Ο Χρυσαφένιος Καρπός με το Συναρπαστικό Παρελθόν

ΑΠΟ ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΟ ΤΟΥ ΞΥΠΝΑ! ΣΤΑ ΝΗΣΙΑ ΦΙΤΖΙ

ΒΡΙΣΚΟΜΑΣΤΕ στο έτος 1789. Το 7μετρο ανοιχτό πλοιάριο μοιάζει μικροσκοπικό στον αχανή ωκεανό και είναι γεμάτο με άντρες. Οι επιβάτες του είναι εξασθενημένοι από την πείνα και εξαντλημένοι επειδή άδειαζαν επί μέρες το νερό από το πλοιάριο καθώς πάλευαν με τα μανιασμένα νερά και τους δυνατούς ανέμους. Μπροστά τους, σε έκταση πάνω από 5.000 χιλιόμετρα, απλώνονται άγνωστες θάλασσες, γεμάτες με επικίνδυνους κοραλλιογενείς υφάλους. Τα τρόφιμα είναι ελάχιστα​—σε κάθε άντρα αντιστοιχούν μόνο 30 γραμμάρια ψωμί (γαλέτα) τη μέρα καθώς και λίγο νερό. Οι πιθανότητες επιβίωσης των αντρών φαίνονται στ’ αλήθεια λίγες.

Μέσα σε διάστημα λίγο μεγαλύτερο από μία εβδομάδα, είχαν ζήσει την εμπειρία της ανταρσίας στη θάλασσα, είχαν εγκαταλειφθεί στο έλεος των κυμάτων, ενώ ένας από την ομάδα τους είχε σκοτωθεί στη διάρκεια μιας επίθεσης ιθαγενών. Είχαν επίσης αντιμετωπίσει άγριες καταιγίδες και μόλις που είχαν καταφέρει να ξεφύγουν από τους κατοίκους των Νησιών των Κανιβάλων, όπως  ήταν τότε γνωστά, οι οποίοι τους κυνηγούσαν με τα κανό τους.

Τι είχε φέρει εκείνους τους άντρες σε αυτό το απομονωμένο και επικίνδυνο μέρος του Νότιου Ειρηνικού, τόσο μακριά από τα σπίτια τους στην Αγγλία, μια χώρα με όμορφα άλση και κήπους; Η αναζήτησή τους σχετιζόταν με το εντυπωσιακό αρτόδεντρο. Ας εξηγήσουμε πώς αυτό το όμορφο δέντρο και ο θρεπτικός καρπός του έπαιξαν βασικό ρόλο σε αυτή την ιστορία καθώς και σε αρχαιότερα επικά ταξίδια ανακαλύψεων.

Ίσως να καταλάβατε ότι οι άντρες στο πλοιάριο της παραπάνω αφήγησης ήταν οι επιζώντες της περιβόητης ανταρσίας στο Μπάουντι. Το βρετανικό πλοίο Μπάουντι του πολεμικού ναυτικού, βάρους 215 τόνων, υπό τον πλοίαρχο Γουίλιαμ Μπλάι, είχε ξεκινήσει από την Αγγλία με προορισμό την Ταϊτή. Φτάνοντας εκεί, ο Μπλάι επρόκειτο να πάρει μαζί του μια ομάδα πολύ ασυνήθιστων «επιβατών»​—σχεδόν 1.000 δενδρύλλια αρτόδεντρου. Αυτά τα φυτά που ήταν φυτεμένα σε γλάστρες μπορούσαν να αποσβέσουν τα έξοδα μεταφοράς τους με τους θρεπτικούς χρυσαφένιους καρπούς που θα παρήγαν μόλις εγκαθίσταντο στην καινούρια τους κατοικία στις βρετανικές αποικίες της Καραϊβικής.

Αυτό το σχέδιο ήταν βασισμένο στη συμβουλή που είχε δώσει ο Σερ Τζόζεφ Μπανκς στη βρετανική κυβέρνηση, η  οποία τότε αναζητούσε επειγόντως μια καινούρια πηγή τροφής για τους σκλάβους που εργάζονταν στις φυτείες ζαχαροκάλαμων. Ο Μπανκς, ο οποίος τότε εκτελούσε χρέη συμβούλου στους Βοτανικούς Κήπους του Κιου κοντά στο Λονδίνο, είχε ταξιδέψει παλιότερα ως βοτανολόγος μαζί με τον πλοίαρχο Τζέιμς Κουκ στο πρώτο του εξερευνητικό ταξίδι στον Ειρηνικό. a Τόσο αυτός όσο και ο Κουκ είχαν διακρίνει τις καλές προοπτικές που πρόσφερε το αρτόδεντρο.

Αν και δεν συνόδευσε προσωπικά τον Μπλάι, ο Μπανκς ετοίμασε σχέδια για τη φροντίδα των φυτών στη διάρκεια του μακρινού θαλάσσιου ταξιδιού, δίνοντας ιδιαίτερη προσοχή στην ανάγκη τους για νερό. Μερικοί συγγραφείς πιστεύουν ότι η υπερβολική φροντίδα και το πολύ νερό που απαιτούσαν τα δέντρα​—εις βάρος του πληρώματος—​μπορεί να οδήγησαν το ήδη δυσαρεστημένο πλήρωμα στην ανταρσία. Στα ανοιχτά των ακτών της Τόνγκα, νωρίς το πρωί στις 28 Απριλίου 1789, ο Μπλάι και 18 πιστοί σε αυτόν άντρες εγκαταλείφθηκαν στο έλεος των κυμάτων υπό την απειλή του σπαθιού. Τα αρτόδεντρα προφανώς ρίχτηκαν στη θάλασσα, παραδομένα στον υγρό τους τάφο από τους ικανοποιημένους πια στασιαστές.

Ωστόσο, ο Μπλάι δεν ήταν από εκείνους που πτοούνται εύκολα. Άρχισε ένα ταξίδι που έχει χαρακτηριστεί «ο πιο ξακουστός διάπλους με ανοιχτό πλοιάριο στην ιστορία των θαλάσσιων ταξιδιών». Μέσα σε εφτά εξαντλητικές εβδομάδες, διένυσε με αυτό το μικρό πλοιάριο πάνω από 5.800 χιλιόμετρα, πλέοντας βορειοδυτικά ανάμεσα στα νησιά Φίτζι, όπως είναι τώρα γνωστά, στη συνέχεια πάνω από την ανατολική ακτή της Νέας Ολλανδίας (Αυστραλίας), και κατόπιν προς το νησί Τίμορ όπου βρήκε ασφάλεια.

Επιστρέφοντας στην Αγγλία, ο Μπλάι ανέλαβε τη διακυβέρνηση άλλων δύο πλοίων, με τα οποία επέστρεψε στην Ταϊτή για να συλλέξει αρτόδεντρα.  Αυτή τη φορά, το έτος 1792, μετέφερε με ασφάλεια στα νησιά Σεντ Βίνσεντ και Τζαμάικα, στις Δυτικές Ινδίες, περίπου 700 από αυτούς τους φυτεμένους σε γλάστρες «επιβάτες». Μέχρι σήμερα, τα αρτόδεντρα ευδοκιμούν εκεί​—παράγοντας κάτω από το πλούσιο φύλλωμά τους μια χρυσή, σαν να λέγαμε, σοδειά.

Μολονότι το ταξίδι του Μπλάι είναι ασφαλώς ένα έπος επιβίωσης και ανακάλυψης, δεν αποτελεί παρά ένα πρόσφατο κεφάλαιο στην ιστορία του αρτόδεντρου. Αν το αρτόδεντρο μπορούσε να μιλήσει, τι ιστορίες θα έλεγε για μια εποχή, πριν από χιλιάδες χρόνια, κατά την οποία συνόδευε τους αρχαίους θαλασσοπόρους σε μεγάλα ταξίδια ανακαλύψεων!

Τα Πρώτα Ταξίδια του Αρτόδεντρου

Οι αρχαιολόγοι πιστεύουν ότι αρκετά κύματα μετανάστευσης έλαβαν χώρα στο δυτικό Ειρηνικό, από τα οποία το πιο πρόσφατο άρχισε το 1500 Π.Κ.Χ. περίπου. b Ξεκινώντας από τη Νοτιοανατολική Ασία, οι Λαπίτα χρησιμοποιούσαν μεγάλα κανό με διπλό κύτος για να μεταναστεύσουν νότια διασχίζοντας τις χώρες που είναι σήμερα γνωστές ως Ινδονησία, Νέα Γουινέα, Νέα Καληδονία, Βανουάτου και Φίτζι και στη συνέχεια ακόμη πιο μακριά στον κεντρικό Ειρηνικό. Αυτά τα ταξίδια αποτελούσαν αληθινά εκπληκτικούς άθλους πλοήγησης, αν λάβουμε υπόψη ότι μερικά ταξίδια ανάμεσα σε νησιά περιλάμβαναν αποστάσεις εκατοντάδων χιλιομέτρων στον ανοιχτό ωκεανό.

Τα ποντοπόρα κανό των Λαπίτα με το διπλό κύτος μπορούσαν να μεταφέρουν πολλούς ανθρώπους καθώς και κατοικίδια ζώα, τρόφιμα και μια ποικιλία σπόρων, μοσχευμάτων και φυτών σε γλάστρες. Καθώς οι Λαπίτα επεκτείνονταν σε διάφορα μέρη του Ειρηνικού, ανακάλυψαν και κατοίκισαν τη Μελανησία, την Πολυνησία και τη Μικρονησία στα βόρεια και τη Νέα Ζηλανδία στα νότια. Εξαπλώθηκαν σαν τα κύματα της παλίρροιας, φτάνοντας τελικά στο Νησί του Πάσχα και στη Χαβάη. c Οπουδήποτε και αν ταξίδευαν, ανάμεσα στους πιο εκλεκτούς «επιβάτες» τους υπήρχε και το ανθεκτικό αρτόδεντρο.

Μια Θρεπτική Τροφή με Πολλαπλή Χρησιμότητα

Σήμερα στα νησιά Φίτζι, όπως και σε πολλά άλλα μέρη του κόσμου, το αρτόδεντρο έχει μεγάλη αξία ως θρεπτική και οικονομική τροφή. Μερικές ποικιλίες αυτού του δέντρου είναι ανθεκτικές και παραγωγικές, καρποφορώντας τρεις φορές το χρόνο για διάστημα ακόμη και 50 ετών, έστω και αν οι καιρικές συνθήκες δεν είναι ιδανικές. Ο καρπός μοιάζει στην υφή με ψωμί, και οι πολλές ποικιλίες του διαφέρουν ελαφρά ως προς τη γεύση. Η γεύση του συνήθως περιγράφεται ως κάτι ανάμεσα σε ψωμί και πατάτα. Τρώγεται βραστός, στον ατμό, ψητός ή τηγανητός και συχνά γίνεται γλύκισμα. Μπορεί να αποξηρανθεί και να γίνει αλεύρι για μαγειρική χρήση, και αν πολτοποιηθεί και υποστεί ζύμωση, διατηρείται επί χρόνια.

Με τα φύλλα του τυλίγονται τροφές όπως ψάρι ή κοτόπουλο, για να διατηρηθεί η υγρασία και το άρωμά τους κατά το μαγείρεμα. Ο σπόρος, επίσης, μπορεί να αποφλοιωθεί και να φαγωθεί, και έχει γεύση ξηρού καρπού. Ο χυμός μερικές φορές συλλέγεται και χρησιμοποιείται από τα παιδιά ως τσίχλα. Πόσες διαφορετικές χρήσεις! Δεν είναι δύσκολο να καταλάβουμε γιατί μερικοί κάτοικοι των νησιών του Ειρηνικού τρέφουν ιδιαίτερη συμπάθεια για το αρτόδεντρο.

Η Λέντουα, που ζει στα νησιά Φίτζι, μας λέει ότι στο άκουσμα της λέξης αρτόδεντρο έρχονται στο μυαλό της ευχάριστες και δυσάρεστες παιδικές αναμνήσεις. Η οικογένειά της είχε πέντε μεγάλα αρτόδεντρα. Η Λέντουα είχε την ευθύνη να καθαρίζει την αυλή από τα φύλλα τους​—μια δουλειά την οποία απεχθανόταν. Από την άλλη μεριά, συνήθως μετά το σχολείο, αυτή και τα αδέλφια της μάζευαν καρπούς και πουλούσαν όσους μπορούσαν από πόρτα σε πόρτα. Κατόπιν, οι γονείς τους χρησιμοποιούσαν τα χρήματα για να καλύψουν διάφορα έξοδα για την παρακολούθηση Χριστιανικών συνελεύσεων, όπως τρόφιμα, εισιτήρια λεωφορείων ή καινούρια παπούτσια.

Πιθανώς να ζείτε σε ένα από τα πολλά μέρη της γης όπου τώρα υπάρχει αυτός ο πολυταξιδεμένος «επιβάτης», με το εντυπωσιακό όνομα αρτόκαρπος ο εντετμημένος. Ίσως παλιότερα να μη θεωρούσατε αυτό το θαυμάσιο δημιούργημα έναν θησαυρό, ή έστω κάτι πολύτιμο ή όμορφο. Εντούτοις, πολλοί οι οποίοι ζουν στον Ειρηνικό διαπιστώνουν ότι το όνομα αρτόδεντρο φέρνει στο νου τους εικόνες από μεγάλους ναυτικούς άθλους και ταξίδια ανακαλύψεων, τόσο του λαού Λαπίτα όσο και του πλοίαρχου Μπλάι.

[Υποσημειώσεις]

[Πλαίσιο/Εικόνα στη σελίδα 25]

Το Δέντρο που Φέρνει Πολλά Δώρα

Το ώριμο αρτόδεντρο είναι ένα εντυπωσιακό αειθαλές δέντρο. Αρχικά υπήρχε στα δάση της Μαλαισίας. Ως μέλος της οικογένειας Μορεΐδες, είναι συγγενής της συκιάς, της μουριάς και του αρτόκαρπου. Όταν ωριμάζει, το ύψος του φτάνει ως και τα 12 μέτρα, και βγάζει παραφυάδες που μπορούν να κοπούν και να φυτευτούν. Το αρτόδεντρο παράγει αρσενικά και θηλυκά άνθη σε χωριστές ταξιανθίες. Αυτά τα άνθη, τα οποία σε φυσικό περιβάλλον βασίζονται για την επικονίαση και τη σπορά των σπόρων τους σε μικρές καρποφάγες νυχτερίδες, γίνονται μεγάλοι στρογγυλοί ή ωοειδείς καρποί, μεγέθους όσο ένα μικρό πεπόνι περίπου, και εξωτερικά έχουν πράσινο χρώμα ενώ εσωτερικά υπόλευκο με χρυσοκίτρινο.

Το αρτόδεντρο έχει επίσης πολύ μεγάλα, γυαλιστερά, σκουροπράσινα φύλλα, τα οποία παρέχουν ευχάριστη σκιά από τον καυτό τροπικό ήλιο. Το μαλακό, ελαφρύ ξύλο του χρησιμοποιείται για έπιπλα και κανό, ενώ ο εσωτερικός φλοιός του χρησιμοποιείται μερικές φορές για την κατασκευή ενός ρούχου γνωστού σε όλο τον Ειρηνικό ως τάπα. Ο γαλακτώδης χυμός χρησιμοποιείται ως υδατοστεγές υλικό, και σε μερικά μέρη χρησιμοποιείται ως υλικό για την επίδεση καταγμάτων, ακόμη και ως κόλλα για να πιάνουν πουλιά.

[Εικόνα στη σελίδα 24]

Πίνακας του Ρόμπερτ Νταντ που απεικονίζει την ανταρσία στο «Μπάουντι»

[Ευχαριστίες]

National Library of Australia, Canberra, Australia/Bridgeman Art Library

[Εικόνες στη σελίδα 26]

Το αρτόδεντρο τρώγεται με πολλούς διαφορετικούς τρόπους