Na Veika Bula​—Cava Eda Vulica Kina?

“Yalovinaka, tarogi ira na manumanu, era na vakavulici kemudou, kei ira na manumanuvuka ni lomalagi, era na tukuna tale ga vei kemudou. Se vakasamataka mada na vuravura, ena qai vakavulici kemudou, ena tukuna tale ga vei kemudou na ika ni waitui.”—JOPE 12:7, 8.

ENA vica na yabaki sa oti, era vuli vakalevu na saenitisi kei na idinia mai na kau kei na manumanu. Era vulica ra qai vakatotomuria na veika bula mera bulia kina eso na ka vovou, se me vakavinakataki kina eso na misini. Ni o dikeva tiko e vica na ivakaraitaki qo, mo taroga, ‘O cei e dodonu me vakacaucautaki ena kedra ibulibuli?’

Vuli Mai na iVocevoce ni Tovuto

Na cava era vulica na daubuli waqavuka ena tovuto na buisena? E levu dina na ka. E rauta ni 30 na tani na bi ni dua na buisena. E tautauvata qori kei na bi ni dua na lori e usa tu kina na kako. E kaukaua na yagona qai ka levu na nona ivocevoce. E 12 na mita na kena balavu, e totolo na nona qalo kei na nona veimoiyaki e lomaniwai. Kena ivakaraitaki, ena gauna e kana kina na buisena, ena qalo cacawiriwiri cake ni uvuca tiko na wai me buli kina baluni. Na baluni qori ena vaka tu na lawa ni siwa, e 1.5 na mita na kena raba ra qai coko kina na ika kei na manumanu lalai me vaka na qari. Ni sa yaco mai delaniwai na ika, ena qai tiloma na buisena me kania.

E kaukaua tu na yago ni buisena, ia era qoroya na daunivakadidike ni rawa ni qalo cowiritaka e dua ga na vanua lailai. Era vulica ni rawa vua me cakava qori ena ibulibuli ni nona ivocevoce. E sega ni dodonu na batibati ni nona ivocevoce, ia e uaua. Qori e vakatokai me tubercles.

Ena gauna e qalo kina vakatotolo na tovuto qo, ena kui ena maliwa ni uaua ni batibati ni nona ivocevoce na wai, qai biligi koya cake. E rawa vakacava? E kaya na mekesini na Natural History ni uaua na ibulibuli ni batibati ni nona  ivocevoce, ena drodro totolo kina na wai ena kena maliwa. Ena rawa mada ga qori ke qalo cake tu vakababa. Ke sega ni uaua na batibati ni nona ivocevoce, ena sega ni rawa ni qalo cocowiriwiri cake, ena berabera tale ga.

Ena yaga vakacava na ka e kilai qo me baleta na tovuto? Era vakatotomuria na idinia na irairai ni ivocevoce ni buisena mera bulia kina na taba ni waqavuka me kua ni levu kina na kena ivukavuka lalai. Se mera bulia kina eso na misini me veisautaka na veitosoyaki ni cagi. Ena dredre ni voca na mataqali waqavuka va qori qai rawarawa na kena vakavinakataki. Qo na ka e kaya e dua na daunivakadidike o John Long: “Ena dua na gauna ga qo, de dua era sa na vaka na irairai ni ivocevoce ni buisena na taba ni waqavuka.”

Vakatotomuria na Taba ni Manumanu Vuka na Ico

Na taba ni waqavuka sa vaka rawa tu na irairai ni taba ni manumanu vuka. Ia era vinakata na idinia mera vakatotomuria vinaka sara na manumanu vuka. Ena sala cava? E volai ena mekesini na New Scientist, “nira sa bulia tiko na daunivakadidike ena Univesiti e Florida e dua na misini dau vuka na drone, mera vakatotomuria kina na ka e dau cakava na manumanu vuka na ico. Qori me vuka tu ga ena dua na vanua na drone, me dokoulu se me totolo na kena vuka cake.”

E vakatubuqoroqoro na sala e vuka kina na ico baleta ni dau yavalata kece na isema ni tabana. E vakatotomuri tale ga va qori na kena buli na taba ni drone me rawarawa na kena veimoiyaki. E kaya kina na mekesini me baleta na drone: “E 24 na idi na kena balavu, e tiko kina e dua na idini lailai me yavalata e vicavata na isema ni kaukamea lalai me rawa ni vuka kina na drone.” Na vakasakiti ni buli ni tabana, e rawa kina vua na drone me vuka toka ga ena dua na vanua, qai dokoulu ena maliwa ni tabavale lelevu. E vinakata na tabana ni mataivalu ni Merika me buli va qori e dua na mataqali waqavuka me vaqara iyaragi ena siti lelevu.

Vakatotomuri na Yava ni Moko

E levu sara na ka eda vulica ena manumanu e bula e vanua. Kena ivakaraitaki, na moko. Ena sega ni lutu ni qasiva na lalaga, se na ceiling. E kilai mada ga na manumanu qo ena gauna vakaivolatabu, ena ka vakasakiti e dau cakava.  (Vosa Vakaibalebale 30:28) Na cava mada e sega ni rawa ni lutu kina na moko?

E rawa mada ga vua na moko me kabi ena vanua dravia, me vaka na iloilo. Na vuna? E sega ni tu e yavana na glue, ia e tutubu tu kina eso na ka me vaka na drauniulu, e vakatokai na setae. E rawa ni kabi na yavana ena lalaga ni tiko e dua na idre ena maliwa ni yavana kei na lalaga. E vakatokai na idre qori me van der Waals force. Ia vei keda na tamata, eda na sega ni rawa ni qasi ena lalaga ni sa rui kaukaua na idre kei vuravura. Ia e duatani na idre ena yava ni moko. Ni vakalevutaki na idre na van der Waals force kei na vicavata na udolu na setae ena yava ni moko, ena rawa kina ni kabi na yavana ena vanua e qasiva qai sega ni lutu.

E yaga vakacava na ka e kilai qo me baleta na yava ni moko? E rawa ni vakayagataki me buli kina e dua na mataqali isulu e rawa ni sosomitaka na Velcro. A buli tale ga na Velcro ni vakatotomuria na veika bula. * E volai ena mekesini na Economist, na ka e kaya e dua na daunivakadidike ni rawa ni yaga vakalevu na ka e buli qori ena “veiqaravi vakavuniwai ke sega ni rawa ni vakayagataki na wainimate e dau kabi.”

O Cei e Dodonu me Vakacaucautaki?

Qo eso na kena ivakaraitaki ni kena vakatotomuri na veika bula. E saga tiko na isoqosoqo ni vakadidike na NASA, me vakatotomuria na ibulibuli ni batibasaga me bulia kina e dua na mataqali robot e vicavata tu na yavana. Era vakatotomuria tale ga na idinia e Finiladi na ibulibuli ni qasikalolo mera bulia kina e dua na mataqali katavila e ono na yavana, me lakova na vanua dredre. Eso tale na daunivakadidike era vakatotomuria na vua ni paini mera bulia kina e dua na mataqali isulu. Era bulia tale ga e dua na mataqali motoka rabaraba na daubuli motoka mera vakatotomuria kina na ibulibuli ni ika na mati. Era saga tale ga eso na daunivakadidike mera bulia e dua na mataqali itataqomaki ni sereda me kua sara ni bi, nira vakatotomuria na kena taqomaki vinaka na qa ni vivili.

E levu gona na veika yaga sa buli ni vakatotomuri na veika bula. Era sa maroroya tu na daunivakadidike na itukutuku ni veika bula mera na vakatotomuria kina na iyaya vovou era bulia. E kaya na mekesini na Economist: “Ke ra via bulia eso na iyaya na saenitisi, era na vaqara ga ena itukutuku sa maroroi tu qori me baleta na veika bula.” Na itukutuku e maroroi qori e vakatokai me “biological patents.” Ia ke dua na tamata se kabani e bulia e dua na iyaya vou, e dau vakatokai me patent holder. Qo na ka e kaya na mekesini na Economist me baleta na itukutuku qori: “Nira sa vakatoka tale ga na daunivakadidike na yaca qori vei ira na veika bula. Vaka ga mera sa kaya tiko ni daubuli iyaya vovou na veika bula.”

Na cava e vakasakiti kina na ibulibuli ni veika bula? Era kaya e levu na daunivakadidike ni vu qori mai na levu ni veiveisau e yaco ena bula vakaidewadewa. Ia eso e duatani tale na nodra rai. Dua vei ira o Michael Behe e dauvakadikeva na manumanu somidi. E kaya ena New York Times ena 2005: “Qo ga na ka e vakadinadinataki nida raica na veika bula: ke sa vaka na irairai ni ga, lako vaka na ga qai tagi vaka na ga, kena ibalebale ga ni ga. Eda sega ni rawa ni tukuna ni dua tale na manumanu. E sega tale ni vinakati me dua na ivakadinadina meda kila kina era buli se sega, ni sa matata vinaka tu qori ena veika bula.”

Ke dua na idinia e bulia na taba ni waqavuka e vinaka cake sara na kena vuka qai dredre ni voca, ena vakacaucautaki. Ena vakacaucautaki tale ga e dua e bulia e dua na mataqali vadreti e rawa ni vakayagataki ena levu na ka. Se dua e bulia e dua na mataqali isulu e taleitaki na kena daramaki, se e dua e bulia na mataqali motoka e vinaka cake. Ia ke sega ni vakaraitaka vakadodonu e dua na daubuli yaya ni vakatotomuria na ka e cakava e dua tale, sa wili qori me basulawa.

Vakasamataka mada, era saga na daunivakadidike me bau tautauvata toka yani vakalailai na veika era bulia kei na veika bula. Vakacava ena ka vakavuku nira kaya ni vu mai na  bula vakaidewadewa na veika bula? E tukuni ni tamata vuku o koya e bulia na iyaya vou. Ia vakacava o koya e vakavuna na veika bula? O cei gona e dodonu me vakacaucautaki, o koya na dauveibuli, se o koya e vakatotomuri koya?

Qo ga na ka Eda Rawa ni Kaya

Eso nira qoroya na totoka ni veika bula kei na kena ibulibuli, era duavata kei na ka e tukuna qo na daunisame: “Sa levu sara ga na nomuni cakacaka i Jiova! Oni sa cakava kece vakavuku. Sa sinai na vuravura ena ka oni cakava.” (Same 104:24) E va tale ga qori na ka e vola o Paula. E kaya: “Tekivu mai na gauna a buli kina na vuravura e kilai na veika tawarairai me baleti koya [na Kalou], ya na nona kaukaua e sega ni vakaiyalayala, vaka kina ni o koya dina ga na Kalou, e kilai qori ena veika e buli.”—Roma 1:19, 20.

Ia e levu na tamata era vakabauta na Kalou qai doka na iVolatabu, era kaya ni vakayagataka na bula vakaidewadewa na Kalou me bulibuli kina. Ia na cava e kaya na iVolatabu?

[iVakamacala e ra]

[Tikina bibi ena tabana e 5]

Na cava e vakasakiti kina na ibulibuli ni veika bula?

Tikina bibi ena tabana e 6]

O cei e bulia na veika bula?

 [Kato/​iYaloyalo ena tabana e 7]

E tukuni ni tamata vuku o koya e bulia na iyaya vou. Ia vakacava o koya e bulia na veika bula?

E vakatotomuria na taba ni ico na taba ni waqavuka qo

E dau savasava tu ga na yava ni moko, e sega ni vakadukaduka ena gauna e qasi kina, qai kabi na yavana ena vanua cava ga vaka vo na Teflon. Era saga na daunivakadidike mera vakatotomuria na yava ni moko

E buli e dua na mataqali motoka totolo ni vakatotomuri na ika na mati

[Credit Line]

Waqavuka: Kristen Bartlett/ University e Florida; yava ni moko: Breck P. Kent; ika na mati kei na motoka: Mercedes-Benz MERIKA

[Kato/​iYaloyalo ena tabana e 8]

ERA SUCUKAYA NA VUKU MERA VEITOSOYAKI

E levu na manumanu era “sucu kaya na vuku,” vakabibi ena sala era dau veitosoyaki kina. (Vosa Vakaibalebale 30:24, 25) Dikeva qo e rua na kena ivakaraitaki.

◼ Na Sala Era Veitosoyaki Kina na Kadi Nira dau lai vaqara kedra na kadi, era na kila vakacava na nodra lakolako lesu ena nodra bure? Era raica rawa na dauvakadidike mai Peritania nira sega wale ga ni dau kaburaka e dua na iboi na kadi, ia era fikataka na iyalayala ni vanua mera lakova. Kena ivakaraitaki, e kaya na mekesini na New Scientist “nira biubiu tiko mai na nodra bure na pharaoh ants me qai lai basoga rua na gaunisala, ena tiko ga na iyalayala ni vanua mera muria (50 ina 60 na diqiri). Era kila ke ra lako sivita na iyalayala ni vanua qori, era na rawa ni sese ena nodra igolegole lesu.” Na cava e vakasakiti kina qori? Na gauna e lesu kina ena nodra bure na kadi, ena kila vinaka na vanua me muria ke sa lai basoga rua na gaunisala. E kaya na mekesini: “Nira kila vinaka na kadi na iyalayala ni vanua mera muria, ena vakarawarawataka na nodra veitosoyaki vakabibi ke duidui na vanua era lako tiko kina. Ena sega tale ga ni vakalusia na nodra igu mera lai vaqara tale na nodra bure.”

◼ Na Kabasi ni Manumanuvuka Eso na manumanuvuka e yawa na vanua era vukaca, ia era sega vakadua ni yali se cala na vanua era muria ni veisau mada ga na draki. E rawa vakacava? Era raica rawa na daunivakadidike ni rawa nira vakila na manumanu vuka qori na idre ni vuravura e vakatokai na magnetic field. Ia e kaya e dua na mekesini na Science ni “sega ni dau tautauvata tu ga na kaukaua ni idre qori ena duidui vanua, qai sega ni dua tu ga na vanua e dusi kina.” Na cava e vukei ira na manumanuvuka me kua ni cala na vanua era vukaca? Era dau fikataka rawa me donu na nodra kabasi kei na dromu ni matanisiga ena veiyakavi. Ni dau veisau na vanua kei na draki, ena veisau tale ga na vanua e dromu kina na matanisiga. Era nanuma kina na daunivakadidike ni tiko vei ira na manumanuvuka “e dua na ka mera kila kina na duidui gauna ena veiyabaki,” me vaka e tukuni ena mekesini na Science.

O cei e vakavulica na kadi me fikataka rawa na vanua me lakova? O cei e solia na kabasi vua na manumanuvuka me kila kina na vanua me vukaca, na duidui gauna ena veiyabaki, kei na mona me cakacakataka kece qori? Na bula vakaidewadewa? Se e dua na Dauveibuli Vuku?

[Credit Line]

© E.J.H. Robinson 2004