ΤΟΝ Απρίλιο του 2006, εφημερίδες σε όλο τον κόσμο μετέδωσαν μια είδηση που προκάλεσε μεγάλη αίσθηση: Κάποια ομάδα λογίων επρόκειτο να δημοσιεύσει ένα αρχαίο κείμενο που είχε ανακαλυφτεί πρόσφατα—το λεγόμενο «Ευαγγέλιο του Ιούδα». Όπως ανέφεραν τα δημοσιεύματα, οι λόγιοι ισχυρίζονταν ότι αυτό το κείμενο ανατρέπει εκ βάθρων την άποψή μας για τον Ιούδα, το μαθητή που πρόδωσε τον Ιησού. Σύμφωνα με τους ισχυρισμούς τους, ο Ιούδας ήταν στην πραγματικότητα ήρωας, ο απόστολος που κατανοούσε καλύτερα από όλους τον Ιησού και τον παρέδωσε για εκτέλεση κατ’ εντολήν του.

Είναι αυθεντικό αυτό το κείμενο; Αν ναι, αποκαλύπτει άραγε γνώση που ήταν κρυμμένη προηγουμένως σχετικά με τα ιστορικά πρόσωπα του Ιούδα του Ισκαριώτη, του Ιησού Χριστού ή κάποιων πρώτων Χριστιανών; Πρέπει να επηρεάζει την άποψή μας για τη Χριστιανοσύνη;

Δεν γνωρίζουμε πώς ακριβώς ανακαλύφτηκε το «Ευαγγέλιο του Ιούδα». Δεν βρέθηκε ούτε πιστοποιήθηκε από αρχαιολόγους, αλλά εμφανίστηκε ξαφνικά στην αγορά αρχαιοτήτων στα τέλη της δεκαετίας του 1970 ή στις αρχές της επόμενης. Ανακαλύφτηκε πιθανότατα στην Αίγυπτο το 1978 σε έναν εγκαταλειμμένο τάφο, ίσως μέσα σε σπηλιά. Ήταν δεμένο μαζί με άλλα τρία κείμενα σε κώδικα (είδος αρχαίου βιβλίου) και γραμμένο στην κοπτική (γλώσσα που προήλθε από την αρχαία αιγυπτιακή).

Ο δερματόδετος κώδικας, που είχε διατηρηθεί επί αιώνες στο ξηρό κλίμα της Αιγύπτου, ήταν ευαίσθητος και εύθρυπτος. Το 1983, επιτράπηκε σε μερικούς λογίους να τον δουν λίγη ώρα, αλλά το ποσό που ζητήθηκε ήταν υπέρογκο και ο κώδικας δεν πουλήθηκε. Τα επόμενα χρόνια, η παραμέληση και η ακατάλληλη φύλαξη επιτάχυναν τη φθορά του. Το 2000, τον αγόρασε κάποια Ελβετίδα έμπορος αρχαιοτήτων, η οποία τελικά τον μεταβίβασε σε μια διεθνή ομάδα ειδικών που εργάζονταν για το Ίδρυμα Αρχαίας Τέχνης Μαικήνας και τη National Geographic Society. Αυτοί ανέλαβαν το περίπλοκο έργο της αποκατάστασης και ανασύνθεσης του κώδικα, μέρος του οποίου είχε πλέον θρυμματιστεί σε μικρά σπαράγματα. Επιπλέον, θα καθόριζαν την ηλικία του, καθώς επίσης θα μετέφραζαν και θα ερμήνευαν το περιεχόμενό του.

Η χρονολόγηση με άνθρακα 14 επιβεβαίωσε ότι ο κώδικας ανάγεται κατά πάσα πιθανότητα στον τρίτο ή στον τέταρτο αιώνα Κ.Χ. Ωστόσο, οι λόγιοι εικάζουν  ότι το κοπτικό κείμενο του «Ευαγγελίου του Ιούδα» αποτελεί μετάφραση ενός πολύ παλιότερου πρωτότυπου κειμένου στην ελληνική. Πότε και σε ποιο ιστορικό πλαίσιο γράφτηκε αρχικά το «Ευαγγέλιο του Ιούδα»;

Η πρώτη αναφορά σε ένα έργο που αποκαλείται «Ευαγγέλιο του Ιούδα» γίνεται στα συγγράμματα του Ειρηναίου, ενός καθ’ ομολογία Χριστιανού συγγραφέα που έζησε στα τέλη του δεύτερου αιώνα Κ.Χ. Στο έργο του Κατά Αιρέσεων, ο Ειρηναίος γράφει για μια από τις πολλές ομάδες στων οποίων τις διδασκαλίες εναντιωνόταν: «Λέγεται ότι ο Ιούδας ο προδότης τα γνώριζε πολύ καλά αυτά και μόνο εκείνος είχε πληροφορηθεί την αλήθεια, όπως κανένας άλλος, φέρνοντας έτσι σε πέρας το μυστήριο της προδοσίας. Μέσω αυτού, όλα τα πράγματα, επίγεια και επουράνια, οδηγήθηκαν στη διάλυση. Παρουσιάζουν δε ως αποδεικτικό στοιχείο ένα πλαστούργημα, το οποίο αποκαλούν το Ευαγγέλιο του Ιούδα».

Ο Ειρηναίος επιδίωξε ιδιαίτερα να αντικρούσει διάφορες διδασκαλίες των Γνωστικών Χριστιανών, οι οποίοι ισχυρίζονταν ότι διέθεταν αποκαλυμμένη εσωτερική γνώση. Ο Γνωστικισμός είναι ένας ευρύτερος όρος που περιλαμβάνει πολλές ομάδες, η καθεμιά με τη δική της κατανόηση και ερμηνεία της Χριστιανικής «αλήθειας». Οι Γνωστικοί προωθούσαν ερμηνείες βασιζόμενοι σε δικά τους συγγράμματα, τα οποία πολλαπλασιάστηκαν το δεύτερο αιώνα Κ.Χ.

Τέτοια Γνωστικά ευαγγέλια συνήθως ισχυρίζονταν ότι οι εξέχοντες απόστολοι του Ιησού παρανοούσαν το άγγελμά του και ότι υπάρχει κάποια μυστική διδασκαλία του την οποία κατανοούσαν μόνο λίγοι εκλεκτοί. * Ορισμένοι Γνωστικοί πίστευαν ότι ο υλικός κόσμος είναι φυλακή. Επομένως, ο «δημιουργός θεός» των Εβραϊκών Γραφών ήταν στην πραγματικότητα ένας κατώτερος θεός που εναντιωνόταν σε διάφορους τέλειους θεούς. Όποιος διέθετε αληθινή «γνώση» κατανοούσε αυτό το «μυστικό» και επιζητούσε απελευθέρωση από την υλική ύπαρξη.

Αυτές τις ιδέες απηχεί το «Ευαγγέλιο του Ιούδα», το οποίο αρχίζει ως εξής: «Η απόκρυφη διήγηση της αποκάλυψης που φανέρωσε ο Ιησούς συνομιλώντας με τον Ιούδα τον Ισκαριώτη, σε διάστημα οχτώ ημερών, το οποίο ολοκληρώθηκε τρεις ημέρες προτού γιορτάσει το Πάσχα».

Ήταν αυτός ο κώδικας το ίδιο κείμενο για το οποίο είχε γράψει ο Ειρηναίος και το οποίο θεωρούνταν χαμένο επί αιώνες; Ο Μάρβιν Μάιερ, μέλος της αρχικής ομάδας που ανέλυσε και μετέφρασε τον κώδικα, λέει ότι «η σύντομη περιγραφή [του Ειρηναίου] ταιριάζει απόλυτα με το υπάρχον κοπτικό κείμενο που έχει τον τίτλο Ευαγγέλιο του Ιούδα».

Στο «Ευαγγέλιο του Ιούδα», ο Ιησούς γελάει περιπαικτικά με τους μαθητές του όταν γίνεται φανερό ότι δεν κατέχουν τη σωστή γνώση. Ο Ιούδας, όμως, είναι ο μόνος από τους 12 αποστόλους που κατανοεί την αληθινή φύση του Ιησού. Ως εκ τούτου, ο Ιησούς τού γνωστοποιεί κατ’ ιδίαν «τα μυστήρια της βασιλείας».

Η ομάδα των λογίων που αποκατέστησε αρχικά το κείμενο επηρεάστηκε σε μεγάλο βαθμό από την περιγραφή του Ειρηναίου για το ευαγγέλιο. Στη μετάφρασή τους, ο Ιησούς φαίνεται ότι ευνοεί τον Ιούδα ως το μόνο μαθητή που θα κατανοούσε τα μυστήρια και θα “εισερχόταν στη βασιλεία”. Οι παροδηγημένοι απόστολοι θα όριζαν αντικαταστάτη του Ιούδα, αλλά εκείνος θα γινόταν το «δέκατο τρίτο πνεύμα» που θα “υπερέβαινε όλους [τους άλλους μαθητές]” επειδή, όπως του είπε ο Ιησούς, «εσύ θα θυσιάσεις τον άνθρωπο που με ενδύει».

Συγγραφείς βιβλίων μπεστ σέλερ, όπως ο Μπαρτ Έρμιν και η Ιλέιν Πέιγκελς, που είναι επίσης επιφανείς λόγιοι σε θέματα πρώιμου Χριστιανισμού και Γνωστικισμού, έσπευσαν να δημοσιεύσουν δικές τους αναλύσεις και σχολιολόγια γύρω από το «Ευαγγέλιο του Ιούδα», στα οποία ακολούθησαν πιστά την ανασύνθεση του κειμένου από την αρχική ομάδα.  Εντούτοις, λίγο αργότερα, άλλοι λόγιοι, όπως η Έιπριλ ντε Κόνικ και ο Μπίργκερ Πίρσον, εξέφρασαν επιφυλάξεις. Ισχυρίστηκαν ότι η National Geographic Society βιάστηκε να δημοσιεύσει το αρχαίο κείμενο ώστε να εξασφαλίσει την αποκλειστικότητά του. Επίσης, δεν είχε τηρηθεί η κανονική ακαδημαϊκή διαδικασία της ενδελεχούς ανάλυσης και εξέτασης ενός κειμένου και από άλλους λογίους πριν από τη δημοσίευσή του, επειδή ζητήθηκε από την ομάδα να υπογράψει συμβόλαια μη αποκάλυψης του περιεχομένου του.

Εργαζόμενοι χωριστά, τόσο η Ντε Κόνικ όσο και ο Πίρσον συμπέραναν ότι οι προηγούμενοι λόγιοι είχαν μεταφράσει λάθος μερικά σημαντικά τμήματα του αποσπασματικού κώδικα. Στην ανασύνθεση του κειμένου σύμφωνα με την Ντε Κόνικ, ο Ιησούς αποκαλεί τον Ιούδα «Δέκατο Τρίτο Δαίμονα», όχι «δέκατο τρίτο πνεύμα». * Επίσης, του δηλώνει απερίφραστα ότι δεν θα αναληφθεί στη «βασιλεία». Δεν του υπόσχεται ότι θα “υπερβεί” τους άλλους μαθητές, αλλά του λέει: «Εσύ θα κάνεις το χειρότερο από όλους. Διότι τον άνθρωπο που με ενδύει θα τον θυσιάσεις». Η Ντε Κόνικ θεωρεί ότι το «Ευαγγέλιο του Ιούδα» είναι μια αρχαία Γνωστική παρωδία που γελοιοποιεί όλους τους αποστόλους. Το τελικό συμπέρασμα της Ντε Κόνικ και του Πίρσον είναι ότι, στο «Ευαγγέλιο του Ιούδα», ο Ιούδας δεν είναι ήρωας.

Είτε θεώρησαν τον Ιούδα αυτού του ευαγγελίου ήρωα είτε δαίμονα, κανένας από τους λογίους που ανέλυσαν το κείμενο δεν ισχυρίζεται ότι περιέχει ακριβείς ιστορικές πληροφορίες. Ο Μπαρτ Έρμιν εξηγεί: «Δεν πρόκειται για Ευαγγέλιο που έχει γραφτεί από τον Ιούδα ή που έστω ισχυρίζεται κάτι τέτοιο. . . . Δεν πρόκειται για Ευαγγέλιο που έχει γραφτεί την εποχή του Ιούδα από κάποιον που τον γνώριζε . . . Επομένως, δεν πρόκειται για βιβλίο που θα μας δώσει επιπρόσθετες πληροφορίες όσον αφορά το τι συνέβη πραγματικά στη ζωή του Ιησού».

Το «Ευαγγέλιο του Ιούδα» είναι ένα Γνωστικό κείμενο το οποίο γράφτηκε αρχικά στην ελληνική το δεύτερο αιώνα Κ.Χ. Το ενδεχόμενο να ταυτίζεται το «Ευαγγέλιο του Ιούδα» που ανακαλύφτηκε πρόσφατα με το κείμενο στο οποίο αναφερόταν ο Ειρηναίος παραμένει αντικείμενο διαφωνίας μεταξύ των λογίων. Είναι σαφές, όμως, ότι αυτό μας παρουσιάζει σημαντικά στοιχεία μόνο για μια περίοδο κατά την οποία η «Χριστιανοσύνη» είχε κατακερματιστεί και διασπαστεί από πολλές αλληλοσυγκρουόμενες αιρέσεις και δοξασίες. Δεν υποσκάπτει την Αγία Γραφή, αλλά στην ουσία επιβεβαιώνει τις προειδοποιήσεις των αποστόλων, όπως αυτή του Παύλου στα εδάφια Πράξεις 20:29, 30: «Γνωρίζω ότι μετά την αναχώρησή μου . . . από εσάς τους ίδιους θα σηκωθούν άντρες και θα λένε διεστραμμένα πράγματα για να παρασύρουν τους μαθητές πίσω τους».