“Keirau kila ni rerevaki na sara iyaloyalo vakasisila, ia keirau sega ni liaca ni na rawarawa nona lai sarava qori o luvei keirau.”—Nicole.

Ena ulutaga qo

•  Ka mo kila

•  Sala mo taqomaki luvemu kina

•  Ke sa sarava o luvemu

 Ka mo kila

 E rawa ni sara iyaloyalo vakasisila o luvemu ni se gone. E laurai ena vakadidike, ni levu na gone era tekivu sara iyaloyalo vakasisila nira yabaki 11.

 Era rawa ni sarava ke ra sega mada ga ni vaqara. Kena ivakaraitaki, eso na gauna nira vaqaqara tiko na ulutaga ni nodra ka ni vuli se so na itukutuku ena internet, se ra qito video game e rawa ni basika vakasauri eso na iyaloyalo vakasisila. E duidui na sala e rawa ni saravi kina, ia e levu duadua e laurai ena itaba kei na vidio. E rawa tale ga ni wiliki ena ivola, se rogoci na kena katokatoni ena internet.

 Dua tale na ka me nanumi tiko eso era dau vakauta na itukutuku vakasisila ina nodra talevoni se tablet na gone. Ena dua na vakadidike era vakatarogi e sivia ni le 900 na itabagone. E voleka ni 90 na pasede na goneyalewa kei na 50 na pasede na cauravou, era kaya nira dau ciqoma wasoma na itaba kei na vidio vakasisila mai vei ira nodra icaba.

 iTovo kaukaua. E levu na vidio kei na iyaloyalo vakasisila e laurai kina na itovo kaukaua, vakabibi vei ira na yalewa.

 Vakaleqai ira na gone. E laurai ena vakadidike ni levu na gone era sara iyaloyalo vakasisila e rawa:

•   ni leqa nodra ka ni vuli

•   nira vakila na lomabibi, yalolailai qai beci ira

•   nira nanuma ni sega ni cala ke ra vakaukauataka e dua mera veiyacovi

 Bibi me nanumi: E rawa ni vakaleqai ira vakalevu na gone na sara iyaloyalo vakasisila. O ira ga na itubutubu e dodonu mera taqomaki ira.

 iVakavuvuli vakaivolatabu: “Me dei e lomamu na vosa kece qo au vakarota tiko vei iko nikua, mo tugana qori vei luvemu, mo dau tukuna ni o dabe ena nomu vale, ni o taubale e gaunisala, ni o davo sobu, ni o duri cake tale ga.”—Vakarua 6:6, 7.

 Sala mo taqomaki luvemu kina

 Saga mo kila eso na ka. Mo vakasamataka na gauna kei na vanua ena rawarawa kina nona sarava o luvemu na iyaloyalo vakasisila. Kena ivakaraitaki, vakacava ni tiko e koronivuli e dau sarava duadua o luvemu tagane a na iyaloyalo ena internet ena gauna ni vakacagicagi?

 Mo kila na app e tiko ena nona talevoni me rawa ni yalani kina na itukutuku e ciqoma. Mo kila vinaka tale ga na qito kei na porokaramu e dau vakayagataka. Kena ivakaraitaki, eso na porokaramu ni vakauitukutuku ena talevoni e rawa ni bokoca na itukutuku, itaba se iyaloyalo vakasisila ni oti ga e dua na gauna lekaleka. E rawa ni saravi tale ga ena levu na video game na iyaloyalo vakasisila qai caka kina eso na ivalavala ni veiyacovi.

 “Qo e dua na ka au vulica, ke va talevoni o luvemu mo kila vinaka na kena vakayagataki kei na sala o rawa ni porokaramutaka kina me yalana na ka e sarava kei na website e rawa ni gole kina. Mo kila tale ga na ka e dau raica ena internet.”—David.

 Saga ena nomu vinaka kece me kua ni wilika se sarava na iyaloyalo vakasisila. Kena ivakaraitaki, porokaramutaka nona talevoni kei na iyaya vakalivaliva kece e vale me kua ni saravi kina na iyaloyalo vakasisila. E levu tale ga na talevoni sa tiko kina e dua na porokaramu na parental control. O rawa ni raica kina na ka kece e sarava o luvemu, kei na levu ni gauna e vakayagataka ena internet. Mo kila tale ga na nona password kece.

 “E yaga sara ga noqu vakayagataka na parental control ena neitou talevoni kei na tablet. E yalani kina na veika e sarava o luvequ ena tivi e sema ena internet. Au kila tale ga nona password ni talevoni.”—Maurizio.

 “Au sega ni dau laivi rau na luvequ me rau sara iyaloyalo ena nodrau rumu qai sogo tu na kena katuba. Ke sa gauna ni nodrau moce rau na sega ni kauta ina nodrau rumu na iyaya vakalivaliva.”—Gianluca.

 Vakarautaki luvemu. E kaya e dua na tina o Flavia: “Eso na itubutubu era sega ni vakamacalataka vei luvedra na veika me baleta na iyaloyalo vakasisila, era nanuma ni na sega vakadua ni sarava o luvedra.” Eso tale na itubutubu era rairai leqataka, ‘Keu tukuna vei luvequ na ka me baleta na iyaloyalo vakasisila, ena vinakata sara ga me raica.’ E cala na rai qori. O ira na itubutubu yalomatua era na vakavulici luvedra ena rerevaki ni iyaloyalo vakasisila ni bera mada ga nira sarava. O na cakava vakacava qori?

 Vakavulici ira na gone lalai ena ka mera cakava nira raica na iyaloyalo vakasisila. Kena ivakaraitaki, e rawa nira bobo se bokoca na nodra iyaya vakalivaliva. Mo uqeti ira tale ga mera tukuna vei iko na ka era rogoca se raica. b

 “Ni se gone o luvei keirau, keirau dau tukuna tiko vua na rerevaki ni iyaloyalo vakasisila. Rauta ni yabaki 11, e dau basika vakasauri na ivakatakilakila ni iyaloyalo ca ena dua na app ni qito e tiko e nona talevoni. E dau tukuni tale ga vua me vakauta na kena itaba. Ia e totolo ga nona dau gole mai vei au qai tukuna na ka e raica, baleta ni keitou sa veivosakitaka oti na ka me cakava.”—Maurizio.

 Vukei ira na qase cake mera vorata na veitemaki ni kena saravi, rogoci se wiliki na veika vakasisila. Kena ivakaraitaki, vukei koya me vola eso na ka dou duavata kina vakavuvale, okati kina eso na lawa me muri ke raica na iyaloyalo vakasisila kei na vuna e cakava kina qori. Me vola tale ga na ka ena yaco vua ke nakita nona sara iyaloyalo vakasisila, me vaka nona beci koya, sega ni nuitaki, vakaleqa tale ga nona veiwekani kei na Kalou. c

 “Nira tubu cake tiko na gone, vukei ira mera vakasamataka na leqa e rawa ni yaco ke ra sara iyaloyalo vakasisila. Qori ena vukei ira mera vorata.”—Lauretta.

 “Era na taqomaki na gone ke ra kila ni veivakaleqai na iyaloyalo vakasisila, e cata tale ga o Jiova.”—David.

 Veivosaki wasoma. De dua ena dredre toka me vakabauti ni o ira na gone era dau via veivosakitaka kei nodra itubutubu na veika me baleta na veiyacovi, wili kina na iyaloyalo vakasisila. E kaya o Dame Rachel de Souza, e komisina ni dua na isoqosoqo e taqomaki ira na gone e Igiladi: “Era dau vinakata na gone lalai mera veivosakitaka kei nodra itubutubu na veika me baleta na veiyacovi ra qai vinakata mera veitalanoataka vakalevu. Era vinakata me ganita na nodra yabaki na ka e veivosakitaki me baleta na veiyacovi, qai vakamatatataki qori ni toso na gauna.”

 “Niu tubu cake tiko, rau noqu itubutubu rau sega ni dau veivosakitaka kei au eso na ulutaga. Au diva me rau vakamacalataka vei au e levu na ka. Ia qo niu sa dua na tina, au dau saga ena noqu vinaka kece meu veitalanoataka vakalevu kei ratou na luvequ na veika me baleta na veiyacovi, me rawarawa tale ga noqu ivakamacala.”—Flavia.

 Ke sa sarava o luvemu

 Tauri iko vakamalua. Kua ni o cudru ke o kila ni sa sarava, rogoca se wilika o luvemu na veika vakasisila. De dua ena rarawa, kidroa se maduataka na ka sa yaco. Ena vakalevutaka ga na leqa ke o cudru, ena dredre tale ga vua me talanoataka qori vei iko ena gauna mai muri.

 Kila na dina ni itukutuku. Saga mo kila mada i liu na sala e lai sarava kina o luvemu na iyaloyalo vakasisila. Rawa ni o vakasamataka eso na taro qo, Vakacava e dua e vakauta vua na itaba se raica ga vakai koya? E raica ga vakadua se sa wasoma? E tiko ena nona iyaya vakalivaliva na content filter se parental control? Ke sa tiko, vakacava e saga eso tale na sala me sarava kina? Nanuma tiko mo kua ni vakatarogi koya tu ga, e bibi mo kila na ka e tiko e lomana.

 Yavala totolo. Kena vakaraitaki, ke sega ni nakita nona sarava na iyaloyalo vakasisila, mo porokaramutaka na nona iyaya vakalivaliva me yalana na ka e sarava.

 Ke o kila ni via raica na iyaloyalo vakasisila, mo vakadodonutaki koya vakayalololoma. Mo vukei koya me cata na iyaloyalo vakasisila ni drau veivosakitaka eso na tikinivolatabu me vaka na Jope 31:1, Same 97:10 kei na Same101:3. d Tukuna vua ni drau na veitalanoataka e veimacawa, qai raica eso na tale na ka e vinakati mo vukei koya kina.