso na itukutuku qo.

• A kune ena 1999 mai Pakistan eso na tikitiki ni iyaya makawa era tuli. Era ceuti qai volavolai tale ga kina na ivakatakilakila, ia se sega tu ga ni kilai na kedra ibalebale. Na ka ga e kilai ni cakava na tamata.

• Ni oti e vica na yabaki nodrau kila o Watson kei Crick na ituvatuva ni DNA, rau saga e rua tale na saenitisi me rau vaqaqa ke so na itukutuku e dau basika mai maliwalala. Levu gona nikua era sa tekivu vaqaqa ke so tale na ka era bula tu e maliwalala.

Na cava e laurai? Ni kune e dua na itukutuku ena iyaya qele se dua na ka mai maliwalala, totolo ga nida kaya ni cakava e dua e vuku, veitalia mada ga ke da sega ni se kila vinaka na veika matailalai tale eso. Ia na gauna e kune kina na ka veivakurabuitaki na DNA, e levu era veisautaka na ka era tukuna nida basika tu ga vakacalaka. E ka vakayalomatua qori? E nuitaki? E ka vakasaenisi? E vica na saenitisi kilai levu era sega ni duavata kina. Okati kina o Dr. Gene Hwang kei Parofesa Yan-Der Hsuuw. * Vakasamataka mada na ka erau kaya.

E vulica o Dr. Gene Hwang na veika me baleta na vanua e dau maroroi kina na keda itukutuku ena sela e vakatokai me gene. Dua na gauna a vakabauta na bula vakaidewadewa, ia e veisau nona rai ni oti nona vakadidike. “Noqu vulica na veika me baleta na sela,” e tukuna ina Yadra! “au kila vakavinaka kina na veika matailalai e vauca na ibulibuli—au qoroya tu ga kina na nona vuku na Dauveibuli.”

O Parofesa Yan-Der Hsuuw e dairekita ena National Pingtung University of Science and Technology, e Taiwan. E dau dikeva na kena kunekunetaki e dua na ka bula. A vakabauta tale ga na bula vakaidewadewa, oti qai veisau nona rai ni sa vakadidike. E kaya me baleta na kena dau wasei na sela kei nodra ilesilesi: “Ena vinakati na gauna kei na vanua donu me qai buli kina na sela. Era  na ka somidi mada, ni bera nira bulicaki mera yago. Vakacava, e rawa ni dua tale na tamata vuku e vola vakamatailalai na veika e vauca na ituvatuva qori? Qori sara ga na ka e rawata na DNA. Niu vakasamataka na kena vakatubuqoroqoro, au vakadeitaka ni buli keda ga na Kalou.”

Io! Ke buli keda na Kalou, sa dodonu ga meda vakalagilagi koya, eda na sega ni tokona na bula vakaidewadewa. (Vakatakila 4:11) Ke buli keda gona na Dauveibuli vuku, dodonu me vakainaki na noda bula. Ena sega ni vakainaki noda bula ke da a basika tu ga vakasauri. *

Era vinakata na vuku na isaunitaro e veivakacegui. E kaya o Viktor Frankl e parofesa ni mona kei na nodra qaravi na tauvi mate ni vakasama: “E dua na ka bibi ena noda bula na noda dau via kila na ka.” Ena dua tale na kena ivakamacala, eda dau vinakata meda vakacegui vakayalo—eda na va ga qori ke buli keda na Kalou. Ia ke dina qori, cava e vakarautaka o koya me vakacegui keda kina vakayalo?

E sauma o Jisu Karisito na taro qori ena nona kaya: “E sega ni bula na tamata ena madrai wale ga, e bula ga ena vosa kece e lako mai na gusu i Jiova [se Kalou].” (Maciu 4:4) Na iVolatabu e vakacegui ira e milioni vakacaca na via kana tu vakayalo, e vakainaki kina nodra bula, era nuitaka tale ga na bula se bera mai. (1 Cesalonaika 2:13) Rawa tale ga ni yaga vei iko na iVolatabu ena sala qori. Ena vinaka mo vakadikeva mada na ivola vakasakiti qo.