Mbụk Eyouwem

Idatesịt Oro Mînyeneke Udomo!

NTE REGINALD WALLWORK OBỤKDE

“Idụhe n̄kpọ ndomokiet ke ererimbot emi ẹkemede ndimen ndomo ye idatesịt oro inyenede ke utom isụn̄utom uyọhọ ini oro inamde inọ Jehovah!” N̄kokụt n̄wetnnịm n̄kpọ emi ẹwetde didie didie mi ke otu n̄wed n̄wan mi esisịt ini ke enye ama akakpa ke May 1994.

 NTE ntiede n̄kere mme ikọ Irene, mmeti inem inem ye ọnọ-uyụhọ isua 37 oro ikanamde utom nte mme isụn̄utom ke Peru. Nnyịn ima inyene ọsọn̄urua itie ebuana Christian tọn̄ọ ikọdọ ndọ ke December 1942—ndien oro edi nnennen itie nditọn̄ọ mbụk mi.

Ẹkebọk Irene nte kiet ke otu Mme Ntiense Jehovah ke Liverpool, England. Enye ekedi kiet ke otu nditọiban ita ndien ete esie ama akpa ke Ekọn̄ Ererimbot I. Ekem eka esie ama ọdọ Winton Fraser, ndien mmọ ẹma ẹnyene eyeneren, Sidney. Esisịt ini mbemiso Ekọn̄ Ererimbot II, ubon oro ẹma ẹwọrọ ẹkedụn̄ ke Bangor, North Wales, ebiet emi Irene akanade baptism ke 1939. Sidney akana baptism ke 1938, ntre enye ye Irene ẹma ẹnam utom ọtọkiet nte mme asiakusụn̄—mme asan̄autom uyọhọ ini—ke edem edere esụk Wales, ọtọn̄ọde ke Bangor esịm Caenarvon, esịnede Isuo Anglesey.

Ini oro n̄kodu ke Esop Runcorn, emi oyomde usụn̄ ke n̄kpọ nte kilomita 20 ọkpọn̄ edem usụk ye edem usiahautịn Liverpool, n̄konyụn̄ nnam utom nte se nnyịn idiọn̄ọde mfịn nte esenyịn oro etiede ibuot. Irene ama edibụp mi ke mbono circuit m̀mê imọ ikpekeme ndinyene efakutom emi imọ ikemede ndikwọrọ ikọ, sia imọ iyomde ndidu ye Vera, eyeneka imọ emi ọkọdọde ebe ke Runcorn. Ami ye Irene ima imehe ke urua iba oro enye okodude ye nnyịn, ndien ekem mma nsika n̄kese enye ke Bangor. Esịt ekenem mi didie ntem utịturua kiet ke ini Irene ekenyịmede ndidọ mi!

 Ke ini nnyọn̄de n̄kesịm ufọk ke Sunday, mma nsọsọp ntọn̄ọ ndutịm ndọ nnyịn, edi ke Tuesday mma mbọ etop ke telegram. Enye ekedi: “Mbọk kûyat esịt ke etop emi ọmọn̄ abiak fi. Mmabiat ediomi udianndọ nnyịn. Leta ke edi ke usụn̄.” Mma ndịghe. Nso ikpetịbe?

Leta Irene ama edisịm ke ndan̄nsiere. Enye ọkọdọhọ mi ete ke imọ idika Horsforth ke Yorkshire ikadiana ye Hilda Padgett inam usiakusụn̄. * Enye ama anam an̄wan̄a ete ke isua kiet ke mbemiso, imọ ima inyịme ndinam utom ke ebiet udọn̄ okponde edieke ẹdọhọde imọ inam oro. Enye ekewet ete: “N̄kada emi nte akan̄a emi n̄kan̄ade nnọ Jehovah ndien n̄kere ke sia mma n̄kakan̄a n̄kan̄a emi nnọ enye mbemiso ndifiọk fi, ana nsio akan̄a mi.” Okposụkedi esịt mîkenemke mi, mma mma nsọn̄ọnda esie nnyụn̄ nnọ ibọrọ emi ẹsọk enye: “Ka. Nyetie mbet fi.”

Ke ini Irene okodude ke Yorkshire, ẹma ẹbiere n̄kpọkọbi ọfiọn̄ ita ẹnọ enye ke ndikesịn ndinọ ekọn̄ ibetedem. Edi isua kiet ye ubak ke ukperedem, ke December 1942, nnyịn ima idọ ndọ.

Ntọn̄ọ Ntọn̄ọ Ini Uwem Mi

Ke 1919 eka mi ama edep eboho Studies in the Scriptures. * Edi nte ete mi eketịn̄de, akanam Mama ikokotke n̄wed ini oro, kpa ye oro Mama ama ebiere ndida Bible esie n̄kpep mme eboho n̄wed emi ye ntịn̄enyịn. Enye ama ekpep onyụn̄ ana baptism ke 1920.

Ete mi ikọsọn̄ke ido ikonyụn̄ ikpanke eka mi ndinam se enye okoyomde, ndien oro ama esịne ndibọk nditọ mmọ mbinan̄—nditọeka mi iban iba, Gwen ye Ivy; akpaneka mi, Alec; ye ami—ke usụn̄ akpanikọ. Stanley Rogers ye mme anam-akpanikọ Ntiense en̄wen ke Liverpool ẹma ẹsika ẹkenọ mme utịn̄ikọ Bible ke Runcorn, emi ẹkesiakde obufa esop ke mîkebịghike. Ubon nnyịn ama etiene esop anam n̄kọri ke n̄kan̄ eke spirit.

Gwen ke ekesidụk ukpepn̄kpọ ubọ spirit ke Ufọkabasi England, edi ekem etre ke ndondo oro enye ọkọtọn̄ọde nditiene Mama n̄kpep Bible. Ke ini ọkwọrọ ederi ekedide edise nnyịn man ọfiọk ntak emi Gwen mîkodụkke aba ukpepn̄kpọ oro, ẹma ẹfak enye ata ediwak mbụme emi enye mîkekemeke ndibọrọ. Gwen ama obụp se Akam Ọbọn̄ ọwọrọde ekem anam emi an̄wan̄a ọkwọrọ ederi oro! Gwen ama eberi ke ndikot 1 Corinth 10:21, anamde an̄wan̄a nte ke imọ ikemeke ndika iso ‘ndia n̄kpọ ke okpokoro iba.’ Ke oyomde ndinyọn̄, ọkwọrọ ederi oro ama ọdọhọ ke iyesịn Gwen ke akam inyụn̄ ifiak idibọrọ mme mbụme esie, edi enye ikafiakke idi. Ke Gwen ama akana baptism, ikebịghike enye ama akabade edi ọkwọrọikọ uyọhọ ini.

Ẹma ẹnen̄ede ẹnọ mme uyen ntịn̄enyịn ke esop nnyịn. Mmeti nte n̄kpan̄de utọn̄ nnọ utịn̄ikọ emi ebiowo emi otode-to edi ọkọnọde ke ini n̄kedide isua itiaba. Ke oro ebede enye ama edi edinyene nneme ye ami. Mma ndọhọ enye nte ke mmesikot mban̄a Abraham ye nte enye okoyomde ndiwa Isaac eyen esie. Enye ama ọdọhọ ete: “Ka kada ke mben mbot utịn̄ikọ oko tịn̄ kpukpru nọ mi.” Esịt ekenem mi didie ntem ndida do nnọ akpa “utịn̄ikọ an̄wa” mi!

N̄kana baptism ke ndide isua 15 ke 1931, isua oro eka mi akakpade, ndien mma n̄kpọn̄ ufọkn̄wed ndikekpep utom ikan̄ ilektrik. Ẹma ẹsibre mme utịn̄ikọ Bible oro ẹkemụmde ẹdọn̄ ke usanikwọ an̄wan̄wa ke 1936, ndien eyenete an̄wan oro ama ọkọsọn̄ ama esịn udọn̄ ọnọ mi ye akpaneka mi ndisịn ifịk ke ikpehe utom enye emi. Ntre ami ye Alec ima ika Liverpool ndidep enan̄ukwak nnyụn̄ n̄kpe ẹnam ekebe ẹdian ke mben esie ndida nsịn ukwak usuanetop nnyịn. Ẹma ẹdian n̄kpọ utịn̄ikọ ke mben ekebe oro ke enyọn̄ ukwak emi okokon̄de ke mita 2 edieke ẹdụride ẹsio. Andinam n̄kpọ emi ama ọdọhọ nnyịn ete ke akanam imọ inamke utọ n̄kpọ oro, edi enye ama ọfọn! Nnyịn ima ida nduaidem ikụre efakutom nnyịn, iwụtde esịtekọm iban̄a nsịnudọn̄ eyenete an̄wan oro ye mme ifetutom oro ẹkenọde nnyịn.

 Ekọn̄ Ererimbot II—Ini Idomo

Nte ekọn̄ okoyomde nditọn̄ọ, ami ye Stanley Rogers ima isịn ifịk ndisuan etop utịn̄ikọ an̄wa oro “Face the Facts,” emi ẹkeyomde ndinọ ke Ufọkmbono Ubọn̄ Albert ke London ke September 11, 1938. Ekem mma ntiene nsuan ekpri n̄wed oro ekesịnede utịn̄ikọ oro, ọkọrọ ye Fascism or Freedom, emi ẹkesiode ke 1939. N̄kpri n̄wed mbiba emi ẹma ẹtịm ẹyarade ọkpọsọn̄ udọn̄ Hitler ndidi n̄kukụre andikara ke Germany. Etisịm idahaemi ẹma ẹnen̄ede ẹfiọk mi ke Runcorn ke ntak an̄wan̄wa utom ukwọrọikọ mi, ẹma ẹnyụn̄ ẹkpono mi ke ntak emi. Ke akpanikọ, ami ndisida iso ke utom ukara Abasi ama etịm enyene ufọn ọnọ mi.

Usiakifia emi n̄kanamde utom ama ọbọ utom edisịn ikan̄ ilektrik ke obufa ufọkutom ke utịt obio. Ke mma n̄kọfiọk nte ke enye edidi ufọkutom ubot n̄kpọekọn̄, mma nnam an̄wan̄a nte ke ndinamke utom do. Okposụkedi mme eteutom mi mîkenemke esịt, eseutom mi ama etịn̄ ikọ ke ibuot mi ndien ẹma ẹnọ mi utom efen. Mma ndifiọk ke ukperedem nte ke enye enyene iman oro ekedide kiet ke otu Mme Ntiense Jehovah n̄ko.

Nsan̄autom kiet ama enen̄ede esịn udọn̄ ọnọ mi ke ini enye ọkọdọhọde ete: “Reg, se nnyịn ikodoride enyịn afo ndinam edi oro, koro afo amabuana ke utom Bible oro ke ata ediwak isua.” Kpa ye oro, n̄kenyene ndidu ke ukpeme sia ediwak mbonutom mi ẹkeyomde ndisịn mi ke mfịna.

Ke June 1940, esopikpe emi odude ke Liverpool ama enyịme ẹsịn mi enyịn̄ nte owo emi esịnde utom ekọn̄ ke ntak ido ukpono ama akam edi nyaka iso nnam utom udiọn̄ ikan̄ ilektrik mi. Ndien emi ama an̄wam mi ndika iso ke utom ukwọrọikọ Christian mi.

Edidụk Utom Uyọhọ Ini

Nte ekọn̄ oro akasan̄ade ekpere utịt, mma mbiere ndikpọn̄ utom ntiene Irene n̄kanam utom ukwọrọikọ uyọhọ ini. Ke 1946 mma nnam ufọkisan̄ oro ọkọniọn̄de ke mita 5 emi akakabarede edi ufọk nnyịn ndien ke 1947 ẹma ẹdọhọ nnyịn iwọrọ ika Alveston, obio-in̄wan̄ emi odude ke Gloucestershire. Nte ini akakade nnyịn ima inam usiakusụn̄ ke akani obio Cirencester ye ke Bath. Ke 1951, ẹma ẹdọhọ mi nsan̄a nse mme esop ke edem usụk Wales nte esenyịn oro asan̄ade-san̄a, edi ke se isụhọrede ikan isua iba ke ukperedem, nnyịn ima ika Ufọkn̄wed Enyọn̄-Ukpeme Ukpep Bible eke Gilead ndikọbọ ukpep ndidi isụn̄utom.

Ẹkenịm ọyọhọ otu 21 eke ufọkn̄wed oro ke South Lansing, edem edere New York, ndien nnyịn ikokụre ukpep ke 1953 ke Mbono N̄ka Obufa Ererimbot oro ẹkenịmde ke New York City. Ami ye Irene ikọfiọkke itie emi ẹdinọde  nnyịn ika tutu ke usen ukụre ukpep nnyịn. Nnyịn ikenem esịt didie ntem ndifiọk nte ke ẹnọ nnyịn ika Peru. Ntak-a? Koro Sidney Fraser, eyen ebeeka Irene, ye Margaret n̄wan esie ẹkenam utom ke ọfis n̄kọk itieutom ke Lima ke se ibede isua kiet ke ẹma ẹkekụre ukpep ke ọyọhọ otu 19 eke Gilead!

Ke adan̄aemi ikebetde n̄wed unen nnyịn ndika esen idụt, ima ibiat esisịt ini inam utom ke Bethel Brooklyn, edi ikebịghike ima itọn̄ọ isan̄ uka Lima. Akpa ke otu efakutom duop oro ikanamde utom isụn̄utom ekedi Callao, akpan esụkmbehe Peru, ke edem usoputịn Lima. Okposụkedi nnyịn ima ikekpep n̄kpri ikọ Spanish ifan̄, ini oro nnyịn ikekemeke ndida usem oro nneme nneme. Nnyịn idinam didie?

Mme Mfịna ye Mme Ufọn Ukwọrọikọ

Ẹkesian nnyịn ke Gilead ẹte ke eka isikpepke eyen esiemmọ usem. Utu ke oro, eyen esikpep usem nte eka esie etịn̄de ikọ ọnọ enye. Ntre item oro ẹkenọde nnyịn ekedi: “Ẹtọn̄ọ utom ukwọrọikọ ye unana ubiatini, ẹnyụn̄ ẹkpep usem ẹto mme owo. Mmọ ẹyen̄wam mbufo.” Nte n̄kan̄wanade ndikpep obufa usem emi, kere nte eketiede mi ke idem ke ini ẹkemekde mi nte esenyịn oro etiede ibuot ke Esop Callao ke ufan̄ urua iba kpọt nte n̄kedi ndisịm! Mma n̄ka ndikụt Sidney Fraser, edi enye ọkọnọ ukem item oro ẹkenọde nnyịn ke Gilead—mehe ye mme owo ke esop ye ke efakutom fo. Mma mbiere ndinam item emi.

Usenubọk Saturday kiet, mma nsobo ye anamusọ eto ke itieutom esie. Enye ama ọdọhọ ete: “Mmọn̄ n̄ka iso ke utom mi, edi mbọk tetie neme nneme ye ami.” Mma ndọhọ enye ke mmọn̄ nnam emi ke enye edinyịmede ndinam eben̄e mi emi: “Edieke nnamde ndudue, mbọk nen̄ede mi. Ndiyatke esịt.” Enye ama asak onyụn̄ enyịme eben̄e mi. Mma nsika n̄kese enye ikaba ke urua nnyụn̄ n̄kụt ke oro ekedi eti usụn̄ ndimehe ye obufa usem mi, nte ẹkedọhọde mi.

Ke Ica, udiana efakutom isụn̄utom nnyịn, mma n̄kụt anamusọ eto efen ukem nte ke akpa efakutom nnyịn nnyụn̄ nnam enye ọfiọk ndutịm oro n̄kanamde ke Callao. Enye n̄ko ama enyịme ndin̄wam mi, ntre mma n̄ka iso ndinam eti n̄kọri ke usem Spanish, okposụkedi akadade isua ita mbemiso n̄kekemede ndisem usem emi udọn udọn. Owo emi ikesinyeneke ini, edi mma nsin̄wana ndinịm ukpepn̄kpọ Bible ye enye ke ndikot N̄wed Abasi ndien ekem nnam se mmọ ẹwọrọde an̄wan̄a enye. Urua kiet ke ini n̄kakade ndise enye, eteutom esie ama asian mi ete ke enye ama ọkpọn̄ do akanam obufa utom efen ke Lima. Ndusụk ini ke ukperedem ke ini ami ye Irene ikakade mbono ke Lima, mma mfiak nsobo ye eren emi. Esịt ekenem mi didie ntem ndikop nte ke enye ama okosobo ye Mme Ntiense n̄kann̄kụk man aka iso ke ukpepn̄kpọ esie ndien ke enye ye ofụri ubon esie ẹdi mme asan̄autom Jehovah oro ẹma ẹkeyak idem ẹnọ!

Ke esop kiet, nnyịn ima idi idifiọk ke akparawa ye n̄kaiferi oro ẹkedụn̄de ufọk kiet ikọdọhọ ndọ, edi mmọ ẹma ẹna baptism. Nte nnyịn ikenemede mme edumbet N̄wed Abasi oro ẹnyenede ebuana ye mmọ, mmọ ẹma ẹnyịme ndisịn ndọ mmọ ke n̄wed nte ekemde ye ibet, emi edinamde mmọ ẹdot ndidi Mme Ntiense oro ẹma ẹkena baptism. Ntre mma nnam ndutịm ndida mmọ n̄ka efe obio n̄kesịn ndọ mmọ ke n̄wed. Edi mfịna ama edemede koro mmọ ẹma ẹnyenyene nditọ inan̄ emi owo mîkesịnke enyịn̄ ke n̄wed, ndien ibet ama oyom emi. Nte ido edide, nnyịn ima iyịk se andida ke ibuot ukara edinamde. Andida ke ibuot ukara ọkọdọhọ ete: “Sia nti owo emi, mme ufan fo ẹdide Mme Ntiense Jehovah mi, ẹkụtde ẹte ke mbufo ẹmesịn ndọ mbufo ke n̄wed nte ekemde ye ibet, ndikotke eyen ndomokiet ikpe emi akpanade n̄kot nyonyụn̄ nsịn mmọ enyịn̄ ke n̄wed ke mfọn.” Nnyịn ikowụt esịtekọm didie ntem, sia ubon emi ekedide ubuene ndien isop ekededi oro ẹkpekediade mmọ ekpekedi akwa mbiomo ọnọ mmọ!

Albert D. Schroeder emi otode ibuot itieutom Mme Ntiense Jehovah ke Brooklyn ama edise nnyịn onyụn̄ ọdọhọ ẹbọp obufa ufọkidụn̄ isụn̄utom ke itie efen ke Lima. Ntre ami ye Irene ye nditọete iban iba efen, Frances ye Elizabeth Good ẹtọde United States, ye ebe ye n̄wan ẹtode Canada ima iwọrọ ika ikpehe San Borja. Ke ufan̄  isua iba m̀mê ita, ima inyene esop en̄wen emi akanamde n̄kọri.

Nnyịn ikabuana ye esop emi esịnede Mme Ntiense 80 ke ini ikanamde utom ke Huancayo emi okon̄de ebe mita 3,000 ke ufọt ufọt obot. Mma ntiene mbuana ke edibọp udiana Ufọkmbono Obio Ubọn̄ emi ẹkebọpde ke idụt oro. Ẹma ẹmek mi nte andida ke ibuot Mme Ntiense Jehovah ke n̄kpọ aban̄ade ibet, sia ikenyenede ndika esopikpe utịm ikata man isọn̄ọ ke nnyịn ikenyene isọn̄ oro ikedepde. Mme utọ n̄kpọ oro, ọkọrọ ye ntatara utom unam mbet emi ediwak mme anam-akpanikọ isụn̄utom ẹkenamde ke mme ntọn̄ọ ntọn̄ọ isua oro, ẹma ẹsịn eti itiat idakisọn̄ ẹnọ eti n̄kọri oro nnyịn ikụtde idahaemi ke Peru—ọtọn̄ọde ke Ntiense 283 ke 1953 esịm se iwakde ibe 83,000 mfịn.

Mfụhọ Mfụhọ Edidian̄ade

Nnyịn ima inyene ata eti ebuana ye ekemmọ mme isụn̄utom ke kpukpru ufọkidụn̄ isụn̄utom nnyịn, emi n̄kesiwakde ndinyene ifet edidi esenyịn ufọk. Kpukpru usenubọk Monday, ima isitie ọtọkiet ineme utom urua oro inyụn̄ ideme mme utom edise mban̄a ufọkidụn̄ nnyịn. Kpukpru nnyịn ima ifiọk ite ke ata akpan n̄kpọ ekedi utom ukwọrọikọ, ndien ye oro ke ekikere, kpukpru nnyịn ima isidiana kiet inam utom. Mmenem esịt nditi nte ke akanam nnyịn inyeneke akpan utọk ke ufọkidụn̄ nnyịn ndomokiet.

Akpatre efakutom nnyịn ekedi ke Breña, mbọhọ efen ke Lima. Ima ima esop emi esịnede Mme Ntiense 70 ama ọsọsọp ọkọri onyụn̄ edinyene se iwakde ibe Mme Ntiense 100 ke ini ẹkesiakde obufa esop ke Palominia. Ini emi ke Irene ọkọduọ udọn̄ọ. Akpa n̄kpọ emi n̄kokụtde ekedi nte ke ndusụk ini enye ikesitịghi se enye eketịn̄de, ndien ndusụk idaha enye ama esifre usụn̄ unyọn̄. Kpa ye oro enye ọkọbọde eti usọbọ, idem esie ọkọdọdiọn̄ ọdiọk.

Ke mfụhọ, ke 1990, n̄kenyene ndinam ndutịm nnyịn ndifiak nnyọn̄ England, emi Ivy udun̄wan eka mi akadatde esịt nnyịn ndidụn̄ ke ufọk imọ. Isua inan̄ ke ukperedem, ke edide isua 81, Irene ama akpa. Ke nsụk nnanam utom ukwọrọikọ uyọhọ ini, nnamde utom nte ebiowo ke kiet ke otu esop ita oro ẹdude ke obio emana mi. Ke ini ke ini, mmesika Manchester man n̄kesịn udọn̄ nnọ otu emi ẹsemde usem Spanish.

Mma nnyene inem inem ifiọkutom ndondo emi oro ọkọtọn̄ọde ediwak isua ke edem ke ini n̄kebrede ukwọrọikọ a-minit ition ke ukwak ubre usanikwọ mi nnọ mme enyeneufọk. Mmenen̄ede nti ekpri n̄kaiferi eyen ufọkn̄wed oro akadade ke edem eka esie ke enyịnusụn̄ akpan̄ utọn̄ ọnọ etop oro.

Ekpri eyenan̄wan emi ama ọwọrọ okodụn̄ ke Canada, ndien owo kiet emi osụk odụn̄de ke Runcorn, emi onyụn̄ edide Ntiense idahaemi ama esiwet enye. Eyenan̄wan oro ama ewet ke ndondo emi ete ke Ntiense iba ẹma ẹdi ufọk imọ ẹnyụn̄ ẹditịn̄ mme ikọ emi ẹkenamde imọ iti se ikokopde ke etop a-minit ition oro. Sia ama ekedi edikụt akpanikọ, idahaemi enye edi asan̄autom Jehovah oro ama akayak idem ọnọ onyụn̄ ọdọhọ ẹkọm akparawa oro ekedide ufọk eka imọ ke se ibede isua 60 ko ke edem! Ke akpanikọ nnyịn ifiọkke nte mme n̄kpasịp akpanikọ ẹdidọn̄de n̄kam ẹnyụn̄ ẹkọri.—Ecclesiastes 11:6.

Ih, mmowụt esịtekọm mban̄a uwem mi oro nsịnde ke ọsọn̄urua utom Jehovah. Tọn̄ọ nte n̄kayak idem nnọ ke 1931, ntabake mbono ikọt Jehovah ndomokiet. Okposụkedi ami ye Irene mînyeneke nditọ eke idem nnyịn, mmenem esịt ndinyene se ibede nditọ 150 ke n̄kan̄ eke spirit, kpukpru ẹnamde n̄kpọ Ete nnyịn eke heaven, Jehovah. Nte edima n̄wan mi ọkọdọhọde, mme ifetutom nnyịn ẹnen̄ede ẹdi utom oro akamade idatesịt oro mînyeneke udomo.

[Mme Ikọ idakisọn̄]

[Ndise ke page 24]

Mama, ntọn̄ọ ntọn̄ọ 1900

[Ndise ke page 25]

Enyọn̄ enyọn̄: Ami ye Irene ke iso ufọkisan̄ nnyịn

[Ndise ke page 25]

Ufien: Hilda Padgett, ami, Irene, ye Joyce Rowley ke Leeds, England, 1940

[Ndise ke page 27]

Ndisuan etop utịn̄ikọ an̄wa ke Cardiff, Wales, 1952