1. Nso ke ana inam man ikụt ite ke mbuọtidem nnyịn aka iso ọsọn̄?

EDIWAK owo ẹdọhọ ke mmimọ isinịm se ikụtde ke enyịn. Didie ke ikeme ndin̄wam utọ mbon oro ẹnyene mbuọtidem ke Jehovah? N̄kọ Bible ọdọhọ ke “akananam baba owo kiet ikwe Abasi.” (John 1:18) Sia nnyịn mîkemeke ndikụt Abasi, ikeme didie ndinam mbuọtidem nnyịn ke Jehovah, kpa “Abasi oro enyịn mîkwe,” aka iso ọsọn̄? (Col. 1:15) Akpa n̄kpọ edi ndifiọk mme ukpepn̄kpọ emi mîyakke ẹfiọk akpanikọ emi aban̄ade Jehovah. Ekem ana inen̄ede ifiọk Bible man ida enye iwụt ke mme ukpepn̄kpọ oro ‘ẹbọbiọn̄ọ ifiọk Abasi.’—2 Cor. 10:4, 5.

2, 3. Siak ukpepn̄kpọ iba emi mîyakke mme owo ẹfiọk akpanikọ emi aban̄ade Abasi.

² Ukpepn̄kpọ oro ẹdọhọde ke n̄kpọ okofoforo edi kiet ke otu nsunsu ukpepn̄kpọ emi mîyakke ẹfiọk akpanikọ emi aban̄ade Abasi. Ukpepn̄kpọ ifiọk owo emi atuaha ye Bible inyụn̄ iyakke mme owo ẹnyene idotenyịn. Mbon oro ẹnịmde ukpepn̄kpọ emi ke akpanikọ ẹdọhọ ke uwem ọkọtọn̄ọ ke idemesie. Edieke emi ekpedide akpanikọ, ọwọrọ nnyịn ikpọfiọkke ntak emi idude uwem.

³ Edi ndusụk mbon Christendom ẹkpep ẹte ke ofụri ekondo, esịnede isọn̄ ye kpukpru mme odu-uwem n̄kpọ oro ẹdude ke esịt, ẹdi tọsịn isua ifan̄ kpọt. Mbon oro ẹkpepde ukpepn̄kpọ emi ẹkeme ndikpono Bible, edi mmọ ẹdọhọ ke Abasi okobot kpukpru n̄kpọ ke usen itiokiet, emi usen kiet kiet edide hour 24, ke tọsịn isua ifan̄ emi ẹkebede. * Mmọ imaha uyarade ntaifiọk emi atuahade ye se mmọ ẹnịmde ke akpanikọ. Ntem, ukpepn̄kpọ emi iyakke mme owo ẹberi edem  ke Bible sia enye anam etie nte ke se Bible ekpepde inenke inyụn̄ isịneke ifiọk. Mbon emi ẹkpepde utọ ukpepn̄kpọ emi ẹtie nte ndusụk owo ke eyo mme apostle emi ẹkenyenede “ifịk ẹban̄a Abasi; edi emi isan̄ake ye nnennen ifiọk.” (Rome 10:2) Kpa ye oro mme ukpepn̄kpọ emi “ẹsọn̄ọde ẹdọn̄ n̄kam,” didie ke ikeme ndida Ikọ Abasi n̄wụt ke mmọ inenke? Ikeme ndinam emi n̄kukụre edieke isịnde idem inen̄ede ifiọk se Bible ekpepde.

4. Nso ikpanam inyene mbuọtidem?

⁴ Bible ekpep nnyịn ete ima ifiọk. (N̄ke 10:14) Jehovah oyom nnyịn ibuọt idem ye imọ ke ntak uyarade oro ikụtde inyụn̄ idade eti ukeme ukere n̄kpọ nnyịn inam n̄kpọ, idịghe ke ntak akwa ifiọk owo m̀mê ukpepn̄kpọ ido ukpono. (Kot Mme Hebrew 11:1.) Man inen̄ede ibuọt idem ke Abasi, ana ibem iso inịm ke Jehovah odu. (Kot Mme Hebrew 11:6.) Nnyịn inịmke ke Abasi odu ke ntak emi ọdọn̄de nnyịn ndinịm n̄kpọ ke akpanikọ, edi inịm ke ntak emi idade “ukeme ukere n̄kpọ” nnyịn idụn̄ọrede mme uyarade emi ẹwụtde ke enye odu.—Rome 12:1.

5. Nso idi ntak kiet emi akpanamde inịm ke Abasi odu?

⁵ Apostle Paul ama etịn̄ ntak kiet emi akpanamde inịm ke Abasi odu, kpa ye oro nnyịn mîkemeke ndikụt enye. Enye ekewet ntem aban̄a Jehovah: “Tọn̄ọ nte ẹkebot ererimbot, ẹtịm ẹkụt mme edu esie oro enyịn mîkwe, oro edi, nsinsi odudu esie ye idaha esie nte Abasi.” (Rome 1:20) Didie ke ikeme ndin̄wam owo emi mînịmke ke Abasi odu ọfiọk ke se Paul akadade odudu spirit Abasi etịn̄ edi akpanikọ? Emekeme ndineme ndusụk uyarade oro ẹtienede mi, emi ikụtde ke mme n̄kpọ-obot, emi ẹnamde ẹfiọk odudu ye ọniọn̄ Andibot.

6, 7. Didie ke n̄kpọ iba oro ẹkpemede nnyịn ẹwụt ke Jehovah ọsọn̄ odudu?

⁶ Imokụt uyarade odudu Jehovah ke n̄kpọ iba emi ẹkpemede nnyịn. Mmọ ẹdi ofụm ye odudu maknet emi ẹdude ke ekondo. Nnyịn imesin̄wek ofụm, enye esinyụn̄ ekpeme nnyịn n̄ko. Didie? Ikpọ mbak itiat emi ẹfede ata usọp usọp ẹkpesinen̄ede ẹbiat n̄kpọ ke ini mmọ ẹsịmde isọn̄. Edi emi isitịbeke sia mmọ ẹsita ikan̄ ẹsuana ke ini mmọ ẹsịmde ofụm ufụmenyọn̄. Se isuanade oro ẹsidi ika emi nnyịn isikụtde nte ẹsọpde nte idan̄ ke ikpaenyọn̄ okoneyo.

⁷ Odudu maknet emi odude ke ekondo esikpeme nnyịn n̄ko. Ata ufiop ufiop ukwak emi atarade odu ke esịt ufọt isọn̄. Emi anam odudu maknet odu ke kpukpru ebiet ke ekondo. Odudu maknet emi iyakke utịn ye idiọk odudu esie ẹnọmọ nnyịn. Idiọk odudu emi esinọ enyene-ndịk ufiop edi isọn̄. Edi sia odudu maknet ekpemede isọn̄, ufiop utịn isifọpke mme odu-uwem n̄kpọ ke isọn̄ iwot. Odudu maknet emi esibọ ufiop utịn emi, mîdịghe ọnọ enye afiak aka ebiet emi okotode edi. Ndiye ikpaenyọn̄ oro ẹsikụtde ke Ata Edem Edere ye Ata Edem Usụk ererimbot ẹwụt ke odudu maknet emi odu. Ke akpanikọ, Jehovah enen̄ede ‘ọsọn̄ odudu’!—Kot Isaiah 40:26.

8, 9. Didie ke ẹkụt ọniọn̄ Jehovah ke mme n̄kpọ oro ẹnamde mme odu-uwem n̄kpọ ẹka iso ẹdu uwem ke isọn̄?

⁸ Ẹkụt ọniọn̄ Jehovah ke mme n̄kpọ oro ẹnamde mme odu-uwem n̄kpọ ẹka iso ẹdu uwem ke isọn̄. Ke uwụtn̄kpọ: Da nte ke odụn̄ ke akwa obio ibibene emi mme owo ẹwakde etieti, ndien usụn̄ idụhe ndida eti mmọn̄ ndụk m̀mê ndimen ndek n̄kọduọn̄ọ. Ikpebịghike obio oro ekpedehe  etieti, owo ikponyụn̄ ikemeke ndidụn̄. Isọn̄ nnyịn aka nditie nte obio emi. Eti mmọn̄ iwakke, nnyịn inyụn̄ ikemeke ndision̄o ndek mmemmem mmemmem nduọn̄ọ ke ufụmenyọn̄. Edi isọn̄ nnyịn anam ata ediwak biliọn n̄kpọ ẹka iso ẹdu uwem ke ediwak emana. Ntak-a? Sia isọn̄ enyene ndyọ ndyọ ukeme ndifiak nda mme n̄kpọ oro mîkpenyeneke ufọn nnam mme n̄kpọ ẹdu uwem.

⁹ Ẹyak ineme nte isọn̄ esinamde ofụm emi ẹkotde oxygen odu man ẹkpen̄wek. Ata ediwak biliọn edibotn̄kpọ ẹsin̄wek oxygen ẹsịn ke idem ẹnyụn̄ ẹsion̄o carbon dioxide. Edi akanam oxygen ikụreke, carbon dioxide, idiọk ofụm emi etiede nte ndek, inyụn̄ iyọhọke kpukpru ebiet. Ntak-a? Ndyọ ndyọ ndutịm emi ẹkotde photosynthesis anam emi. Ndutịm emi anam eto ye ikọn̄ ẹda carbon dioxide, mmọn̄, ufiop eyo, ye n̄kpatan̄a n̄kpọ ẹnam oxygen ye udia emi ọnọde odudu (carbohydrate). Nnyịn imesida ndutịm emi ikọyọhọ ke ini in̄wekde oxygen inyụn̄ ision̄ode carbon dioxide. Ntem ke Jehovah ada eto ye ikọn̄ emi enye okobotde ọnọ “kpukpru owo uwem ye ibifịk.” (Utom 17:25) Nso akwa ọniọn̄ ke emi edi ntem!

10, 11. Didie ke orụk ata akamba ọfọn̄ekpo kiet ye utatana ọkpọ ẹwụt ke Jehovah enyene ọniọn̄?

¹⁰ Ẹkụt ọniọn̄ Jehovah n̄ko ke akpakịp odu-uwem n̄kpọ oro enye okobotde ke isọn̄. Ẹdọhọ ke ibat orụk odu-uwem n̄kpọ ke isọn̄ edi n̄kpọ nte miliọn 2 esịm miliọn 100. (Kot Psalm 104:24.) Yak ineme ọniọn̄ oro ikụtde ke nte ẹkebotde ndusụk ke otu mme odu-uwem n̄kpọ emi.

¹¹ Ke uwụtn̄kpọ, mfre orụk ata akamba ọfọn̄ekpo kiet ekpri nte inua eton̄wed. Kpa ye oro, ọfọn̄ekpo emi enyene ukeme ye usọ nditiene ndausụn̄ utịn mfe n̄kpọ nte kilomita 3,000 nto Canada n̄ka akai kiet ke Mexico. Enye esinam didie ke ini utịn okpụhọde itie ke ikpaenyọn̄? Jehovah okobot mfre ọfọn̄ekpo emi man enye ekpekeme ndika iso mfiọk usụn̄ idem ke ini utịn okpụhọrede itie ke ikpaenyọn̄. Mîdịghe, kere ban̄a utatana ọkpọ. Ekpri mfre esie ekeme ndifiọk adan̄a ediwak n̄kpọ emi enyịn esie esikụtde. Enye esikụt idem ekpededi ata ekpri n̄kpọ enyịghede idem.

12, 13. Nso idoro fi uten̄e iban̄a nte Jehovah akanamde mme nsen oro ẹnamde idem fo?

¹² Se ikam idorode owo uten̄e ikan edi nte Jehovah akanamde mme nsen odu-uwem n̄kpọ. Ke uwụtn̄kpọ, n̄kpọ nte nsen triliọn 100 ẹnam idem fo. Ata nịn̄inịn̄i n̄kpọ emi ebietde urụk, emi ẹkotde DNA, ẹdu ke nsen kiet kiet. Kpukpru ntọt emi ẹnamde idem fo etie nte etiede ẹdọn̄ọ do.

¹³ Ntọt emi odude ke DNA awak adan̄a didie? Men ukeme emi ikpan̄ tea DNA kiet enyenede ndikama ntọt domo ye eke CD. Kpukpru n̄kpọ emi ẹdude ke n̄wed ukabadeikọ kiet ẹkeme ndidụk CD kiet kpọt, emi edide ata mfefere usan emi ẹdade ọkpọ ẹnam. Edi ikpan̄ tea DNA kiet  kpọt ekeme ndikama ntọt emi ẹkpedọn̄de ke CD triliọn kiet! Emi ọwọrọ ke nsat DNA oro ọyọhọde ikpan̄ tea kiet ekeme ndikama ntọt oro awakde ekem ndida mbot se iwakde ibe owo biliọn itiaba oro ẹdude uwem ke isọn̄ mfịn utịm ike-350!

14. Mme n̄kpọ oro ntaifiọk ẹdide ẹdifiọk ẹnam fi ese Jehovah didie?

¹⁴ Edidem David ọkọdọhọ ke etie nte n̄kpọ eke ẹwetde ntọt oro ẹdade ẹnam idem owo ke n̄wed. Enye eketịn̄ ntem aban̄a Jehovah Abasi: “Enyịn fo ama okụt mi ke ini n̄kedide ọbọn̄eyen, ndien ẹma ẹwewet kpukpru ndido esie ẹsịn ke n̄wed fo, mbemiso usen emi mmọ ẹkeborode baba mmọ kiet mîkonyụn̄ idụhe.” (Ps. 139:16) Odot nte David okotorode Jehovah ke ini enye ekekerede aban̄a nte ẹkebotde idem esie. Se ntaifiọk ẹdide ẹdifiọk ke mme isua ndondo emi ẹnam uten̄e ọdọdiọn̄ odoro nnyịn ke ini ikerede iban̄a nte Jehovah akanamde nnyịn. Emi n̄ko anam nnyịn inyịme ye andiwet psalm emi ekewetde ntem aban̄a Jehovah: “Nyotoro fi koro afo akanamde mi ke utịbe utịbe usụn̄ emi enyenede ndịk. Mme utom fo ẹdi utịbe, nte ukpọn̄ mi etịmde ọfiọk.” (Ps. 139:14) Mmọn̄ọ, ndi odu se ikpanamde mme owo ẹkûkụt ke n̄kpọ-obot ẹwụt ke odu-uwem Abasi do?

15, 16. (a) Didie ke mme n̄wed nnyịn ẹnam mme owo ẹnen̄ede ẹwụt esịtekọm ẹnọ Jehovah ẹban̄a mme n̄kpọ oro enye okobotde? (b) Siak n̄kpọ kiet emi ẹkenemede ke “Ndi Ẹkebobot?” emi afo enen̄erede ama.

¹⁵ Ke ata ediwak isua idahaemi, Ẹdemede! an̄wam ediwak miliọn owo ẹkụt se n̄kpọ-obot anamde ẹfiọk ẹban̄a odu-uwem Abasi. Ke uwụtn̄kpọ, ke 2006, ibuotikọ nsiondi eke September (Ikọmbakara) ekedi “Is There a Creator?” (Ndi Andibot Odu?) Ẹkewet enye man ẹn̄wam mbon emi ẹnịmde ke n̄kpọ okofoforo ye mbon emi ẹnịmde ke ẹkeda ata ata usen itiokiet ẹbot n̄kpọ. Eyenete an̄wan kiet ekewet ntem aban̄a san̄asan̄a nsiondi oro ọnọ ẹsọk n̄kọk itieutom United States: “Ubịnikọt ndinọ san̄asan̄a nsiondi emi ama ọfọn tutu. N̄wan kiet ama ọdọhọ ẹnọ imọ 20. Enye edi andikpep emi esikpepde ukpepn̄kpọ emi aban̄ade mme odu-uwem n̄kpọ ndien okoyom nditọ ufọkn̄wed esie ẹtiene ẹnyene.” Eyenete kiet ekewet ete: “N̄kọtọn̄ọ ndisịn ifịk n̄kwọrọ ikọ toto ke utịt utịt iduọk isua 1940 ndien mmekpere ndisịm isua 75 idahaemi, edi akanam ukwọrọikọ inemke mi nte enemde ọfiọn̄ emi inọde san̄asan̄a nsiondi Ẹdemede! mi.”

¹⁶ Ke mme isua ndondo emi, ata ediwak nsiondi Ẹdemede! ẹnyene ibuotikọ oro “Ndi Ẹkebobot?” Mbio mbio ibuotikọ emi ẹsineme nte n̄kpọ-obot enyenede ndyọ ye nte owo odomode ndinam mme n̄kpọ emi ẹbietde mme ndyọ ndyọ n̄kpọ emi Andibot okobotde. Ẹma ẹsio n̄ko ediye uduot ekpri n̄wed emi ẹkotde Was Life Created? ke 2010 man ẹn̄wam nnyịn inọ Abasi ubọn̄. Ẹkedọn̄ ndiye ndise ye mme mbuwet emi ẹdude ke ekpri n̄wed oro man ẹnam nnyịn inen̄ede iwụt esịtekọm inọ Jehovah iban̄a mme n̄kpọ oro enye okobotde. Mme mbụme oro ẹdude ke ikpehe kiet kiet ẹn̄wam andikot enen̄ede ekere aban̄a ikpehe oro enye osụk okotde okụre. Ndi emesida ediye uduot ekpri n̄wed emi ọkwọrọ ikọ ke ufọk ke ufọk, ọnọ ikọ ntiense an̄wan̄wa m̀mê ke ido nneme?

17, 18. (a) Mme ete ye eka, didie ke mbufo ẹkeme ndinam nditọ mbufo ẹnen̄ede ẹnyene uko ke ini mmọ ẹtịn̄de ntak emi ẹnịmde ke Andibot do? (b) Didie ke mbufo ẹneme ndiye uduot n̄kpri n̄wed emi ke utuakibuot ubon mbufo?

¹⁷ Mme ete ye eka, ndi ẹmeneme ediye uduot ekpri n̄wed emi ye nditọ mbufo ke utuakibuot ubon mbufo? Edieke ẹnemede, ẹyen̄wam mmọ ẹnen̄ede ẹnyene mbuọtidem ke odu-uwem Abasi. Ekeme ndidi ẹmenyene nditọ emi ẹsikade ufọkn̄wed sekọndri. Utọ mbon emi ke ẹsikpep nsunsu ukpepn̄kpọ oro ẹdọhọde ke n̄kpọ  okoforo. Ntaifiọk, mme andikpep, mme fim emi ẹban̄ade n̄kpọ-obot, ye idem mme edinam unọ idem inemesịt ke TV ye fim, ẹsinam nte ke ukpepn̄kpọ oro ẹdọhọde ke n̄kpọ okofoforo edi akpanikọ. Ẹmekeme ndin̄wam nditọ mbufo ẹda ẹnọ akpanikọ ke ndida ediye uduot ekpri n̄wed en̄wen emi ẹkotde The Origin of Life—Five Questions Worth Asking nnyene nneme ye mmọ; ẹkesio enye n̄ko 2010. Ukem nte Was Life Created?, ediye uduot ekpri n̄wed enye emi n̄ko esịn udọn̄ ọnọ n̄kparawa owo ẹnọ “ukeme ukere n̄kpọ” mmọ ukpep. (N̄ke 2:10, 11) Enye ekpep mmọ nte ẹkpefiọkde m̀mê se ẹkpepde mmọ ke ufọkn̄wed esịne ifiọk.

¹⁸ Ẹwet Origin of Life man ẹn̄wam nditọ ufọkn̄wed ẹdụn̄ọde mbụk n̄kpọntịbe emi ẹdọhọde ke ntaifiọk ẹkụt n̄kpọ eset emi ẹwụtde ke n̄kpọ okofoforo. Enye esịn udọn̄ ọnọ mmọ ete ẹbiere ke idemmọ m̀mê utọ mbụk n̄kpọntịbe oro ẹnen̄ede ẹwụt ke unam okoforo owo. Enye ekpep mmọ n̄ko nte ẹkpebọrọde ke ini ẹdọhọde ke ntaifiọk ẹma ẹnam ndụn̄ọde ẹnyụn̄ ẹkụt ke uwem ekeme nditọn̄ọ ke idemesie. Mme ete ye eka, edieke ẹnemede ndiye uduot n̄kpri n̄wed emi ye nditọ mbufo, ẹyenam mmọ ẹnen̄ede ẹnyene uko ke ini mmọ ẹtịn̄de ntak emi ẹnịmde ke Andibot do.—Kot 1 Peter 3:15.

19. Nso ifet ke kpukpru nnyịn inyene?

¹⁹ Imekeme ndikpep ekese mban̄a nti edu Jehovah ke ini ikotde iban̄a mme n̄kpọ-obot ke mme n̄wed emi esop esie ẹtịn̄de enyịn ẹwet. Emi anam nnyịn inen̄ede itoro Abasi nnyịn. (Ps. 19:1, 2) Nso akwa ifet ke edi ntem ndinọ Jehovah, Andibot kpukpru n̄kpọ, ukpono ye ubọn̄ emi enye enen̄erede odot!—1 Tim. 1:17.