Anie Edikara Ererimbot?
Ibuot Usụkkiet
Anie Edikara Ererimbot?
1-3. Tịn̄ ban̄a ndap ye n̄kukụt oro Daniel okokụtde ke akpa isua ubọn̄ Belshazzar.
IDAHAEMI prọfesi Daniel oro omụmde owo udọn̄ ada nnyịn afiak edem ekesịm akpa isua Edidem Belshazzar eke Babylon. Daniel edi owo ntan̄mfep ke Babylon ke anyan ini, edi akananam enye iyokke ke nsọn̄ọnda esie ye Jehovah. Idahaemi ke odude ke iduọk isua 70 esie, anam-akpanikọ prọfet emi okụt “ndap kiet ye n̄kukụt ibuot esie ke bed esie.” Ndien mme n̄kukụt oro ẹnam enye ndịk didie ntem!—Daniel 7:1, 15.
2 Daniel ọdọhọ ete: “N̄kụt ke n̄kukụt mi ke okoneyo, ndien, sese, mme ofụm ikpa-enyọn̄ mbinan̄ ẹbụmede ẹwọrọ ke akwa inyan̄. Ndien unam inan̄ ẹto ke inyan̄ ẹdọk, kiet etie isio ye kiet.” Nso n̄wọrọnda unam ke ẹdi ntem! Akpa edi lion emi enyenede mba, ndien ọyọhọ iba ebiet bear. Ekem ekpe emi enyenede mba inan̄ ye ibuot inan̄ edi! Ọyọhọ unam inan̄ emi okopde odudu etieti enyene ikpọ edet ukwak ye nnụk duop. “Ekpri” nnụk emi enyenede “enyịn eke ebietde enyịn owo” ye “inua n̄ko eke etịn̄de ikpọ n̄kpọ” etịbe ke otu nnụk duop oro.—Daniel 7:2-8.
3 Ekem mme n̄kukụt Daniel ẹwọn̄ọde ẹka heaven. Andisọn̄ọ Usen etie ubọn̄ ubọn̄ ke ebekpo nte Ebiereikpe ke Esop eke heaven. “Tọsịn tọsịn ke itie tọsịn ẹnam n̄kpọ ẹnọ enye; tọsịn duop ke itie tọsịn duop ẹnyụn̄ ẹda enye ke iso.” Ke obiomde mme unam oro ikpe, enye ọbọ mmọ ubọn̄ onyụn̄ osobo ọyọhọ unam inan̄. Ẹyak nsinsi itie edikara “mme idụt ye obio ye usem” ẹnọ “owo eke ebietde eyen owo.”—Daniel 7:9-14.
4. (a) Daniel ọkọwọn̄ọde ebịne anie kaban̄a ntọt oro ẹkemede ndiberi edem? (b) Ntak emi se Daniel okokụtde onyụn̄ okopde okoneyo oro edide akpan n̄kpọ ọnọ nnyịn?
4 Daniel ọdọhọ ete: “Ndien esịt ayat mi . . . ke esịt idem mi, n̄kukụt ibuot mi ẹnyụn̄ ẹtịmede mi.” Ntre enye obụp angel “akpanikọ ofụri n̄kpọ emi.” Ndien angel ke akpanikọ etịn̄ ọnọ enye “nte n̄kpọ emi ediwọrọde.” (Daniel 7:15-28) Se Daniel okokụtde onyụn̄ okopde okoneyo oro edi akwa n̄kpọ udọn̄ ọnọ nnyịn, koro enye okowụt mme n̄kpọntịbe ini iso ererimbot tutu esịm eyo nnyịn, ke ini emi ẹnọde “owo eke ebietde eyen owo” ubọn̄ ndikara kpukpru “mme idụt ye obio ye usem.” Ye un̄wam Ikọ ye spirit Abasi, nnyịn n̄ko imekeme ndifiọk se mme ntịn̄nnịm n̄kukụt ẹmi ẹwọrọde. *
UNAM INAN̄ ẸWỌN̄Ọ KE INYAN̄
5. Nso ke akwa inyan̄ akada aban̄a?
5 Daniel ọkọdọhọ ete: “Unam inan̄ ẹto ke inyan̄ ẹdọk.” (Daniel 7:3) Nso ke akwa inyan̄ oro akada aban̄a? Ediwak isua ke ukperedem, apostle John ama okụt unam emi enyenede ibuot itiaba ọwọrọde ke “inyan̄.” Inyan̄ oro akada aban̄a “mbio obio, ye otu owo, ye mme idụt ye usem”—akamba ikpehe ubonowo ẹmi ẹdianarede ẹkpọn̄ Abasi. Do, inyan̄ oro edi idiọn̄ọ oro odotde ọnọ otu ubonowo ẹmi ẹdianarede ẹkpọn̄ Abasi.—Ediyarade 13:1, 2; 17:15; Isaiah 57:20.
6. Unam inan̄ oro ẹda ẹban̄a nso?
6 Angel Abasi ọkọdọhọ ete: “Ikpọ mme unam ẹmi ẹdide inan̄ ẹdi ndidem inan̄ ẹmi ẹditode ke isọn̄ ẹdaha ke enyọn̄.” (Daniel 7:17) Nte an̄wan̄ade, angel okowụt unam inan̄ oro Daniel okokụtde nte ẹdide “ndidem inan̄.” Ntem, unam ẹmi ẹda ẹban̄a mme ukara ererimbot. Edi mmọ ewe?
7. (a) Nso ke ndusụk mbon oro ẹnamde Bible an̄wan̄a ẹtịn̄ ẹban̄a ndap n̄kukụt unam inan̄ oro Daniel okokụtde ye ndap akwa mbiet oro Edidem Nebuchadnezzar akadabade? (b) Nso ke ikpehe kiet kiet ẹdide gold, silver, ukwak, ye okpoho ke mbiet oro ẹda ẹban̄a?
7 Mbon oro ẹnamde Bible an̄wan̄a ẹsiwak ndibuan ndap n̄kukụt Daniel emi aban̄ade unam inan̄ oro ye ndap Nebuchadnezzar eke akwa mbiet. Ke uwụtn̄kpọ, The Expositor’s Bible Commentary ọdọhọ ete: “Ibuot 7 [eke Daniel] edi ukem ye ibuot 2.” The Wycliffe Bible Commentary ọdọhọ ete: “Ke ofụri ofụri ẹnyịme nte ke mme ukara Gentile inan̄ oro ẹkedade itie ke adiana ke adiana . . . ẹdi ukem mi [ke Daniel ibuot 7] nte enye oro ẹkerede ke [Daniel] ibuot 2.” Ukara ererimbot inan̄ oro gold, silver, ukwak, ye okpoho eke ndap Nebuchadnezzar ẹkedade ẹban̄a ẹkedi Obio Ukara Babylon (ibuot gold), Media ye Persia (ikpanesịt ye ubọk silver), Greece (idịbi ye ifụhi okpoho), ye Obio Ukara Rome (idịbi ukot ukwak). * (Daniel 2:32, 33) Ẹyak nnyịn ise nte mme obio ubọn̄ ẹmi ẹkemde ye ikpọ unam inan̄ oro Daniel okokụtde.
ENYENE NDỊK NTE LION, ỌSỌP NTE NTRUKPOM
8. (a) Didie ke Daniel eketịn̄ aban̄a akpa unam oro? (b) Akpa unam oro ada aban̄a ewe obio ukara, ndien didie ke enye akanam n̄kpọ nte lion?
8 Nso unam ke Daniel okokụt ntem! Ke etịn̄de aban̄a kiet, enye ọkọdọhọ ete: “Akpa ebiet lion, onyụn̄ enyene mba ntrukpom. N̄kụt tutu ẹdịbede enye mba, ẹnyụn̄ ẹmenede enye ẹkpọn̄ isọn̄, ẹnyụn̄ ẹmenede enye ẹwụk ke ukot esie nte owo, ẹnyụn̄ ẹnọ enye esịt owo.” (Daniel 7:4) Unam emi akada aban̄a ukem ubọn̄ oro ibuot o-gold eke akwa mbiet oro akadade aban̄a, kpa Ukara Ererimbot Mbon Babylon (607-539 M.E.N.). Ukem nte “lion” emi esitade unam efen, Babylon ama ata mme idụt odudu odudu, esịnede ikọt Abasi. (Jeremiah 4:5-7; 50:17) Nte n̄kpọ eke enyenede mba ntrukpom, “lion” emi ama ọsọp ukot aka iso ke ibak ibak edikan.—Eseme 4:19; Habakkuk 1:6-8.
9. Mme ukpụhọde ewe ẹkeda itie ye unam oro ebietde lion, ndien didie ke mmọ ẹketụk enye?
9 Nte ini akakade, ẹma “ẹdịbede” mba n̄wọrọnda lion emi. Ke ekperede utịt ukara Edidem Belshazzar, Babylon ama ataba usọp usọp edikan esie ye odudu esie oro ebietde eke lion emi enye ekenyenede ke idem mme idụt. Enye ikọsọpke ikan owo oro asan̄ade ke ukot iba. Ke enyenede “esịt owo,” idem ama emem enye. Ke ananade ‘esịt eke ebietde esịt lion,’ Babylon ikekemeke ndinam n̄kpọ nte edidem “ke otu mme unam akai.” (Men 2 Samuel 17:10; Micah 5:8 domo.) Akamba unam efen ama akan enye.
OKOP ODUDU NTE BEAR
10. Ewe udịm mme andikara ke “bear” akada aban̄a?
10 Daniel ama ọdọhọ ete: “Sese, utọn̄ọ ntak unam en̄wen ebiet bear; enye onyụn̄ emenede idem esie edem kiet; ọkpọ n̄kan̄ ita ẹnyụn̄ ẹdu enye ke inua ke ufọt edet esie: ndien ntem ke mmọ ẹdọhọ enye, ẹte, Daha ke enyọn̄ ta ediwak unam.” (Daniel 7:5) Edidem oro “bear” akadade aban̄a ekedi enye oro ikpanesịt ye ubọk akwa mbiet emi ekedide silver akadade aban̄a—udịm mme andikara Media ye Persia (539-331 M.E.N.) ọtọn̄ọde ye Darius eke Media ye Akwa Cyrus onyụn̄ etrede ye Darius III.
11. Nso ke edimenede ndamban̄a bear oro edem kiet ye enye ndinyene ọkpọ n̄kan̄ ita ke ufọt edet esie ẹda ẹban̄a?
11 Ẹma ‘ẹmenede’ ndamban̄a bear ke ‘edem kiet,’ ndusụk man eben̄e idem ndin̄wana nnyụn̄ n̄kan mme idụt ndien ke ntem omụmde ukara ererimbot akama. Mîdịghe ekeme ndidi idaha emi okowụt nte ke mme andikara ke udịm Persia ẹyekan Darius, n̄kukụre edidem Media. Ọkpọ n̄kan̄ ita oro ke ufọt edet esie ẹkeme ndida mban̄a ikpehe ita emi enye edin̄wanade man enyene edikan. “Bear” eke Media ye Persia ama aka edem edere man akakan Babylon ke 539 M.E.N. Ekem enye ama aka n̄kan̄ edem usoputịn ebede Asia Minor onyụn̄ odụk Thrace. Ke akpatre, “bear” oro ama aka usụk ndikakan Egypt. Sia nọmba ita ndusụk ini esiwụtde nte n̄kpọ ọsọn̄de odudu, ọkpọ n̄kan̄ ita oro ẹkeme n̄ko ndidori nsọn̄uyo ke ibụk ibụk udọn̄ bear oro ndikan.
12. Nso ikosụn̄ọ ito ndamban̄a bear oro ndinam item emi: “Daha ke enyọn̄ ta ediwak unam”?
12 “Bear” ama obụmede an̄wana ye mme idụt ke ndinam mme ikọ ẹmi: “Daha ke enyọn̄ ta ediwak unam.” Ebede ke ndita Babylon nte ekemde ye uduak Abasi, Media ye Persia okodu ke idaha ndinam akpan utom kaban̄a ikọt Jehovah. Ndien enye ama anam! (Se “Edidem Oro Ọyọde,” ke page 149.) Ebede ke Akwa Cyrus, Darius I (Akwa Darius), ye Artaxerxes I, Media ye Persia ama osion̄o mme Jew oro ẹkedude ke ntan̄mfep Babylon onyụn̄ an̄wam mmọ ẹfiak ẹbọp temple Jehovah ẹnyụn̄ ẹdiọn̄ mme ibibene Jerusalem. Nte ini akakade, Media ye Persia ama edikara esien 127, ndien Ahasuerus (Xerxes I), ebe Esther Ọbọn̄-An̄wan, ekedi “edidem ọtọn̄ọde ke India tutu esịm ke Ethiopia.” (Esther 1:1) Nte ededi, unam efen ekenyene ndidaha nda ke n̄kpet n̄kpet ini iso.
ỌSỌP NTE EKPE EMI ENYENEDE MBA!
13. (a) Ọyọhọ unam ita akada aban̄a nso? (b) Nso ke ẹkeme nditịn̄ mban̄a usọp ọyọhọ unam ita ye ikpehe ukara esie?
13 Ọyọhọ unam ita “[ekebiet] ekpe; enye onyụn̄ enyene mba inan̄ ke edem esie: unam oro onyụn̄ enyene mbuot inan̄; ndien ẹnọ enye ubọn̄.” (Daniel 7:6) Ukem nte mbiet esie—idịbi ye ifụhi okpoho eke mbiet ndap Nebuchadnezzar—ekpe emi enyenede mba inan̄ ye mbuot inan̄ mi akada aban̄a udịm mme andikara Macedonia, m̀mê Greece, emi ọkọtọn̄ọde ye Akwa Alexander. Ke enyenede ufere ye usọp ebietde eke ekpe, Alexander ama asan̄a ebe ke Asia Minor, asan̄a edem usụk odụk Egypt, onyụn̄ esịm adan̄a n̄kan̄ edem usoputịn India. (Men Habakkuk 1:8 domo.) Ikpehe ukara esie ama okpon akan eke “bear,” koro emi ama esịne Macedonia, Greece, ye Obio Ukara Persia.—Se “Ekpri Edidem Akan Ererimbot,” ke page 153.
14. Didie ke “ekpe” akasan̄a edinyene mbuot inan̄?
14 “Ekpe” oro ama edinyene mbuot inan̄ ke Alexander ama akakpa ke 323 M.E.N. Inan̄ ke otu mme etubom ekọn̄ esie ke akpatre ẹma ẹkabade ẹdi mme andida itie esie ke nsio nsio ikpehe ukara esie. Seleucus akakara Mesopotamia ye Syria. Ptolemy akakara Egypt ye Palestine. Lysimachus akakara Asia Minor ye Thrace, ndien Cassander akara Macedonia ye Greece. (Se “Ẹbahade Akwa Obio Ubọn̄,” ke page 162.) Ekem obufa n̄kpọndịk ama edemede.
ENYENE-NDỊK UNAM OWỤT NTE IDIDE ISIO
15. (a) Tịn̄ ban̄a ọyọhọ unam inan̄. (b) Ọyọhọ unam inan̄ akada aban̄a nso, ndien didie ke enye akata onyụn̄ anuak kpukpru se idude ke usụn̄ esie?
15 Daniel ama etịn̄ aban̄a ọyọhọ unam inan̄ nte ‘enyenede ndịk ye odudu ye nsọn̄idem eti-eti.’ Enye ama aka iso ete: “[Enye] onyụn̄ enyene ikpọ edet ukwak; enye ata onyụn̄ anuak mbai-mbai, onyụn̄ ada ukot esie edịghi se isụhọde: enye onyụn̄ edi isio ye kpukpru unam oro ẹkebemde enye iso; enye onyụn̄ enyene nnụk duop.” (Daniel 7:7) Enyene-ndịk unam emi ọkọtọn̄ọ nte ukara ukaraidem ye ukara ekọn̄ Rome. Enye ama ọbọ ikpehe inan̄ eke Obio Ukara Greece sụn̄sụn̄, ndien etisịm isua 30 M.E.N., Rome ama ọwọrọ ada nte ukara ererimbot en̄wen eke prọfesi Bible. Ke adade odudu ekọn̄ akan kpukpru n̄kpọ oro ẹdude ke usụn̄ esie, Obio Ukara Rome ke akpatre ama atara esịm ikpehe oro ọtọn̄ọde ke British Isles osụhọde ebe esịm ekese ikpehe Europe, ofụri n̄kann̄kụk Mediterranean, onyụn̄ ebe Babylon esịm Itụn̄ Inyan̄ibom Persia.
16. Nso ntọt ke angel ọkọnọ aban̄a ọyọhọ unam inan̄?
16 Ke oyomde ndifiọk unam oro ‘enyenede ndịk eti-eti,’ Daniel etịm akpan̄ utọn̄ nte angel anamde an̄wan̄a ete: “Ama edi nnụk duop [esie] oro,—ndidem duop ẹyedaha ẹda ke kpasụk ubọn̄ oro: en̄wen oyonyụn̄ etiene mmọ adaha ada; ndien enye eyedi isio ye mmọ oro ẹkebemde enye iso, oyonyụn̄ akan ndidem ita.” (Daniel 7:19, 20, 24) “Nnụk duop,” m̀mê “ndidem duop,” ẹmi ẹkedi nso?
17. Nso ke “nnụk duop” eke ọyọhọ unam inan̄ oro ẹda ẹban̄a?
17 Nte Rome ọkọdiọn̄de-diọn̄ oforo onyụn̄ etetịm etie oburobụt ke ntak anana-ukpan usụn̄ uwem mbon oro ẹkekarade, odudu esie nte ukara ekọn̄ ama ọtọn̄ọ ndisụhọde. Nte ini akakade, iduọ Rome ke n̄kan̄ odudu ekọn̄ ama akabade ana in̄wan̄în̄wan̄. Ke akpatre, akwa obio ukara oro ama abahade edi ediwak obio ubọn̄. Sia Bible esiwakde ndida nọmba duop ndiwụt n̄kpọ oro edide ọyọhọ ọyọhọ, “nnụk duop” eke ọyọhọ unam inan̄ oro ẹda ẹban̄a kpukpru obio ubọn̄ oro ẹkewọrọde ẹdi ke ntak iduọ Rome.—Men Deuteronomy 4:13; Luke 15:8; 19:13, 16, 17 domo.
18. Didie ke Rome akaka iso akara Europe ediwak isua ikie ke ẹma ẹkedorode akpatre akwa edidem esie ẹfep?
18 Nte ededi, Ukara Ererimbot eke Rome ikesịmke utịt ke ẹma ẹkedorode akpatre akwa edidem esie ẹfep ke Rome ke 476 E.N. Ke ediwak isua ikie, Rome emi okodude ke idak pope ama aka iso ndida odudu ukara ukaraidem, ndien akpan akpan eke ido ukpono, n̄kara ofụri Europe. Enye akanam ntre ebe ke ndutịm ukaraidem, emi ata ekese mme andidụn̄ Europe ẹkedude ke idak ọbọn̄, ekem ke idak edidem. Ndien kpukpru ndidem ẹma ẹnyịme odudu ukara pope. Ntem Edisana Obio Ukara Rome emi Rome oro okodude ke idak pope ekedide akpan ebiet esie ama akara mme mbubehe ererimbot ke ofụri ini oro ẹkekotde Eyo Ekịm ke mbụk.
19. Nte ewetmbụk kiet etịn̄de, didie ke Rome ekedi isio ye mme obio ukara oro ẹkebemde iso ẹdu?
19 Anie ekeme ndidọhọ ke ọyọhọ unam inan̄ ‘ikedịghe isio ye kpukpru obio ubọn̄ eken’? (Daniel 7:7, 19, 23) Ke afan̄ emi, ewetmbụk eset oro H. G. Wells ekewet ete: “Obufa ukara Rome emi . . . ke ediwak usụn̄ ekedi isio ye ikpọ obio ukara oro ẹkedude tutu esịm ini oro ke ererimbot ntatenyịn. . . . [Enye] ama esịne se ikperede ndidi kpukpru mbon Greece ke ererimbot, ndien mbon Hamite ye Semite ikenen̄ekede iwak ke otu mbio obio esie nte eke obio ukara efen ekededi oro ẹkebemde iso . . . Tutu esịm ini oro enye ekedi obufa ndutịm ke mbụk . . . Obio Ukara Rome ekedi n̄kọri, obufa n̄kọri oro owo mîdiomike iban̄a; mbon Rome ẹma ẹkụt nte mmimọ itienede ibuana ke akwa ndutịm ukara ke ekperede ndidi ye unana edidiọn̄ọ.” Edi, ọyọhọ unam inan̄ ekenyene ndikaka iso n̄kọri.
EKPRI NNỤK ADA UKARA
20. Nso ke angel eketịn̄ aban̄a n̄kọri eke ekpri nnụk ke ibuot ọyọhọ unam inan̄?
20 Daniel ọkọdọhọ ete: “Ntie nse nnụk duop oro, ndien, sese, ekpri nnụk en̄wen etịbe ke otu mmọ oro: ndien enye edịbede ita ke nnụk oro ẹkebemde enye iso.” (Daniel 7:8) Kaban̄a n̄kọri emi, angel ama asian Daniel ete: “En̄wen oyonyụn̄ etiene mmọ [ndidem duop oro] adaha ada; ndien enye eyedi isio ye mmọ oro ẹkebemde enye iso, oyonyụn̄ akan ndidem ita.” (Daniel 7:24) Anie edi edidem emi, ini ewe ke enye akadaha ada, ndien ewe ndidem ita ke enye akakan?
21. Didie ke Britain akakabade edi ndamban̄a ekpri nnụk eke ọyọhọ unam inan̄?
21 Kere ban̄a mme n̄kpọntịbe oro ẹtienede mi. Ke 55 M.E.N., Etubom ekọn̄ Rome, Julius Caesar, ama ada ekọn̄ odụk Britannia edi okpu ndidu do mbịghi. Ke 43 E.N., Akwa Edidem Claudius ama ọtọn̄ọ edikan oro ekebịghide akan ke n̄kan̄ usụk usụk Britain. Ekem, ke 122 E.N., Akwa Edidem Hadrian ama ọtọn̄ọ ndibọp ibibene ọtọn̄ọde ke Akpa Tyne esịm Solway Firth, enịmde adan̄a n̄kan̄ edere edere Obio Ukara Rome. Ntọn̄ọ ntọn̄ọ ke ọyọhọ isua ikie ition, udịmekọn̄ Rome ẹma ẹkpọn̄ isuo oro. Ewetmbụk eset kiet ama anam an̄wan̄a ete: “Ke ọyọhọ isua ikie itiokiet, ukara England ama osụhọde ke uduot. Inyene esie ekedi esisịt ke ẹmende ẹdomo ye eke Netherlands. Mbio obio esie ẹma ẹnen̄ede ẹkpri ẹkan eke France. Udịmekọn̄ esie (esịnede mme an̄wanaekọn̄ mmọn̄ esie) ikọsọn̄ke odudu nte eke Spain.” Britain nte an̄wan̄ade ekedi ekpri obio ubọn̄ adan̄aoro, anamde ndamban̄a ekpri nnụk eke ọyọhọ unam inan̄ oro. Edi oro ekenyene ndikpụhọde.
22. (a) Ewe nnụk ita eke ọyọhọ unam inan̄ ke “ekpri” nnụk oro akakan? (b) Britain ọkọwọrọ ada nte nso ini oro?
22 Ke 1588, Philip II eke Spain ama etịm Udịm N̄kpọisan̄ Ekọn̄ Spain ndin̄wana ye Britain. Udịm oro esịnede nsụn̄ikan̄ 130, ẹmende se ibede irenowo 24,000, ẹma ẹsio ẹdọk Afua England, n̄kukụre ndikosobo nsobo ke ubọk mme an̄wanaekọn̄ mmọn̄ Britain nnyụn̄ n̄kpan̄a ke idiọk ofụm ye ọkpọsọn̄ oyobio Atlantic. Ewetmbụk kiet ọkọdọhọ ete ke n̄kpọntịbe emi “okowụt nte ke odudu mme an̄wanaekọn̄ mmọn̄ ama ọwọrọ ke ubọk Spain ofụri ofụri odụk ubọk England.” Ke ọyọhọ isua ikie 17, mbon Netherlands ẹma ẹbọp n̄kponn̄kan nsụn̄ikan̄ urua ke ererimbot. Nte ededi, ye n̄kọri ke mme obio ukara esenidụt, Britain ama akan obio ubọn̄ oro. Ke ọyọhọ isua ikie 18, mbon Britain ye France ẹma ẹn̄wana ye kiet eken ke Edem Edere America ye India, adade ekesịm Ediomi eke Paris ke 1763. Ediomi emi, nte ewetn̄wed oro William B. Willcox ọdọhọde, “ama enyịme obufa idaha oro Britain ekenyenede nte n̄wọrọnda ukara Europe ke ikpehe ererimbot emi oyomde usụn̄ akan Europe.” Akwa edikan oro ẹkekande Napoléon eke France ke 1815 E.N. ama ọsọn̄ọ odudu Britain. Ke ntem “ndidem ita” oro Britain ‘akakande’ ẹkedi Spain, Netherlands, ye France. (Daniel 7:24) Nte utịp, Britain ama ọwọrọ ada nte n̄kponn̄kan obio ukara ye eke unyamurua ke ererimbot. Ih, “ekpri” nnụk oro ama ọkọri akabade edi ukara ererimbot!
23. Ke nso usụn̄ ke ndamban̄a ekpri nnụk oro ‘akadia ofụri isọn̄’?
23 Angel ama asian Daniel ete ke ọyọhọ unam inan̄, m̀mê ubọn̄ inan̄ oro, ‘ayadia ofụri isọn̄.’ (Daniel 7:23) Oro ekedi akpanikọ aban̄a mbahade obio ukara Rome ẹkediọn̄ọde ini kiet nte Britannia. Enye ke akpatre ama akabade edi Obio Ukara Britain onyụn̄ “adia ofụri isọn̄.” Ini kiet ko, obio ukara emi ama okpon ke mbahade kiet ke itie inan̄ ke isọn̄ ye mbahade kiet ke itie inan̄ ke otu ibatowo esie.
24. Nso ke ewetmbụk kiet eketịn̄ aban̄a Obio Ukara Britain ndidi isio?
24 Nte Obio Ukara Rome ekedide isio ye mme ukara ererimbot oro ẹkebemde iso, edidem emi “ekpri” nnụk oro akadade aban̄a n̄ko “eyedi isio ye mmọ oro ẹkebemde enye iso.” (Daniel 7:24) Kaban̄a Obio Ukara Britain, ewetmbụk oro H. G. Wells ọkọdọhọ ete: “Akananam n̄kpọ eke ebietde oro idụhe mbemiso. Akpa ye n̄wọrọnda n̄kpọ ke ofụri ndutịm oro ekedi ‘obio ukara edidem’ eke United British Kingdoms . . . Idụhe itieutom ndomokiet inyụn̄ idụhe owo ndomokiet emi ọkọdiọn̄ọde ofụri Obio Ukara Britain. Enye ekedi n̄kọri oro akade-ka iso emi ekedide ata isio ye n̄kpọ ekededi oro akanam ẹkotde obio ukara.”
25. (a) Ke n̄kpọntịbe esie eke ndondo emi, nso inam ndamban̄a ekpri nnụk? (b) Ke nso usụn̄ifiọk ke “ekpri” nnụk oro enyene “enyịn eke ebietde enyịn owo” ye “inua oro etịn̄de ikpọ n̄kpọ”?
25 Ekese ama odu kaban̄a “ekpri” nnụk oro akan Obio Ukara Britain. Ke 1783, Britain ama enyịme obio ukara 13 esie ke America ẹnyene ukaraidem. United States of America ke akpatre ama akabade edi ufan Britain, ọwọrọde ada ọtọn̄ọde ke Ekọn̄ Ererimbot II nte n̄wọrọnda idụt ke isọn̄. Enye ke osụk enyene ọkpọsọn̄ mbọbọ ye Britain. Adiana-iba ukara ererimbot eke Britain ye America oro okosụhọde anam ‘nnụk oro enyenede enyịn.’ Ke akpanikọ, ukara ererimbot enye emi etịn̄ enyịn onyụn̄ enyene n̄kari! Enye ‘etịn̄ ikpọ n̄kpọ,’ ebierede n̄kpọ ọnọ ekese ikpehe ererimbot onyụn̄ anamde n̄kpọ nte etịn̄ikọ ke ibuot esie, m̀mê “prọfet nsu.”—Daniel 7:8, 11, 20; Ediyarade 16:13; 19:20.
EKPRI NNỤK ORO ỌBIỌN̄Ọ ABASI YE EDISANA IKỌT ESIE
26. Nso ke angel ekebem iso etịn̄ aban̄a ikọ ye edinam ndamban̄a nnụk oro kaban̄a Jehovah ye mme asan̄autom esie?
26 Daniel aka iso ndinam n̄kukụt esie an̄wan̄a, ọdọhọde ete: “Ntie nse, ndien nnụk oro an̄wana ekọn̄ ye ikọt Abasi, onyụn̄ akan mmọ.” (Daniel 7:21) Kaban̄a “nnụk,” m̀mê edidem emi, angel Abasi ama ebem iso etịn̄ ete: “Enye eyetịn̄ ikọ aban̄a Ata Edikon̄, onyụn̄ osobo edisana ikọt Ata Edikon̄; onyụn̄ ekere ndikpụhọde ini ye mme ewụhọ: ndien ẹyeda mmọ ẹsịn enye ke ubọk tutu ekem ke ini ye ini iba ye ubak ini.” (Daniel 7:25) Didie ndien ini ewe ke ikpehe prọfesi enye emi okosu?
27. (a) Mmanie ẹdi “edisana ikọt” emi “ekpri” nnụk oro ọkọbọde? (b) Didie ke ndamban̄a nnụk oro odomo “ndikpụhọde ini ye mme ewụhọ”?
27 “Edisana ikọt” ẹmi “ekpri” nnụk oro—Ukara Ererimbot eke Britain ye America—ọkọbọde ẹdi mme anditiene Jesus oro ẹyetde aran mi ke isọn̄. (Rome 1:7; 1 Peter 2:9) Ke ediwak isua mbemiso Ekọn̄ Ererimbot I, nsụhọ mbon oro ẹyetde aran mi ẹma ẹtọt an̄wan̄wa nte ke 1914 edikụt utịt “ini mme Gentile.” (Luke 21:24) Ke ini ekọn̄ akasiahade ke isua oro, ama ana in̄wan̄în̄wan̄ nte ke “ekpri” nnụk oro ama ofụmi ntọt emi, koro enye ama aka iso ke ndifịna “edisana ikọt” oro ẹyetde aran. Ukara Ererimbot eke Britain ye America ama akam ọbiọn̄ọ mme ukeme mmọ ndinam se Jehovah oyomde (m̀mê, “ewụhọ”) oro nte mme ntiense esie ẹkwọrọ eti mbụk Obio Ubọn̄ ke ofụri ererimbot. (Matthew 24:14) Ntem “ekpri” nnụk oro ama odomo “ndikpụhọde ini ye mme ewụhọ.”
28. “Ini ye ini iba ye ubak ini” ẹniọn̄ adan̄a didie?
28 Angel Jehovah ama etịn̄ otụk ntịn̄nnịm ikpehe “ini ye ini iba ye ubak ini.” Oro ọniọn̄ adan̄a didie? Mbon oro ẹnamde Bible an̄wan̄a ke ofụri ofụri ẹnyịme nte ke ikọ emi owụt ini ita ye ubak—ibat ẹnyenede ke ẹmende ini kiet, ini iba, ye ubak ini ẹdian ọtọkiet. Sia “ini itiaba” eke mbeibuot Nebuchadnezzar ekedide isua itiaba, ini ita ye ubak ẹdi isua ita ye ubak. * (Daniel 4:16, 25) An American Translation okot ntem: “Ẹyeyak mmọ ẹnọ enye ke isua kiet, isua iba, ye ubak isua.” Edikabade eke James Moffatt ọdọhọ: “Ke isua ita ye ubak isua.” Ẹsiak ukem ini oro ke Ediyarade 11:2-7, emi ọdọhọde ke mme ntiense Abasi ẹdisịne ọfọn̄ikpo ẹkwọrọ ikọ ke ọfiọn̄ 42, m̀mê usen 1,260, ndien ekem ẹyewot mmọ. Ikpehe ini emi ọkọtọn̄ọ onyụn̄ etre ini ewe?
29. Ini ewe ndien didie ke ntịn̄nnịm ini ita ye ubak oro ẹketọn̄ọ?
29 Ye mme Christian oro ẹyetde aran, Ekọn̄ Ererimbot I ọkọwọrọ ini udomo. Etisịm utịt 1914, mmọ ẹma ẹdori enyịn ndikụt ukọbọ. Ke akpanikọ, ibuotikọ isua oro ẹkemekde ẹnọ 1915 ekedi mbụme oro Jesus okobụpde mme mbet esie, “Nte mbufo ẹmekeme ndin̄wọn̄ cup mi?” Enye ọkọkọn̄ọ ke Matthew 20:22, King James Version. Ntem, ọtọn̄ọde ke December 1914, ekpri otu mme ntiense oro ẹma ‘ẹsịne ọfọn̄ikpo’ ẹkwọrọ ikọ.
30. Didie ke Ukara Ererimbot eke Britain ye America ẹkefịna mme Christian oro ẹyetde aran ke ini Ekọn̄ Ererimbot I?
30 Nte ndịk ekọn̄ oro akakade iso, mme Christian oro ẹyetde aran ẹma ẹsobo ọkpọsọn̄ ubiọn̄ọ. Ẹma ẹsịn ndusụk mmọ ke ufọk-n̄kpọkọbi. Mme ibak ibak mbon ukara ẹma ẹtụhọde owo nte Frank Platt ke England ye Robert Clegg ke Canada. Ke February 12, 1918, Ukara Britain ke Canada ama odori ukpan ke ọyọhọ eboho itiaba eke Studies in the Scriptures oro ẹkesụk ẹmịn̄de ndondo oro, emi ẹkekotde The Finished Mystery, ọkọrọ ye mme tract ẹkekotde The Bible Students Monthly. Ke ọfiọn̄ oro eketienede, Itieutom Unenikpe United States ama ọtọt nte ke edisuan ọyọhọ eboho itiaba oro ikemke ye ibet. Nso ikedi utịp? Kamse, ẹma ẹdụn̄ọde mme ufọk, ẹtan̄ mme n̄wed ke odudu, ẹnyụn̄ ẹmụm mme andituak ibuot nnọ Jehovah!
31. Ini ewe ndien didie ke “ini ye ini iba ye ubak ini” ẹketre?
31 Edifịna ikọt Abasi ama esịm ndiọkn̄kan idaha ke June 21, 1918, ke ini ẹkebierede ediwak isua n̄kpọkọbi ẹnọ J. F. Rutherford, etieibuot, ye mme ọwọrọiso andibuana ke Watch Tower Bible and Tract Society ke ntak nsunsu edori ikọ. Ke ekerede “ndikpụhọde ini ye mme ewụhọ,” “ekpri” nnụk oro ama abiat utom ukwọrọikọ oro ẹketịmde uforo uforo. (Ediyarade 11:7) Ntre “ini ye ini iba ye ubak ini” oro ẹkebemde iso ẹtịn̄ ama esịm utịt ke June 1918.
32. Ntak emi afo ekemede ndidọhọ ke “ekpri” nnụk oro ikọsọhike “edisana ikọt”?
32 Edi owo ikọsọhike “edisana ikọt” ifep ebe ke mfịna otode “ekpri” nnụk oro. Nte ẹkebemde iso ẹtịn̄ ke n̄wed Ediyarade, ke esisịt ini unana edinam ama ekebe, mme Christian oro ẹyetde aran ẹma ẹfiak ẹdu uwem ẹnyụn̄ ẹsịn ifịk. (Ediyarade 11:11-13) Ke March 26, 1919, ẹma ẹsio etieibuot Watch Tower Bible and Tract Society ye mme nsan̄a esie ke ufọk-n̄kpọkọbi, ndien ke ukperedem ẹma ẹtebe mmọ ikpe nsunsu edori ikọ oro ẹkedoride mmọ. Esisịt ini ke oro ebede, nsụhọ oro ẹyetde aran ẹma ẹtọn̄ọ ndinam ndutịm mban̄a n̄kaiso utom. Nte ededi, nso ina ibet “ekpri” nnụk oro?
ANDISỌN̄Ọ USEN OSOP ESOP
33. (a) Anie edi Andisọn̄ọ Usen? (b) Nso idi ‘mme n̄wed oro ẹkekụbọrede’ ke Esop eke heaven?
33 Ke ama ekemen unam inan̄ oro owụt, Daniel ọwọn̄ọde enyịn ọkpọn̄ ọyọhọ unam inan̄ aka n̄kpọntịbe ke heaven. Enye okụt Andisọn̄ọ Usen etiede ke nyayama ebekpo esie nte Ebiereikpe. Andisọn̄ọ Usen idịghe owo ndomokiet efen ikan Jehovah Abasi. (Psalm 90:2) Nte Esop eke heaven odụkde, Daniel okụt nte ‘ẹkụbọrede mme n̄wed.’ (Daniel 7:9, 10) Sia Jehovah odude ke nsinsi, enye ọfiọk ofụri mbụk owo nte n̄kpọ eke ẹwetde ke n̄wed. Enye ama okụt kpukpru ndamban̄a unam inan̄ oro onyụn̄ ekeme ndibiere ikpe nnọ mmọ nte ekemde ye nnennen ifiọk oro enye enyenede.
34, 35. Nso iditịbe inọ “ekpri” nnụk oro ye mme ukara unam eken?
34 Daniel aka iso ete: “Ami ntie nse ke ini oro mban̄a uyo ikpọ ikọ emi nnụk oro etịn̄de: ntie n̄kụt tutu ẹwot unam oro, ẹnyụn̄ ẹsobo okpo esie, ẹda ẹsịn ke ikan̄ eke asakde. Mmọ ẹbọ mme unam oro ẹsụhọde ubọn̄ mmọ, edi ẹyak uwem mmọ ebịghi ke ini ye ke isua.” (Daniel 7:11, 12) Angel oro asian Daniel ete: “Mmọ ẹyenịm ikpe, ẹnyụn̄ ẹbọ enye ubọn̄ esie, ẹnyụn̄ ẹsobo enye, ẹnyụn̄ ẹbiat enye tutu esịm akpatre.”—Daniel 7:26.
35 Ebede ke ewụhọ Akwa Ebiereikpe, Jehovah Abasi, nnụk oro osụn̄ide Abasi onyụn̄ afịnade “edisana ikọt” esie do eyenyene ukem ifiọk n̄kpọntịbe oro Obio Ukara Rome, emi ọkọkọbọde mme akpa Christian, ekenyenede. Ubọn̄ esie idikaha iso. Kpasụk ntre n̄ko ye nnụk oro ebietde “ndidem” oro mîsọn̄ke idem oro ẹkewọrọde ẹto Obio Ukara Rome. Nte ededi, nso kaban̄a itie edikara oro ẹnyenede ẹto mme ukara oro ẹbietde unam oro ẹkebemde iso ẹdu? Nte ẹkebemde iso ẹtịn̄, ẹma ẹnam uwem mmọ ebịghi ke “ini ye ke isua.” Mme owo ke ẹsụk ẹka iso ẹdu ke ikpehe mmọ tutu esịm eyo nnyịn. Iraq, ke uwụtn̄kpọ, odu ke ikpehe Babylon eset. Persia (Iran) ye Greece ke ẹsụk ẹdu. Nsụhọ ukara ererimbot ẹmi ẹdi ubak Edidiana Mme Idụt. Ẹyesobo mme obio ubọn̄ ẹmi n̄ko ke ini ẹdisobode akpatre ukara ererimbot. Ẹyesọhi kpukpru ukara owo ẹfep ke “ekọn̄ akwa usen Abasi, Andikara kpukpru n̄kpọ.” (Ediyarade 16:14, 16) Edi, anie ndien edikara ererimbot?
ITIE UKARA ORO EBỊGHIDE ODU KE ISO!
36, 37. (a) “Owo eke ebietde eyen owo” edi anie, ndien ini ewe ye kaban̄a nso uduak ke enye okodu ke Esop eke heaven? (b) Nso ke ẹkewụk ke 1914 E.N?
36 Daniel ọdọhọ ete: “N̄kụt ke n̄kukụt okoneyo, ndien, sese, owo eke ebietde eyen owo asan̄a ke obubịt enyọn̄ edi, enye esịm Andisọn̄ọ usen, ẹnyụn̄ ẹda enye edi enye ke iso.” (Daniel 7:13) Ke ini okodude ke isọn̄, Jesus Christ okokot idemesie “Eyen Owo,” owụtde itie edidem esie ke idem ubonowo. (Matthew 16:13; 25:31) Jesus ọkọdọhọ Sanhedrin, m̀mê esop enyọn̄ mme Jew, ete: “Mbufo ẹyekụt nte Eyen Owo etiede ke ubọk nnasia Odudu, onyụn̄ odorode ke obubịt enyọn̄ edi.” (Matthew 26:64) Ntre ke n̄kukụt Daniel, owo oro edide, emi enyịn owo mîkwe, onyụn̄ odụkde edi ke iso Jehovah Abasi ekedi Jesus Christ oro ẹnọde ubọn̄, emi ẹkenamde eset. Emi eketịbe ini ewe?
37 Abasi ama anam ediomi ye Jesus Christ kaban̄a Obio Ubọn̄, kpa nte enye akanamde ediomi ye Edidem David. (2 Samuel 7:11-16; Luke 22:28-30) Adan̄aemi “ini mme Gentile” eketrede ke 1914 E.N., Jesus Christ, nte ubọn̄ ubọn̄ adiakpa David, ama ekeme ndibọ ukara Obio Ubọn̄ nte enende. N̄wetnnịm n̄kpọ eke prọfesi Daniel okot ete: “Ndien ẹnọ enye ubọn̄, ye ukpono, ye itie-edidem, ẹte kpukpru mme idụt ye obio ye usem ẹnam n̄kpọ ẹnọ enye: ubọn̄ esie edi nsinsi ubọn̄ eke mîdikụreke, itie-edidem esie idinyụn̄ ibiarake.” (Daniel 7:14) Ntem ẹma ẹwụk Obio Ubọn̄ Messiah ke heaven ke 1914. Nte ededi, ẹnọ mbon efen n̄ko itie edikara.
38, 39. Mmanie ẹdibọ nsinsi itie edikara ke ofụri ererimbot?
38 Angel ọkọdọhọ ete: “Edisana ikọt Ata Edikon̄ ẹyeda ubọn̄.” (Daniel 7:18, 22, 27) Jesus Christ edi ọbọn̄ edisana ikọt. (Utom 3:14; 4:27, 30) “Edisana ikọt” efen ẹmi ẹnyenede udeme ke itie edikara ẹdi mme anam-akpanikọ Christian 144,000 ẹmi ẹyetde aran ke spirit, ẹmi ẹdide mme ada udeme Obio Ubọn̄ ye Christ nnyene. (Rome 1:7; 8:17; 2 Thessalonica 1:5; 1 Peter 2:9) Ẹnam mmọ ẹset ke n̄kpa nte spirit oro mîkemeke ndikpa man ẹkara ye Christ ke Obot Zion eke heaven. (Ediyarade 2:10; 14:1; 20:6) Ntem, Christ Jesus ye mme Christian oro ẹyetde aran ẹmi ẹnamde ẹset ẹdikara ererimbot ubonowo.
39 Kaban̄a itie edikara Eyen owo ye eke “edisana ikọt” eken oro ẹnamde ẹset, angel Abasi ọkọdọhọ ete: “Mmọ ẹda itie-edidem, ye ubọn̄, ye ukpono itie-edidem ke idak ofụri enyọn̄ ẹnọ edisana ikọt Ata Edikon̄; ubọn̄ esie edi nsinsi ubọn̄, kpukpru mbọn̄ ẹyenyụn̄ ẹnam n̄kpọ esie, ẹnyụn̄ ẹkop uyo esie.” (Daniel 7:27) Nso edidiọn̄ ke okopitem ubonowo edinyene ntem ke idak Obio Ubọn̄ oro!
40. Didie ke nnyịn ikeme ndibọ ufọn nto edinọ ntịn̄enyịn ke ndap ye mme n̄kukụt Daniel?
40 Daniel ikọfiọkke kpukpru utịbe utịbe edisu eke mme n̄kukụt oro Abasi ọkọnọde enye. Enye ọkọdọhọ ete: “Utịt ikọ esịm emi. Ama edi ami Daniel, ekikere mi etịmede mi eti-eti, iso onyụn̄ okpụhọde mi, edi nnịm n̄kpọ oro ke esịt mi.” (Daniel 7:28) Nnyịn, nte ededi, idu uwem ke ini emi nnyịn ikemede ndifiọk edisu eke mme n̄kpọ oro Daniel okokụtde. Ndinọ ntịn̄enyịn ke prọfesi emi ọyọsọn̄ọ mbuọtidem nnyịn onyụn̄ anam nnyịn itịm inịm ke akpanikọ nte ke Edidem Messiah Jehovah edikara ererimbot.
[Mme Ikọ idakisọn̄]
^ Man an̄wan̄a ẹnyụn̄ ẹfep editịn̄ mfiak ntịn̄, nnyịn iyọtọ mme ufan̄ikọ ẹdade ẹnam an̄wan̄a ke Daniel 7:15-28 idọn̄ ye edineme ufan̄ikọ kiet kiet ke mme n̄kukụt oro ẹkewetde ke Daniel 7:1-14.
^ Se Ibuot 4 ke n̄wed emi.
^ Se Ibuot 6 ke n̄wed emi.
NSO KE AFO OKOKỤT?
• ‘Ikpọ unam inan̄ oro ẹwọrọde ke inyan̄ ẹdọk’ ẹda ẹban̄a nso?
• Nso inam “ekpri” nnụk oro?
• Didie ke ndamban̄a ekpri nnụk oro akafịna “edisana ikọt” ke ini Ekọn̄ Ererimbot I?
• Nso iditịbe inọ ndamban̄a ekpri nnụk oro ye mme ukara unam eken?
• Didie ke afo ọkọbọ ufọn oto edinọ ntịn̄enyịn ke ndap ye mme n̄kukụt Daniel ẹban̄ade ‘ikpọ unam inan̄’ oro?
[Mme Mbụme Ukpepn̄kpọ]
[Ekebe/Mme Ndise ke page 149-152]
Edidem Oro Ọyọde
EWETN̄WED owo Greece eke ọyọhọ isua ikie ition M.E.N. ama eti enye nte eti edidem emi ọyọde. Ke Bible ẹkot enye enye oro Abasi ‘eyetde aran’ ye “ntrukpom” emi ‘otode ke edem usiahautịn.’ (Isaiah 45:1; 46:11) Edidem oro ẹtịn̄de ẹban̄a mi edi Akwa Cyrus, eke Persia.
Isan̄ uwọrọ etop Cyrus ọkọtọn̄ọ ke n̄kpọ nte 560/559 M.E.N. ke ini enye akadade itie ebekpo ete esie Cambyses I ke Anshan, obio m̀mê district ke Persia eset. Ini oro Anshan okodu ke idak ukara Edidem Astyages eke Media. Ke ọsọn̄de ibuot ye itie edikara Media, Cyrus ama enyene akwa edikan koro udịmekọn̄ Astyages ẹma ẹwọn̄ọde ẹda ye enye. Ekem mbon Media ẹma ẹsọn̄ọ ẹda ye Cyrus. Ke oro ebede, mbon Media ye Persia ẹma ẹdiana kiet ẹn̄wana ke idak ndausụn̄ esie. Ntem ukara Media ye Persia ama ọtọn̄ọ emi ikpehe ukara esie nte ini akade ọkọtọn̄ọde ke Inyan̄ Aegean atara esịm Akpa Indus.—Se n̄wed ndise obio.
Ye mbuaha udịmekọn̄ Media ye Persia, Cyrus ama ebem iso aka ikpehe oro ntịme okodude ndikowụk ukara—kpa n̄kan̄ edem usoputịn Media emi Edidem Croesus eke Lydia akatatde ikpehe ukara esie odụk ikpehe Media. Ke anamde isan̄ odụk n̄kan̄ adan̄a edem usiahautịn Obio Ukara Lydia ke Asia Minor, Cyrus ama akan Croesus onyụn̄ ọbọ Sardis, ibuot obio esie. Ekem Cyrus ama akan mme obio Ionia onyụn̄ ada kpukpru Asia Minor esịn ke ikpehe Obio Ukara Media ye Persia. Enye ke ntre ama akabade edi akpan owo oro odomode idem ye Babylon ye edidem esie, Nabonidus.
Ekem Cyrus ama etịm idem ndin̄wana ye ọkpọsọn̄ Babylon. Ndien ọtọn̄ọde ke ini oro ka iso, enye ama abuana ke edisu prọfesi Bible. Ke ekperede ndisịm isua ikie iba ke edem, Jehovah ama asiak Cyrus enyịn̄, ebe ke prọfet Isaiah, nte andikara emi edikande Babylon edinyụn̄ osion̄ode mme Jew ke ufụn. Ekedi ke ntak edibem iso mmek emi akanam N̄wed Abasi etịn̄ aban̄a Cyrus nte ‘enye emi Jehovah eyetde aran.’—Isaiah 44:26-28.
Ke ini Cyrus ọkọdọkde edi ekọn̄ ye Babylon ke 539 M.E.N., enye ama osobo enyene-ndịk utom. Ke ikpọ ibibene ye ntotụn̄ọ ye ntatara ukpe oro akpa Euphrates akanamde akande okụk, obio oro eketie nte se owo mîkemeke ndibe ndụk. Ke ebiet emi Euphrates ewetde ebe Babylon, n̄kokon̄ ibibene emi enyenede ikpọ inuaotop okpoho ẹma ẹdu ke mben akpa oro. Cyrus edisan̄a didie akan Babylon?
Ke se ibede isua ikie ke mbemiso, Jehovah ama ebem iso etịn̄ ete ke “eyo [ayada] ke mmọn̄ esie ndien mmọ [ẹyesat].” (Jeremiah 50:38) Nte prọfesi oro ọkọdọhọde, Cyrus ama ọwọn̄ọde ukot mmọn̄ Akpa Euphrates ke kilomita ifan̄ aka edem edere Babylon. Ekem udịmekọn̄ esie ẹma ẹwọk mbat ẹbe isọn̄ akpa, ẹdọk obot oro adade esịm ibibene, ẹnyụn̄ ẹdụk obio oro mmemmem mmemmem koro ẹma ẹberede mme inuaotop okpoho ẹnịm in̄wan̄. Ukem nte “ntrukpom” oro esisọpde emen udia esie, andikara emi ‘otode ke edem usiahautịn’ mi ama edikan Babylon ke okoneyo kiet!
Ye mme Jew ke Babylon, edikan oro Cyrus akakande ọkọwọrọ ke edision̄o mmọ ke ntan̄mfep ye utịt isua 70 oro obio emana mmọ akanade ke ndon, emi mmọ ẹketiede ẹbet ke anyan ini, ama edisịm. Didie ke anaedi mmọ ẹma ẹkop nduaidem ntem ke ini Cyrus ọkọnọde ewụhọ enyịmede mmọ ẹfiak ẹnyọn̄ Jerusalem ẹnyụn̄ ẹkefiak ẹbọp temple! Cyrus ama ọnọ mmọ n̄ko mme ọsọn̄urua n̄kpoduoho temple oro Nebuchadnezzar akatan̄de ọnyọn̄ Babylon, ọnọ unyịme ete ẹtobo eto ẹto Lebanon, onyụn̄ ọnọ unyịme ete ẹda okụk otode ufọk edidem ẹse ẹban̄a mme ubiatokụk utom.—Ezra 1:1-11; 6:3-5.
Cyrus ke ofụri ofụri ama esiwụt edikere mban̄a ye ediyọ ke anamde n̄kpọ ye mbon oro enye akakande. Ekeme ndidi ido ukpono esie ekedi ntak kiet emi enye akanamde n̄kpọ ke utọ usụn̄ emi. Eyedi Cyrus ọkọsọn̄ọ eyịre ke mme ukpepn̄kpọ prọfet Persia oro Zoroaster onyụn̄ atuak ibuot ọnọ Ahura Mazda—abasi oro ẹkerede nte ekedide andibot kpukpru nti n̄kpọ. Ke n̄wed esie oro The Zoroastrian Tradition, Farhang Mehr ewet ete: “Zoroaster okowụt Abasi nte mfọnmma ke ido uwem. Enye ama asian mme owo nte ke Ahura Mazda isisioho usiene edi ọfọn ido ndien, ke ntre, owo ikpenyeneke ndifehe enye edi ẹkpemama enye.” Ekeme ndidi edinịm ke akpanikọ nte ke abasi oro ọkọfọnde ido onyụn̄ enende odu ama otụk ido Cyrus onyụn̄ esịn udọn̄ ọnọ edinen ido ye eti ido.
Nte ededi, edidem ikọyọhọ idaha eyo oro okodude ke Babylon. Ọkpọsọn̄ ufiop ndaeyo oro okodude do ama ọsọn̄ akan se enye ọyọde. Ntre ke adan̄aemi Babylon ekedide ubọn̄ ubọn̄ obio ukara, ọkọrọ ye iwụk ebiet ido ukpono ye ido edinam, enye akawak ndidi ibuot obio esie ke ini etuep. Ke akpanikọ, ke enye ama akakan Babylon, ikebịghike Cyrus ama ọnyọn̄ aka ibuot obio esie ini ndaeyo, kpa Ecbatana, emi okodude ke ebiet emi okon̄de ke mita 1,900, ke ukot Obot Alwand. Do, enye ama enen̄ede ama nte ndaeyo akabuahade ye ini etuep. Cyrus n̄ko ama ọbọp ata ediye akwa ufọk edidem ke akpa ibuot obio esie, Pasargadae (ekpere Persepolis), kilomita 650 ke ufọt edem usụk ye edem usiahautịn Ecbatana. Ufọkidụn̄ oro okodude do akanam n̄kpọ nte itie udịbe nduọkodudu esie.
Ke ntem ẹti Cyrus nte uko uko andikan ye edidem emi ọyọde. Ukara isua 30 esie ama esịm utịt ke ini enye akakpade ke 530 M.E.N. ke adan̄aemi enye okodude ke ubịnikọt ekọn̄. Eyen esie Cambyses II ama ada itie esie ke ebekpo Persia.
NSO KE AFO OKOKỤT?
• Didie ke Cyrus eke Persia okowụt ke idi ‘enye emi Jehovah ekeyetde aran’?
• Nso eti utom ke Cyrus akanam ke ufọn ikọt Jehovah?
• Didie ke Cyrus akanam n̄kpọ ye mbon oro enye akakande?
[Ndise obio]
(Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se n̄wed)
OBIO UKARA MEDIA YE PERSIA
MACEDONIA
Memphis
EGYPT
ETHIOPIA
Jerusalem
Babylon
Ecbatana
Susa
Persepolis
INDIA
[Ndise]
Udi Cyrus, ke Pasargadae
[Ndise]
Owo oro ẹbotde-bot ke Pasargadae, owụtde Cyrus
[Ekebe/Mme Ndise ke page 153-161]
EKPRI EDIDEM AKAN ERERIMBOT
N̄KPỌ nte isua 2,300 ẹmi ẹkebede, etubom ekọn̄ emi enyenede afia idet onyụn̄ odude ke iduọk isua 20 esie ama ada ke mben Inyan̄ Mediterranean. Enyịn esie okowụhọ ke obio isuo oro okoyomde usụn̄ ke n̄kpọ nte kilomita kiet. Ke ẹbiọn̄ọde enye ndidụk, akwa owo ekọn̄ oro esịt ofụtde mi ama ebiere ndikan obio oro. Nso ndutịm ke enye akanam ndida en̄wan ndụk? Ndisiak usụn̄ nsịm isuo oro nnyụn̄ ntịm udịmekọn̄ esie ndin̄wana ye obio oro. Utom edisiak usụn̄ oro ama ọtọtọn̄ọ.
Edi etop okotode akwa edidem eke Obio Ukara Persia ama etre ekpri etubom ekọn̄ emi. Ke enyenede ọkpọsọn̄ udọn̄ ndinam emem, andikara Persia emi ama ọnọ uwouwo enọ: talent gold 10,000 (se ibede biliọn dollar iba ke ekọmurua idahaemi), un̄wọn̄ọ ndinọ kiet ke otu nditọiban edidem ke ndọ, ye edikara ofụri ikpehe n̄kan̄ edem usoputịn Obio Ukara Persia. Ẹkenọ kpukpru ẹmi man ẹsana ubon edidem, emi akwa owo ekọn̄ oro okomụmde, ẹyak.
Akwa owo ekọn̄ oro ekenyenede ndibiere m̀mê ikpenyịme m̀mê ikpenyịmeke ndibọ enọ oro ekedi Alexander III eke Macedonia. Nte enye ekpenyene ndibọ enọ oro? Ewetmbụk oro Ulrich Wilcken ọdọhọ ete: “Ekedi ini afanikọn̄ ọnọ ererimbot eset oro. Akpatre utịp ubiere esie, ke akpanikọ, odu ebe Ntọn̄ọ Ntọn̄ọ Eyo Ntatenyịn edisịm eyo nnyịn, ke Edem Usiahautịn kpa nte edide ke Edem Usoputịn.” Mbemiso ikerede iban̄a se Alexander ọkọbọrọde, ẹyak nnyịn ise mme n̄kpọntịbe oro ẹkedade ẹsịm idiọk idaha emi.
OWO EMI ANDIKAN ORO EKEDIDE
Alexander akamana ke Pella, Macedonia, ke 356 M.E.N. Ete esie ekedi Edidem Philip II, ndien eka esie ekedi Olympias. Enye ama ekpep Alexander nte ke ndidem Macedonia ẹketo Hercules, eyen abasi Zeus mbon Greece. Nte Olympias ọkọdọhọde, ete ete Alexander ekedi Achilles, eren uko oro ẹsiakde ke uto Homer ẹkotde Iliad. Ke ete ye eka esie ẹtịmde enye idem ntem ẹban̄a edikan ye ubọn̄ itie edidem, ekpri Alexander ekenyene esisịt udọn̄ ke mme ubọkọkọ efen. Ke ẹbụpde m̀mê enye eyefehe mbuba itọk ke Mbre Olympic, Alexander ama owụt ke iyanam ntre edieke imọ idifehede ye ndidem. Ọkpọsọn̄ udọn̄ esie ekedi ndinam ikpọ n̄kpọ n̄kan eke ete esie nnyụn̄ nnyene ubọn̄ ke se enye anamde.
Ke edide isua 13 ke emana, Alexander ama odu ke idak ukpep owo akwaifiọk Greek oro Aristotle, emi akan̄wamde enye ọkọri udọn̄ ke ukpepn̄kpọ akwaifiọk, ibọkusọbọ, ye ifiọk ntaifiọk. Udomo oro mme ukpepn̄kpọ akwaifiọk Aristotle okokpụhọrede usụn̄ ukere n̄kpọ Alexander edi n̄kpọ oro ẹnenide ẹban̄a. Bertrand Russell, owo akwaifiọk eke ọyọhọ isua ikie 20 ọkọdọhọ ete: “Etie nte ọfọn ndidọhọ ke mmọ mbiba ikesinyịmeke ke ediwak n̄kpọ. Mme ekikere ukaraidem Aristotle ẹkekọn̄ọ ke ndutịm obio ukara Greece emi ama ọkọtọn̄ọ ndiwụre.” Ekikere ekpri obio ukara ikpekedemekede udọn̄ ọbọn̄ emi okoyomde ndibọp akwa obio ukara oro adianade kiet. Anaedi Alexander n̄ko ama enyene eyịghe aban̄a ekikere Aristotle emi akaban̄ade edinam n̄kpọ ye mme owo oro mîdịghe mbon Greece nte ifịn, koro se enye ekekerede ekedi obio ukara oro enyenede inem inem itie ebuana ke ufọt andikan ye mbon oro ẹkande.
Nte ededi, eyịghe idụhe nte ke Aristotle ama edemede udọn̄ Alexander ke edikot n̄wed ye edikpep n̄kpọ. Alexander ekedi ifịk ifịk andikot n̄wed ke ofụri eyouwem esie, enyenede san̄asan̄a ima ọnọ mme uwetn̄kpọ Homer. Ẹdọhọ ke enye ama ekpep Iliad—omụm kpukpru udịm 15,693 eke uto oro—ọdọn̄ ke ibuot.
Edibọ ukpep nto Aristotle ama edisịm utịt ke mbuari ke 340 M.E.N. ke ini akpan ọbọn̄ emi ekedide isua 16 ke emana ọkọnyọn̄de Pella ndikakara Macedonia ke ini ete esie mîkodụhe. Adiakpa ebekpo oro ikabiatke ini ndomokiet ndikabade ndi n̄wọrọnda ke mme edinam ekọn̄. Ke edide n̄kpọ inemesịt ọnọ Philip, enye ama ọsọsọp etre nsọn̄ibuot ekpụk mbon Maedi eke Thrace, ọbọ akpan obio mmọ ada usọp usọp, onyụn̄ ada enyịn̄ esie osio ebiet oro, Alexandroúpolis.
AKA ISO KE EDIKAN
Ediwot oro ẹkewotde Philip ke 336 M.E.N. ama ada ekesịm Alexander emi ekedide isua 20 ke emana ndikara Macedonia. Ke otode Hellespont (idahaemi edide Dardanelles) odụk Asia ke ini utọ eke 334 M.E.N., Alexander ama ọtọn̄ọ ubịnikọt edikan esie ye ekpri ọsọn̄idem udịmekọn̄ esịnede mbonekọn̄ 30,000 ẹmi ẹsan̄ade ke ukot ye mme awat enan̄-mbakara 5,000. Mme ọdiọn̄ ukwakutom, mme odomo isọn̄, mme ewet mbuwed ufọk, ntaifiọk, ye mme ewetmbụk ẹma ẹsan̄a ye udịmekọn̄ esie.
Ke Akpa Granicus ke ufọt edem edere ye edem usoputịn itụn̄ Asia Minor (idahaemi Turkey), Alexander ama akan ke akpa ekọn̄ esie oro akan̄wanade ye mbon Persia. Ke ini etuep isua oro enye ama akan n̄kan̄ edem usoputịn Asia Minor. Ke ini idọk isua oro eketienede, ọyọhọ ekọn̄ iba oro enyenede iwụk ye mbon Persia ama ada itie ke Issus, ke itụn̄ n̄kan̄ ufọt ufọt edem usụk ye edem usiahautịn Asia Minor. Ye udịmekọn̄ esịnede n̄kpọ nte owo tọsịn ikie ition, akwa Edidem Darius III eke Persia ama edi do ndisobo ye Alexander. Darius emi enyenede mbuọtidem akaha ke idemesie ama asan̄a ye eka esie, n̄wan esie, ye mbon ubon esie eken man mmọ ẹkpekụt se ikenyenede ndidi n̄wọrọnda edikan. Edi mbon Persia ikeben̄eke idem inọ mbabuat ye ọkpọsọn̄ en̄wan ye mbon Macedonia. Udịmekọn̄ Alexander ama akan udịmekọn̄ Persia ọyọhọ ọyọhọ, ndien Darius ama efehe, ayakde ubon esie esịn Alexander ke ubọk.
Utu ke ndibịne mbon Persia oro ẹkefen̄ede, Alexander ama anam isan̄ aka usụk usụk n̄kan̄ Mbenesụk Mediterranean, akande mme itie oro okopodudu udịmekọn̄ Persia ẹkedade ẹnam n̄kpọ. Edi obio isuo eke Tyre ama ọbiọn̄ọ edibe ndụk. Ke ebierede ndikan enye, Alexander ama ọtọn̄ọ en̄wan oro ekebịghide ke ọfiọn̄ itiaba. Ke ini en̄wan emi ke Darius ekedi ye enọ kaban̄a emem oro ẹketịn̄de ke mbemiso. Enọ emi ama okpon tutu ẹtịn̄ nte Parmenio, ọnọitem Alexander oro ẹkemede ndiberi edem, ọkọdọhọde ete: ‘Ekpedi ami ndi Alexander, n̄kpọbọ.’ Edi ekpri etubom ekọn̄ oro ama ọsọsọp ọbọrọ ete: ‘Ntre ke n̄kpanam, edieke n̄kpedide Parmenio.’ Ke esịnde ndibọ, Alexander ama aka iso ye en̄wan edikan esie onyụn̄ osobo atan̄-idem obio inyan̄ oro ke July 332 M.E.N.
Ke ọkpọn̄de Jerusalem, emi okokoide-koi ọkọn̄ọ mfan̄, Alexander ama aka edem usụk, akande Gaza. Ke akpade mba aban̄a ukara Persia, Egypt ama adara enye nte andinyan̄a. Ke Memphis enye ama awa uwa ọnọ enan̄ Apis, ntem anamde esịt enem mme oku Egypt. Enye n̄ko ama asiak obio Alexandria, emi ke ukperedem okodomode idem ye Athens nte iwụk ebiet itie ubọ ukpep emi osụk ekerede enyịn̄ esie.
Ekem, Alexander ama ọwọn̄ọde aka ufọt edem edere ye edem usiahautịn, asan̄ade ebe Palestine onyụn̄ aka n̄kan̄ Akpa Tigris. Ke isua 331 M.E.N., enye ama odiomi akamba ekọn̄ ọyọhọ ita ye mbon Persia, ke Gaugamela, emi mîyomke usụn̄ ikpọn̄ n̄wụre Nineveh. Mi mbon ekọn̄ Alexander ẹdide owo 47,000 ẹma ẹkan mbon ekọn̄ Persia oro ẹkefiakde ẹtịm emi ke nsụhọde n̄kaha ẹkedide owo 250,000! Darius ama efehe ndien ke ukperedem ikọt esie ẹma ẹwot enye.
Ke ọyọhọde ye nduaidem edikan, Alexander ama ọwọn̄ọde aka edem usụk onyụn̄ akakan Babylon ibuot obio ini etuep mbon Persia. Enye n̄ko ama ada mbuot obio ke Susa ye Persepolis, ọbọde akwa inyene Persia onyụn̄ ọfọpde akwa ufọk ubọn̄ Xerxes. Ke akpatre, ibuot obio ke Ecbatana ama ọduọ odụk ubọk esie. Ekem usọp usọp andikan emi ama akan ikpehe obio ukara Persia eken, akade oyom usụn̄ ke edem usiahautịn ekesịm Akpa Indus, emi odude ke Pakistan eyomfịn.
Ke ebede Indus, ke ikpehe oro odude ke mbahade obio ukara Taxila eke Persia, Alexander ama osobo ye enyene-ndịk owo ndomo idem, kpa edidem Porus eke India. Alexander ama an̄wana ọyọhọ ekọn̄ inan̄ emi ekedide akpatre ekọn̄ esie ye enye ke June 326 M.E.N. Udịmekọn̄ Porus ama esịne mbonekọn̄ 35,000 ye enen 200, ẹmi ẹkesịnde enan̄-mbakara mbon Macedonia ndịk ke idem. Ekọn̄ oro ekedi idat idat ẹma ẹnyụn̄ ẹduọk ekese iyịp, edi udịmekọn̄ Alexander ẹma ẹkan. Porus ama ọkọn̄ọ mfan̄ onyụn̄ akabade edi ufan.
Se ikande isua itiaita ẹma ẹbe tọn̄ọ nte udịmekọn̄ Macedonia ekebe odụk Asia, ndien mbonekọn̄ ẹma ẹkpa mba, itọn̄ ufọk onyụn̄ ọdọn̄ mmọ. Ke odudu mîdụhe aba ke ntak idat idat en̄wan oro ye Porus, mmọ ẹma ẹyom ndifiak nnyọn̄ ufọk. Okposụkedi ekemen̄ede ke akpa, Alexander ama enyịme ye uduak mmọ. Greece ke akpanikọ ama akabade edi ukara ererimbot. Ye editọn̄ọ mme obio ukara Greece ke mme idụt oro ẹkekande, usem ye ido edinam Greek ama atara ke ofụri ikpehe oro.
OWO ORO EKEDIDE NTAK EDIKAN
N̄kpọ oro akadiande udịmekọn̄ Macedonia ọtọkiet ke ediwak isua edikan oro ekedi edu Alexander. Ke ekọn̄ ẹkụrede, ekesidi edu Alexander ndika n̄kese mbon oro ẹdade unan, ese unan mmọ, onyụn̄ otoro mbonekọn̄ kaban̄a uko uko edinam mmọ, onyụn̄ okpono mmọ ke ndinọ okụk nte ekemde ye se mmọ ẹkenamde. Amaedi mmọ oro ẹkekpan̄ade ke ekọn̄, Alexander ama esinam ndutịm ndibụk mmọ ukpono ukpono. Ẹma ẹsisio mme ete ye eka ye nditọ mbon oro ẹkekpan̄ade ẹfep ke kpukpru ukpe tax ye ndusụk orụk utom. Man ẹwọn̄ọde ekikere ẹnọ n̄kpọ efen ke ekọn̄ ama okokụre, Alexander ama esidiomi mbre ye mbuba. Ke idaha kiet, enye ama akam odiomi nduọkodudu ọnọ irenowo oro ẹdọde ndọ obufa, anamde mmọ ẹkeme ndidu ye iban mmọ ke Macedonia ke ini etuep. Mme utọ edinam oro ama anam ikọt esie ẹma ẹnyụn̄ ẹdara enye.
Kaban̄a Alexander ndidọ Roxana Adiaha Edidem Bactria, ewetmbụk eyouwem owo Greece oro Plutarch ewet ete: “Ke akpanikọ, ekedi mbre ima, edi ke ukem ini oro eketie nte emi ama ọfọn ye se enye okoyomde ndinam. Koro emi ama enem mbon oro ẹkekande mi esịt ndikụt nte enye emekde n̄wan ke otu mmọ, ndien emi ama anam mmọ ẹnen̄ede ẹma enye, ndikụt nte n̄kukụre ọkpọsọn̄ ntụk oro akakande enye, kpa ata sụn̄sụn̄ owo, edi kpa ye oro enye ama ọyọ tutu enye ekeme ndidọ enye nte ekemde ye ibet ye ke ukpono ukpono usụn̄.”
Alexander n̄ko ama owụt ukpono ọnọ ndọ mbon efen. Okposụkedi n̄wan Edidem Darius ekedide mbuotekọn̄ esie, enye ama okụt ete ke ẹnam n̄kpọ ye enye ke ukpono. Ukem ntre, ke ọfiọkde ete mbonekọn̄ Macedonia iba ẹma ẹnam n̄kpọ ye iban ndusụk isenowo ke idiọk usụn̄, enye ama ọnọ uyo ete ẹwot mmọ edieke mmọ ẹduede.
Ukem nte eka esie, Olympias, Alexander ekedi owo ido ukpono. Enye ama esiwa uwa mbemiso ye ke ekọn̄ ẹkụrede onyụn̄ osobo ye mbia idiọn̄ esie kaban̄a se ndusụk ndomo ẹwọrọde. Enye n̄ko ama osobo ye abia idiọn̄ Ammon, ke Libya. Ndien ke Babylon enye ama anam mme item mme Chaldee kaban̄a uwa, akpan akpan eke abasi Bel (Marduk) eke Babylon.
Okposụkedi Alexander mîkesidiọkke itọn̄ udia, enye ke akpatre ama esin̄wọn̄ n̄kpọ ebe ubọk. Enye ama esitịn̄ ikọ ebịghi ke kpukpru cup wine onyụn̄ anam inua aban̄a mme n̄kpọ oro enye akanamde. Kiet ke otu ndiọkn̄kan n̄kpọ oro Alexander akanamde ekedi enye ndiwot ufan esie Clitus, ke ọkpọsọn̄ iyatesịt ke ntak ukpammịn. Edi Alexander ama enen̄ede obiom idemesie ikpe tutu enye okodu ke bed esie usen ita, idiaha n̄kpọ inyụn̄ in̄wọn̄ke n̄kpọ. Ke akpatre, mme ufan esie ẹma ẹkeme ndikpek enye adia n̄kpọ.
Nte ini akakade, ọkpọsọn̄ udọn̄ Alexander kaban̄a ubọn̄ ama osion̄o ndiọi edu efen edi. Enye ama ọtọn̄ọ ndisọsọp nnịm mme nsunsu edori ikọ ke akpanikọ onyụn̄ ọtọn̄ọ ndinọ ata n̄kpọsọn̄ ufen. Ke uwụtn̄kpọ, ke ẹma ẹkenam enye enịm ke akpanikọ nte ke Philotas ama enyene ubọk ke odu oro ẹkedụkde ndiwot enye, Alexander ama anam ẹwot enye ye ete esie, Parmenio, kpa ọnọitem esie emi enye ini kiet ko ekeberide edem.
EDIKAN ORO ẸKEKANDE ALEXANDER
Esisịt ini ke ama akafiak ọnyọn̄ Babylon, Alexander ama ọduọ udọn̄ọ utoenyịn, emi enye mîkọbọhọke. Ke June 13, 323 M.E.N., ke ama okodu uwem ke isua 32 ye ọfiọn̄ 8 kpọt, Alexander ama ayak idem ọnọ akakan asua, n̄kpa.
Ekedi kpa nte mme ọfiọkn̄kpọ mbon India ẹketịn̄de ẹte: “O Edidem Alexander, owo kiet kiet enyene sụk udomo isọn̄ oro nnyịn idade; ndien afo emi edide owo kpa nte mbon efen, ke mîbọhọke emi edide afo ọyọhọ ye edinam ye odudu, amasan̄a ke ofụri isọn̄ emi oyomde usụn̄ ọkpọn̄ ufọk fo, ama afịna idem fo, onyụn̄ otụhọde mbon efen. Edi ibịghike afo ayakpa, onyụn̄ enyene sụk udomo isọn̄ emi ekemde se ẹbụkde fi.”
Nso ke Afo Okokụt?
• Nso ikedi idaha Akwa Alexander ke uwem?
• Esisịt ini ke ama akada ebekpo Macedonia enyene, nso ubịnikọt ke Alexander ọkọtọn̄ọ?
• Tịn̄ ban̄a ndusụk edikan oro Alexander akakande.
• Nso ke ẹkeme nditịn̄ mban̄a edu Alexander?
[Ndise obio]
(Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se n̄wed)
MME EDIKAN ORO ALEXANDER AKAKANDE
MACEDONIA
EGYPT
Babylon
Akpa Indus
[Ndise]
Alexander
[Ndise]
Aristotle ye Alexander eyen ukpepn̄kpọ esie
[Ndise]
[Ndise]
N̄kpọuto ẹdọhọde ke owụt Akwa Alexander
[Ekebe/Ndise ke page 162, 163]
ẸBAHADE AKWA OBIO UBỌN̄
KABAN̄A obio ubọn̄ Akwa Alexander, Bible ama ebem iso etịn̄ aban̄a edisuan ye edibahade “ndien enye idinyeneke ubon esie.” (Daniel 11:3, 4) Nte ekemde, ke ufan̄ isua 14 ke Alexander ama akakpa ke mbuari ke 323 M.E.N., ẹma ẹwot ata eyen esie Alexander IV ye eyen nda ndụk esie Heracles.
Etisịm isua 301 M.E.N., inan̄ ke otu ikpọ owo ekọn̄ Alexander ẹma ẹda ukara ke akwa obio ukara oro etubom mmọ ọkọbọpde. Etubom Cassander ama ada ukara ke Macedonia ye Greece. Etubom Lysimachus ama ọbọ Asia Minor ye Thrace. Mesopotamia ye Syria ẹkeka ẹbịne Seleucus I Nicator. Ndien Ptolemy Lagus, m̀mê Ptolemy I, akakara Egypt ye Palestine. Obio ubọn̄ inan̄ eke mbon Greece ẹma ẹwọrọ ẹto akwa obio ubọn̄ kiet eke Alexander.
Ke otu obio ubọn̄ inan̄ eke mbon Greece oro, ini ukara Cassander okomụhọ akan. Isua ifan̄ ke Cassander ama akada ukara, udịm nditọ iren esie ẹma ẹkpan̄a ẹma, ndien ke 285 M.E.N., Lysimachus ama ọbọ ikpehe Europe eke Obio Ukara Greece. Isua inan̄ ke ukperedem, Seleucus I Nicator ama akan Lysimachus ke ekọn̄, anamde enye enyene akwa ikpehe n̄kan̄ Asia. Seleucus ama akabade edi akpa ke udịm ndidem Seleucid eke Syria. Enye ama asiak Antioch ke Syria onyụn̄ anam enye edi obufa ibuot obio ukara esie. Ẹma ẹwot Seleucus ke 281 M.E.N., edi udịm ubọn̄ oro enye ọkọtọn̄ọde ama aka iso ndikara tutu esịm 64 M.E.N. ke ini Etubom Pompey eke Rome akanamde Syria edi mbahade obio ukara Rome.
Ke otu mbahade ikpehe inan̄ eke obio ukara Alexander, obio ukara Ptolemy ekebịghi akan. Ptolemy I ekenyene udorienyịn̄ nte edidem ke 305 M.E.N. onyụn̄ akabade edi akpa ke otu ndidem Macedonia, m̀mê mme Pharaoh, eke Egypt. Ke anamde Alexandria edi ibuot obio ukara, enye ama ọsọsọp ọtọn̄ọ ndutịm udiọn̄ akwa obio. Kiet ke otu n̄kponn̄kan utom ubọpn̄kpọ esie ekedi ọwọrọetop Itie Ubon N̄wed ke Alexandria. Man ẹse ẹban̄a akwa utom emi, Ptolemy ama ada Demetrius Phalereus ke Greece edi, kpa eyen ukpepn̄kpọ Athens oro ẹketịmde ẹdiọn̄ọ. Nte ẹdọhọde, etisịm akpa isua ikie E.N., itie ubon n̄wed oro ama ọdọn̄ọ ikpan̄wed miliọn kiet. Udịm ubọn̄ Ptolemy ama aka iso ndikara ke Egypt tutu enye ọduọ odụk ubọk Rome ke 30 M.E.N. Do ndien Rome ama ada itie Greece nte n̄wọrọnda ukara ererimbot.
NSO KE AFO OKOKỤT?
• Didie ke akwa obio ukara Alexander akabahade?
• Ndidem udịm ubọn̄ Seleucus ẹkeka iso ke Syria tutu ẹsịm ini ewe?
• Ini ewe ke obio ubọn̄ Ptolemy eke Egypt ekedisịm utịt?
[Ndise obio]
(Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se n̄wed)
OBIO UKARA ALEXANDER ORO AKABAHAREDE
Cassander
Lysimachus
Ptolemy I
Seleucus I
[Mme ndise]
Ptolemy I
Seleucus I
[Mme ndise ke page 139]
(Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se n̄wed)
UKARA ERERIMBOT EKE PRỌFESI DANIEL
Akwa mbiet (Daniel 2:31-45)
Unam inan̄ ẹtode inyan̄ ẹdọk (Daniel 7:3-8, 17, 25)
BABYLONIA ọtọn̄ọde ke 607 M.E.N.
MEDO-PERSIA ọtọn̄ọde ke 539 M.E.N.
GREECE ọtọn̄ọde ke 331 M.E.N
ROME ọtọn̄ọde ke 30 M.E.N.
UKARA ERERIMBOT EKE BRITAIN YE AMERICA ọtọn̄ọde ke 1763 E.N.
ERERIMBOT ORO ABAHADE KE N̄KAN̄ UKARAIDEM ke utịt ini
[Ndise ke page 128]
[Ndise ke page 147]
