ΑΡΘΡΟ ΜΕΛΕΤΗΣ 22
ΥΜΝΟΣ 127 Το Άτομο που Πρέπει να Είμαι
Πώς να Έχετε Επιτυχία στη Στενή Γνωριμία
«Ο κρυφός άνθρωπος της καρδιάς . . . έχει μεγάλη αξία».—1 ΠΕΤΡ. 3:4.
ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΙΔΕΑ
Τι μπορούν να κάνουν τα ζευγάρια για να έχουν επιτυχία στη στενή γνωριμία, και πώς μπορούν οι άλλοι στην εκκλησία να τα στηρίζουν.
1, 2. Πώς νιώθουν κάποιοι για τη στενή γνωριμία;
Η ΣΤΕΝΗ γνωριμία μπορεί να είναι μια χαρούμενη, συναρπαστική περίοδος. Αν κάνετε τώρα στενή γνωριμία, αναμφίβολα θέλετε να πάει καλά. Για πολλά ζευγάρια όντως πάει καλά. Η Σίον, a μια αδελφή από την Αιθιοπία, λέει: «Μια από τις πιο ευτυχισμένες περιόδους της ζωής μου ήταν όταν εγώ και ο σύζυγός μου βγαίναμε ραντεβού. Κάναμε σοβαρές συζητήσεις αλλά γελούσαμε κιόλας. Ήμουν ευτυχισμένη όταν συνειδητοποίησα ότι είχα βρει κάποιον που αγαπάω και με αγαπάει».
2 Ωστόσο, ο Αλέσιο, ένας αδελφός από την Ολλανδία, λέει: «Μου άρεσε πολύ που γνώριζα τη σύζυγό μου καθώς βγαίναμε ραντεβού, αλλά η στενή γνωριμία μας είχε και τις δυσκολίες της». Σε αυτό το άρθρο, θα εξετάσουμε κάποιες πιθανές δυσκολίες και κάποιες Βιβλικές αρχές που μπορούν να βοηθήσουν τα ζευγάρια να έχουν επιτυχία στη στενή γνωριμία. Θα δούμε επίσης πώς μπορούν οι άλλοι στην εκκλησία να στηρίζουν αυτά τα ζευγάρια.
Ο ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΣΤΕΝΗΣ ΓΝΩΡΙΜΙΑΣ
3. Ποιος είναι ο σκοπός της στενής γνωριμίας; (Παροιμίες 20:25)
3 Παρότι η στενή γνωριμία μπορεί να είναι ευχάριστη περίοδος, είναι επίσης και ένα σοβαρό βήμα που ίσως οδηγήσει στον γάμο. Την ημέρα του γάμου του, ένα ζευγάρι υπόσχεται επίσημα ενώπιον του Ιεχωβά να αγαπάει και να σέβεται ο ένας τον άλλον για όσον καιρό θα ζουν και οι δύο. Προτού κάνουμε οποιαδήποτε ευχή, δηλαδή επίσημη υπόσχεση, πρέπει να εξετάσουμε το ζήτημα πολύ προσεκτικά. (Διαβάστε Παροιμίες 20:25) Αυτό σίγουρα αληθεύει για τη γαμήλια υπόσχεση. Η στενή γνωριμία επιτρέπει στα δύο άτομα να γνωριστούν και να πάρουν μια καλή απόφαση. Κάποιες φορές, αυτή η απόφαση είναι να παντρευτούν, ενώ άλλες φορές είναι να τερματίσουν τη στενή γνωριμία. Αν ένα ζευγάρι χωρίσει, αυτό δεν σημαίνει ότι η στενή γνωριμία τους απέτυχε. Αντίθετα, εξυπηρέτησε τον σκοπό της—τους βοήθησε να πάρουν μια καλή απόφαση.
4. Γιατί πρέπει να έχουμε τη σωστή άποψη για τη στενή γνωριμία;
4 Γιατί είναι σημαντικό να έχουμε τη σωστή άποψη για τη στενή γνωριμία; Όταν τα άγαμα άτομα έχουν τη σωστή άποψη, δεν θα βγαίνουν ραντεβού με κάποιον που δεν σκοπεύουν να παντρευτούν. Ωστόσο, οι άγαμοι δεν είναι οι μόνοι που χρειάζεται να έχουν τη σωστή άποψη. Όλοι μας πρέπει να την έχουμε. Για παράδειγμα, μερικοί πιστεύουν ότι, αν ένα ζευγάρι βγαίνει ραντεβού, τότε αυτά τα δύο άτομα πρέπει οπωσδήποτε να παντρευτούν. Πώς επηρεάζει αυτή η νοοτροπία τους άγαμους Χριστιανούς; Η Μελίσα, μια άγαμη αδελφή από τις Ηνωμένες Πολιτείες, λέει: «Ασκείται μεγάλη πίεση στους Μάρτυρες που βγαίνουν ραντεβού. Ως αποτέλεσμα, μερικά ζευγάρια που η σχέση τους δεν πάει καλά διστάζουν να την τερματίσουν. Άλλοι άγαμοι πάλι αποφεύγουν εντελώς να βγαίνουν ραντεβού. Η πίεση μπορεί να είναι αφόρητη».
ΓΝΩΡΙΣΤΕ ΚΑΛΑ Ο ΕΝΑΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟΝ
5, 6. Όταν δύο άτομα κάνουν στενή γνωριμία, τι πρέπει να προσπαθήσουν να μάθουν το ένα για το άλλο; (1 Πέτρου 3:4)
5 Αν κάνετε στενή γνωριμία, τι θα σας βοηθήσει να αποφασίσετε αν θα παντρευτείτε ή όχι; Γνωρίστε καλά ο ένας τον άλλον. Πιθανότατα μάθατε κάποια πράγματα για το άλλο άτομο πριν αρχίσετε να βγαίνετε ραντεβού. Αλλά τώρα έχετε την ευκαιρία να γνωρίσετε “τον κρυφό άνθρωπο της καρδιάς”. (Διαβάστε 1 Πέτρου 3:4) Αυτό περιλαμβάνει το να μάθετε περισσότερα για την πνευματικότητα, την προσωπικότητα και τη νοοτροπία του υποψήφιου συντρόφου σας. Με τον καιρό, θα πρέπει να είστε σε θέση να απαντήσετε σε ερωτήσεις όπως: “Θα είναι αυτό το άτομο καλός γαμήλιος σύντροφος για εμένα;” (Παρ. 31:26, 27, 30· Εφεσ. 5:33· 1 Τιμ. 5:8) “Μπορούμε να καλύπτουμε τις συναισθηματικές ανάγκες ο ένας του άλλου; Μπορούμε να ανεχτούμε τα ελαττώματα ο ένας του άλλου;” b (Ρωμ. 3:23) Καθώς γνωρίζετε ο ένας τον άλλον, να θυμάστε: Το αν ταιριάζετε εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό, όχι από το πόσο μοιάζετε, αλλά από το πόση προσαρμοστικότητα δείχνετε στα σημεία στα οποία διαφέρετε.
6 Ποια άλλα πράγματα πρέπει να μάθετε για το άλλο άτομο κατά τη διάρκεια της στενής γνωριμίας; Προτού δεθείτε πολύ συναισθηματικά, ίσως θέλετε να συζητήσετε κάποια σημαντικά ζητήματα, όπως τους στόχους του άλλου ατόμου. Αλλά τι θα πούμε για προσωπικά πράγματα όπως τα ζητήματα υγείας, τα οικονομικά προβλήματα ή κάποιες τραυματικές εμπειρίες του παρελθόντος; Δεν χρειάζεται να συζητήσετε όλα τα θέματα στην αρχή της γνωριμίας. (Παράβαλε Ιωάννης 16:12) Αν νιώθετε ότι είναι πολύ νωρίς για να απαντήσετε σε συγκεκριμένες προσωπικές ερωτήσεις, πείτε το στο άλλο άτομο. Ωστόσο, αργότερα ο υποψήφιος σύντροφός σας θα χρειαστεί να μάθει αυτές τις πληροφορίες προκειμένου να πάρει μια ισορροπημένη απόφαση. Γι’ αυτό, κάποια στιγμή θα πρέπει να μιλήσετε ανοιχτά.
7. Πώς μπορούν δύο άτομα που κάνουν στενή γνωριμία να γνωριστούν καλύτερα; (Βλέπε επίσης το πλαίσιο « Στενή Γνωριμία εξ Αποστάσεως».) (Βλέπε επίσης εικόνες.)
7 Πώς μπορείτε να μάθετε πώς είναι το άλλο άτομο βαθιά μέσα του; Ένας από τους καλύτερους τρόπους είναι να μιλάτε ανοιχτά και ειλικρινά, να κάνετε ερωτήσεις και να ακούτε πραγματικά. (Παρ. 20:5· Ιακ. 1:19) Γι’ αυτόν τον σκοπό, ίσως το βρείτε χρήσιμο να επιλέγετε δραστηριότητες που σας επιτρέπουν να συζητάτε, όπως το να τρώτε μαζί, να πηγαίνετε βόλτες μαζί σε δημόσιους χώρους και να κηρύττετε μαζί. Μπορείτε επίσης να μάθετε ο ένας για τον άλλον όταν περνάτε χρόνο με τους φίλους και την οικογένειά σας. Επιπρόσθετα, να κανονίζετε δραστηριότητες που θα σας δείξουν πώς λειτουργεί το άλλο άτομο σε διαφορετικές περιστάσεις και με διαφορετικούς ανθρώπους. Προσέξτε τι προσπαθούσε να κάνει ο Έσγουιν από την Ολλανδία την περίοδο της στενής του γνωριμίας με την Αλίσια. Ο ίδιος λέει: «Αναζητούσαμε δραστηριότητες που θα μας βοηθούσαν να μάθουμε ο ένας για τον άλλον. Συχνά αυτές ήταν κάτι απλό, όπως το να μαγειρέψουμε μαζί ή να κάνουμε δουλειές μαζί. Καθώς ασχολούμασταν με τέτοιες δραστηριότητες, βλέπαμε τα δυνατά και τα αδύνατα σημεία ο ένας του άλλου».
8. Πώς ίσως ωφεληθεί ένα ζευγάρι που κάνει γνωριμία αν μελετούν μαζί;
8 Μπορείτε επίσης να μάθετε ο ένας για τον άλλον μελετώντας μαζί πνευματικά θέματα. Αν παντρευτείτε, θα χρειαστεί να αφιερώνετε χρόνο για οικογενειακή λατρεία ώστε ο Θεός να είναι σημαντικό μέρος του γάμου σας. (Εκκλ. 4:12) Επομένως, θα μπορούσατε να προγραμματίσετε χρόνο για να μελετάτε μαζί τώρα, κατά τη διάρκεια της στενής γνωριμίας σας. Βέβαια, ένα ζευγάρι που κάνει γνωριμία δεν είναι ακόμα οικογένεια, και ο αδελφός δεν είναι ακόμα η κεφαλή της αδελφής. Ωστόσο, μελετώντας μαζί τακτικά, μπορείτε να μάθετε ο ένας για την πνευματικότητα του άλλου. Ο Μαξ και η Λάισα, ένα ζευγάρι από τις Ηνωμένες Πολιτείες, είδαν και ένα άλλο όφελος. Ο Μαξ λέει: «Από νωρίς στη γνωριμία μας, αρχίσαμε να μελετούμε ύλη για θέματα όπως τα ραντεβού, ο γάμος και η οικογενειακή ζωή. Αυτό μας έδινε την αφορμή να συζητάμε για πολλά σημαντικά ζητήματα που διαφορετικά δεν θα έρχονταν στην κουβέντα».
ΑΛΛΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΕΞΕΤΑΣΕΤΕ
9. Ποιους παράγοντες πρέπει να εξετάσει ένα ζευγάρι που κάνει γνωριμία προτού αποφασίσει σε ποιον θα το πει;
9 Σε ποιον πρέπει να πείτε ότι κάνετε στενή γνωριμία; Αυτό θα το αποφασίσετε εσείς ως ζευγάρι. Στην αρχή της σχέσης σας, ίσως προτιμήσετε να το πείτε σε περιορισμένο αριθμό ατόμων. (Παρ. 17:27) Κάνοντάς το αυτό, ίσως αποφύγετε περιττές πιέσεις και ερωτήσεις. Ωστόσο, αν δεν το πείτε σε κανέναν, ίσως αρχίσετε να απομονώνεστε από φόβο μην το μάθουν οι άλλοι. Αυτό μπορεί να αποδειχτεί επικίνδυνο. Γι’ αυτό, θα ήταν σοφό να ενημερώσετε τουλάχιστον εκείνους που μπορούν να παρέχουν καλές συμβουλές και πρακτική βοήθεια. (Παρ. 15:22) Για παράδειγμα, θα μπορούσατε να το πείτε σε ορισμένα μέλη της οικογένειάς σας, ώριμους φίλους ή πρεσβυτέρους.
10. Τι μπορεί να κάνει ένα ζευγάρι για να κρατήσει αξιότιμη τη στενή γνωριμία του; (Παροιμίες 22:3)
10 Πώς μπορείτε να κρατήσετε αξιότιμη τη στενή γνωριμία σας; Καθώς τα αισθήματά σας γίνονται πιο έντονα, είναι φυσικό να νιώθετε μεγαλύτερη έλξη ο ένας για τον άλλον. Τι θα σας βοηθήσει να μείνετε ηθικά καθαροί; (1 Κορ. 6:18) Να αποφεύγετε τις ανήθικες συζητήσεις, την απομόνωση και το υπερβολικό ποτό. (Εφεσ. 5:3) Αυτά μπορούν να διεγείρουν το πάθος και να εξασθενίσουν την αποφασιστικότητά σας να κάνετε το σωστό. Θα μπορούσατε να συζητάτε τακτικά ποια μέτρα μπορείτε να πάρετε για να κρατήσετε αξιότιμη τη στενή γνωριμία σας. (Διαβάστε Παροιμίες 22:3) Προσέξτε τι βοήθησε τον Νταουίτ και την Αλμάζ από την Αιθιοπία: «Περνούσαμε χρόνο μαζί σε μέρη όπου υπήρχε πολύς κόσμος ή σε παρέες με φίλους. Δεν μέναμε ποτέ μόνοι στο αυτοκίνητο ή σε κάποιο σπίτι. Έτσι αποφεύγαμε καταστάσεις που θα μπορούσαν να μας βάλουν σε πειρασμό».
11. Ποιους παράγοντες πρέπει να εξετάζει ένα ζευγάρι που κάνει γνωριμία όσον αφορά τις εκδηλώσεις στοργής;
11 Τι θα πούμε για τις εκδηλώσεις στοργής; Κάποιες ίσως είναι κατάλληλες καθώς προχωρεί η σχέση σας. Ωστόσο, αν αναπτυχθούν σεξουαλικές επιθυμίες, πιθανότατα θα δυσκολεύεστε να σκέφτεστε αντικειμενικά για το άλλο άτομο. (Άσμ. Ασμ. 1:2· 2:6) Επίσης, οι εκδηλώσεις στοργής μπορούν να κλιμακωθούν εύκολα και να οδηγήσουν σε ανάρμοστη διαγωγή. (Παρ. 6:27) Επομένως, από νωρίς στη σχέση σας, να συζητάτε ποια όρια θα θέσετε, σε αρμονία με τις Βιβλικές αρχές. c (1 Θεσ. 4:3-7) Ως ζευγάρι, αναρωτηθείτε: “Πώς θα έβλεπαν οι άνθρωποι στον τόπο όπου ζούμε τις εκδηλώσεις στοργής μεταξύ μας; Θα μπορούσαν αυτές οι πράξεις να διεγείρουν το πάθος είτε στον έναν είτε στον άλλον;”
12. Τι πρέπει να γνωρίζει ένα ζευγάρι που κάνει στενή γνωριμία όσον αφορά τα προβλήματα και τις διαφωνίες;
12 Πώς μπορείτε να χειρίζεστε τα προβλήματα και τις διαφωνίες; Τι γίνεται αν κάπου κάπου διαφωνείτε; Μήπως αυτό δείχνει ότι η σχέση σας δεν πάει καλά; Όχι απαραίτητα. Όλα τα ζευγάρια έχουν διαφωνίες. Ένας ισχυρός γάμος αποτελείται από δύο άτομα που μπορούν να συνεργάζονται για να ξεπερνούν τις διαφορές τους. Γι’ αυτό, το πώς ξεπερνάτε τώρα τα προβλήματα ίσως αποκαλύψει το αν θα έχετε επιτυχημένο γάμο. Ως ζευγάρι, αναρωτηθείτε: “Μπορούμε να συζητάμε τα διάφορα ζητήματα ήρεμα και με σεβασμό; Παραδεχόμαστε χωρίς δισταγμό τα ελαττώματά μας και προσπαθούμε να βελτιωθούμε; Είμαστε πρόθυμοι να υποχωρούμε, να ζητάμε συγνώμη και να συγχωρούμε;” (Εφεσ. 4:31, 32) Εντούτοις, αν διαφωνείτε ή μαλώνετε συνεχώς κατά τη διάρκεια της στενής γνωριμίας, η κατάσταση πιθανότατα δεν θα βελτιωθεί μετά τον γάμο. Αν συνειδητοποιήσετε ότι το άλλο άτομο δεν είναι κατάλληλο για εσάς, ο τερματισμός της στενής γνωριμίας θα ήταν η καλύτερη απόφαση και για τους δυο σας. d
13. Ποιοι παράγοντες μπορούν να βοηθήσουν ένα ζευγάρι που κάνει στενή γνωριμία να αποφασίσει πόσον καιρό θα διαρκέσει αυτή;
13 Πόσον καιρό πρέπει να κρατήσει η στενή γνωριμία σας; Οι βιαστικές αποφάσεις συχνά οδηγούν σε αρνητικές συνέπειες. (Παρ. 21:5) Γι’ αυτό, η στενή γνωριμία σας πρέπει να διαρκέσει όσο διάστημα χρειάζεται ώστε να μπορέσετε να γνωριστείτε καλά με το άλλο άτομο. Δεν πρέπει όμως να την παρατείνετε χωρίς λόγο. Η Αγία Γραφή λέει επίσης: «Η προσδοκία που αναβάλλεται αρρωσταίνει την καρδιά». (Παρ. 13:12) Επιπρόσθετα, καθώς προχωρεί η στενή γνωριμία, ίσως είναι πιο δύσκολο να αντιστέκεστε στους σεξουαλικούς πειρασμούς. (1 Κορ. 7:9) Αντί να επικεντρώνεστε στο πόσον καιρό βγαίνετε ραντεβού, θα μπορούσατε να αναρωτηθείτε: “Τι χρειάζεται να μάθω ακόμα για το άλλο άτομο προκειμένου να πάρω μια απόφαση;”
ΠΩΣ ΜΠΟΡΟΥΝ ΟΙ ΑΛΛΟΙ ΝΑ ΣΤΗΡΙΖΟΥΝ ΤΑ ΖΕΥΓΑΡΙΑ ΠΟΥ ΚΑΝΟΥΝ ΣΤΕΝΗ ΓΝΩΡΙΜΙΑ;
14. Με ποιους πρακτικούς τρόπους μπορούν οι άλλοι να στηρίζουν ένα ζευγάρι που κάνει στενή γνωριμία; (Βλέπε επίσης εικόνα.)
14 Αν ξέρουμε ότι δύο άτομα κάνουν στενή γνωριμία, πώς θα μπορούσαμε να τους βοηθήσουμε; Θα μπορούσαμε να τους προσκαλέσουμε για φαγητό, για οικογενειακή λατρεία ή για αναψυχή. (Ρωμ. 12:13) Υπό αυτές τις συνθήκες, ίσως γνωριστούν ακόμα καλύτερα μεταξύ τους. Μήπως χρειάζονται συνοδό, βοήθεια με τις μετακινήσεις ή κάποιο μέρος για να μιλούν κατ’ ιδίαν; Αν ναι, θα μπορούσαμε να βοηθήσουμε; (Γαλ. 6:10) Η Αλίσια θυμάται τι εκτιμούσαν εκείνη και ο Έσγουιν. Η ίδια λέει: «Μας συγκινούσε όταν κάποιοι αδελφοί μάς έλεγαν ότι μπορούσαμε να τους επισκεφτούμε αν χρειαζόμασταν ένα μέρος για να είμαστε μαζί, αλλά όχι απομονωμένοι». Αν ένα ζευγάρι σάς ζητήσει να το συνοδεύετε, να το θεωρήσετε προνόμιό σας. Να προσέχετε να μην τους αφήνετε ολομόναχους, αλλά επίσης να διακρίνετε πότε χρειάζονται χρόνο και χώρο για να μιλήσουν κατ’ ιδίαν.—Φιλιπ. 2:4.
15. Τι άλλο μπορούν να κάνουν οι φίλοι για να βοηθήσουν ένα ζευγάρι που κάνει στενή γνωριμία; (Παροιμίες 12:18)
15 Μπορούμε επίσης να στηρίζουμε τα ζευγάρια που κάνουν στενή γνωριμία με τα όσα λέμε ή με τα όσα δεν λέμε. Κάποιες φορές, ίσως χρειάζεται να συγκρατούμε τον εαυτό μας. (Διαβάστε Παροιμίες 12:18) Για παράδειγμα, ίσως ανυπομονούμε να πούμε σε άλλους ότι ένα ζευγάρι έχει αρχίσει να βγαίνει ραντεβού, αλλά το ζευγάρι μπορεί να θέλει να πει το ίδιο τα νέα. Δεν πρέπει να κουτσομπολεύουμε ένα ζευγάρι που κάνει γνωριμία ούτε να το επικρίνουμε όσον αφορά προσωπικά ζητήματα. (Παρ. 20:19· Ρωμ. 14:10· 1 Θεσ. 4:11) Επιπρόσθετα, το ζευγάρι ίσως ενοχλείται από σχόλια ή ερωτήσεις που υπονοούν ότι πρέπει να παντρευτούν ή ότι σίγουρα θα παντρευτούν. Μια αδελφή, η Ελίζ, και ο σύζυγός της θυμούνται: «Νιώθαμε άβολα όταν οι άλλοι μας ρωτούσαν τι σχέδια είχαμε για τον γάμο μας, ενώ δεν τα είχαμε συζητήσει ούτε εμείς ακόμα».
16. Πώς πρέπει να αντιδράσουμε αν ένα ζευγάρι τερματίσει τη στενή γνωριμία του;
16 Τι γίνεται αν ένα ζευγάρι αποφασίσει να τερματίσει τη στενή γνωριμία; Δεν θα πρέπει να κάνουμε αδιάκριτες ερωτήσεις ή να παίρνουμε το μέρος του ενός ή του άλλου. (1 Πέτρ. 4:15) Μια αδελφή, η Λία, λέει: «Έμαθα ότι κάποιοι έκαναν διάφορες εικασίες όσον αφορά το γιατί χωρίσαμε ένας αδελφός και εγώ. Πληγώθηκα πάρα πολύ». Όπως αναφέρθηκε νωρίτερα, ο τερματισμός μιας τέτοιας σχέσης δεν σημαίνει απαραίτητα ότι το ζευγάρι απέτυχε. Συνήθως, σημαίνει απλώς ότι η στενή γνωριμία πέτυχε τον σκοπό της—βοήθησε το ζευγάρι να πάρει μια καλή απόφαση. Ωστόσο, αυτή η απόφαση μπορεί και πάλι να τους προξένησε συναισθηματικό πόνο και αισθήματα μοναξιάς. Μπορούμε λοιπόν να αναζητούμε τρόπους για να τους στηρίζουμε.—Παρ. 17:17.
17. Ποια προσπάθεια πρέπει να συνεχίσουν τα ζευγάρια που κάνουν στενή γνωριμία;
17 Όπως είδαμε, η στενή γνωριμία μπορεί να έχει τις δυσκολίες της, αλλά μπορεί επίσης να είναι ευχάριστη περίοδος. Η Τζέσικα θυμάται: «Με κάθε ειλικρίνεια, η στενή γνωριμία ήθελε πολλή δουλειά. Αλλά άξιζε 100 τοις εκατό τον χρόνο και τον κόπο». Αν κάνετε στενή γνωριμία, συνεχίστε την προσπάθεια να γνωριστείτε καλά. Αν το κάνετε αυτό, η στενή γνωριμία σας θα έχει επιτυχία—θα σας βοηθήσει και τους δύο να πάρετε μια σοφή απόφαση.
ΥΜΝΟΣ 49 Ας Κάνουμε την Καρδιά του Ιεχωβά να Χαίρεται
a Μερικά ονόματα έχουν αλλαχτεί.
b Για επιπρόσθετες ερωτήσεις, βλέπε Οι Νεαροί Ρωτούν—Αποτελεσματικές Απαντήσεις, Τόμος 2, σελ. 39, 40.
c Το χάιδεμα των γεννητικών οργάνων ενός άλλου ατόμου αποτελεί μορφή σεξουαλικής ανηθικότητας για την οποία απαιτείται να προβούν οι πρεσβύτεροι σε δικαστική ενέργεια. Το χάιδεμα του στήθους και οι ανήθικες συζητήσεις μέσω μηνυμάτων ή τηλεφώνου μπορούν επίσης να οδηγήσουν σε δικαστική ενέργεια, ανάλογα με τις περιστάσεις.
d Για επιπρόσθετες πληροφορίες, βλέπε «Ερωτήσεις από Αναγνώστες» στη Σκοπιά 15 Αυγούστου 1999.