1-3. (a) Nso inam inịm ke nnyịn imekeme ndidi ufan Abasi? (b) Mmanie ke idineme iban̄a ke ibuotikọ emi?

ABRAHAM ikpọn̄ ke Bible okot ufan Abasi. (Isaiah 41:8; James 2:23) Ndi emi ọwọrọ ke Abraham kpọt ekedi ufan Jehovah? Iwọrọke ntre. Bible owụt ke kpukpru nnyịn imekeme ndidi ufan Abasi.

² Mme mbụk emi ẹban̄ade ediwak irenowo ye iban emi ẹkebakde Jehovah, ẹbuọtde idem ye enye, ẹnyụn̄ ẹdide ata ufan esie, ẹyọyọhọ Bible. (Kot Psalm 25:14.) Mmọ ẹsịne ke otu mbon emi Paul okokotde “akwa otu ntiense.” Kpukpru mmọ ẹkedi ufan Abasi.—Mme Hebrew 12:1.

³ Ẹyak ineme iban̄a owo ita ke Bible emi ẹkedide ufan Abasi: (1) Ruth, ebeakpa Moab emi mîkọkpọn̄ke Jehovah ye eka ebe esie, (2) Hezekiah, edidem Judah emi ọkọbuọtde idem ye Jehovah, ye (3) Mary, eka Jesus emi okosụhọrede idem. Nso ke ikeme ndikpep nto se ikan̄wamde mmọ ẹdi ufan Abasi?

4, 5. Nso ikọsọn̄ Ruth ndibiere, ntak emi n̄kpọ emi ọkọsọn̄de enye ndibiere? (Se akpa ndise ibuotikọ emi.)

⁴ Naomi ye iban nditọ esie, Ruth ye Orpah, ẹma ẹsan̄a anyan isan̄ ẹto Moab ẹka Israel. Nte mmọ ẹkesụk ẹkade ke usụn̄, Orpah ama afiak ọnyọn̄ Moab. Edi Naomi ama ebiere ke ana isụk isịm Israel, obio emana imọ. Nso ke Ruth ekebiere ndinam? Ikememke utom ndibiere se enye edinamde. Ndi enye ayafiak ọnyọn̄ ebịne mbon esie ke Moab, mîdịghe, ndi enye eyetiene Naomi eka ebe esie ekesịm Bethlehem?—Ruth 1:1-8, 14.

⁵ Mbon mme Ruth ẹkedụn̄ ke Moab. Edieke enye ọnyọn̄de ebịne mmọ, ekeme ndidi mmọ ẹyese ẹban̄a enye. Do ke enye emehe ye mme owo, ọfiọk usem, onyụn̄ ọdiọn̄ọ nte ẹnamde n̄kpọ. Edi Naomi ama ọdiọn̄ọ ke Bethlehem iditiehe nte Moab. Enye ama onyụn̄ ekere m̀mê imọ idida ebe ke m̀mọ̀n̄ inọ enye, m̀mê enye edidụn̄ ke m̀mọ̀n̄. Ntre Naomi ama ọdọhọ enye afiak ọnyọn̄ Moab. Nte ima iketetịn̄, Orpah ama “ọnyọn̄ etiene orụk esie ye mme abasi esie.” (Ruth 1:9-15) Edi Ruth ikamaha ndinyọn̄ ntiene orụk esie ye mme nsunsu abasi mmọ.

6. (a) Nso ke Ruth ekebiere ndinam? (b) Ntak emi Boaz ọkọdọhọde ke Ruth ekefehe edidụk idak mba Jehovah oyom ubọhọ?

⁶ Etie nte ebe Ruth mîdịghe Naomi akanam Ruth ọdiọn̄ọ Jehovah. Ruth ama ọfiọk ke Jehovah itiehe nte mme abasi Moab. Enye ama ama Jehovah onyụn̄ ọfiọk ke enye odot se imọ imade inyụn̄ ituakde ibuot inọ. Ntre, enye ama ebiere ndinam n̄kpọ nnọ Jehovah. Enye ọkọdọhọ Naomi ete: “Orụk fo eyedi orụk mi, Abasi fo oyonyụn̄ edi Abasi mi.” (Ruth 1:16) Esinem nnyịn ndikot nte Ruth akamade Naomi. Edi se isinemde nnyịn ikan edi nte enye akamade Jehovah. N̄kpọ emi ama enem Boaz n̄ko, ntak edi oro enye okotorode Ruth ke ‘ndikefehe ndidụk idak mba Jehovah nyom ubọhọ.’ (Kot Ruth 2:12.) Ikọ Boaz emi anam iti nte nditọ unen ẹsifehede ẹkedụk idak mbak eka mmọ mbak n̄kukwọ inọ. (Psalm 36:7; 91:1-4) Kpa ntre n̄ko ke Jehovah ekekpeme Ruth onyụn̄ ọdiọn̄ enye ke ntak emi enye ọkọbuọtde idem ye enye. Ruth ikatuaha n̄kpọfiọk ke ndikebiere ndikpono Jehovah.

7. Nso idin̄wam mbon oro mîmaha ndiyak idem nnọ Jehovah?

⁷ Ediwak owo ẹkpep n̄kpọ ẹban̄a Jehovah edi imaha ndida enye nte ebiet ubọhọ. Mmọ isimaha ndiyak idem nnọ enye nnyụn̄ nna baptism. Edieke afo mûmaha ndinam emi, tie kere ntak emi mûmaha. Kpukpru owo ẹnyene abasi emi mmọ ẹnamde n̄kpọ ẹnọ. (Joshua 24:15) Edi ata Abasi ke nnyịn ikpatuak ibuot inọ. Ke ini ayakde idem ọnọ Jehovah, oro owụt ke ada Jehovah nte ebiet ubọhọ fo. Ndien enye ayaka iso an̄wam fi anam n̄kpọ esie inamke n̄kpọ m̀mê nso itịbe. Se Jehovah akanamde ọnọ Ruth edi oro.

8. Tịn̄ nte n̄kpọ eketiede ke ini Hezekiah ekedide eyenọwọn̄.

⁸ Ruth okoto idụt emi mîkokponoke Jehovah, edi Hezekiah akamamana odụk idụt oro ẹkeyakde idem ẹnọ Abasi. Edi idịghe kpukpru nditọ Israel ẹkeka iso ẹnam n̄kpọ Jehovah. Ke uwụtn̄kpọ, Edidem Ahaz, ete Hezekiah, ekedi ata idiọkowo.  Enye ikadaha temple Jehovah ke n̄kpọ, ama onyụn̄ anam mme owo ẹtuak ibuot ẹnọ mme nsunsu abasi. Ahaz ama akam ọfọp ndusụk nditọeka Hezekiah ke ikan̄ nte uwa ọnọ nsunsu abasi. Ufọk mme Hezekiah ye ediwak nditọ Israel ikanamke n̄kpọ Jehovah ke ini emi Hezekiah ekedide eyenọwọn̄.—2 Ndidem 16:2-4, 10-17; 2 Chronicle 28:1-3.

9, 10. (a) Nso ikpakanam Hezekiah ayat esịt ye Jehovah? (b) Ntak emi nnyịn mîkpayatke esịt ye Jehovah? (c) Ntak emi nnyịn mîkpekereke ke ufọk oro itode ayanam nnyịn inam eti m̀mê idiọk?

⁹ Idiọkn̄kpọ oro Ahaz akanamde ekpekekeme ndinam Hezekiah eyen esie ayat esịt ye Jehovah m̀mê etre ndinam n̄kpọ esie. Mfịn, ndusụk owo emi mîkam iyọhọyọ se Hezekiah ọkọyọde ẹsikere ke imenyene ntak ‘ndiyat esịt ye Jehovah’ m̀mê ye esop esie. (Mme N̄ke 19:3) Mbon en̄wen ẹkere ke sia mmimọ mîtoho eti ufọk, ke oro ekeme ndinam mmimọ idu idiọk uwem m̀mê inam ndudue oro ete ye eka mmimọ ẹkenamde. (Ezekiel 18:2, 3) Ndi mmọ ẹnen?

¹⁰ Nte Hezekiah okodude uwem owụt ke mmọ inenke! Nnyịn inyeneke ntak ndomokiet ndiyat esịt ye Jehovah. Idịghe enye edi ntak mfịna nnyịn. (Job 34:10) Edi akpanikọ ke mme ete ye eka ẹkeme ndikpep nditọ mmọ ndinam eti n̄kpọ m̀mê idiọkn̄kpọ. (Mme N̄ke 22:6; Colossae 3:21) Edi emi iwọrọke ke owo ama ototo eti ufọk ke enye ọyọfọn, owo emi otode idiọk ufọk ọyọdiọk. Ntak idọhọde ntre? Koro Jehovah ọnọ nnyịn ifụre ndimek ndinam se imade; nnyịn imekeme ndimek ndinam eti n̄kpọ m̀mê idiọkn̄kpọ. (Deuteronomy 30:19) Nso ke Hezekiah ekemek esie ndinam?

11. Nso ikanam Hezekiah edi kiet ke otu nti ndidem ke Judah?

¹¹ Kpa ye oro ete Hezekiah ekedide kiet ke otu ndiọi ndidem oro ẹkekarade Judah, Hezekiah ekedi kiet ke otu nti ndidem oro ẹkekarade Judah. (Kot 2 Ndidem 18:5, 6.) Enye ikekpebeke ete esie. Utu ke oro, enye ama emek ndikpan̄ utọn̄ nnọ mme prọfet Jehovah, utọ nte Isaiah, Micah, ye Hosea. Enye ama enyịme mmọ ẹnen̄ede enye onyụn̄ okop item mmọ. Emi ama anam enye enen̄ede ata ediwak n̄kpọ oro ete esie akabiatde. Enye ama anam temple asana, ekpe Abasi ubọk ete efen idiọkn̄kpọ  mmimọ, obom mme adaha utuakibuot, onyụn̄ owụri mme itieuwa nsunsu abasi ke ofụri Israel. (2 Chronicle 29:1-11, 18-24; 31:1) Ekem, ke ini Sennacherib, edidem Assyria ekedide ndin̄wana ekọn̄ ye Jerusalem, ndịk ikanamke Hezekiah koro enye ọkọbuọt idem ye Jehovah. Enye ama enịm ke Jehovah eyekpeme onyụn̄ ọsọn̄ọ mmimọ idem. (2 Chronicle 32:7, 8) Edi isan̄ kiet, ke ini Hezekiah okokohorede idem, Jehovah ama enen̄ede enye, enye ama onyụn̄ osụhọde idem. (2 Chronicle 32:24-26) Hezekiah ama enịm eti uwụtn̄kpọ oro nnyịn ikpekpebede. Enye ikayakke idiọk ufọk emi enye okotode anam enye odu idiọk uwem. Utu ke oro, nte enye okodude uwem ama owụt ke enye ekedi ufan Jehovah.

12. Ukem nte Hezekiah, nso ke ediwak owo ẹnam mfịn ndiwụt ke idi ufan Jehovah?

¹² Ererimbot mfịn ọdiọk etieti, mme owo inyụn̄ imaha kiet eken, ndien ediwak nditọwọn̄ ẹto ufọk emi mme ete ye eka mîmaha mmọ, mînyụn̄ isehe iban̄a mmọ. (2 Timothy 3:1-5) Kpa ye oro ediwak ikọt Abasi ẹtode utọ ufọk emi, mmọ ẹmek ndidi ufan Jehovah. Ukem nte Hezekiah, mmọ iyakke ufọk oro mmọ ẹtode akpan mmọ ndinam n̄kpọ Abasi. Abasi ọnọ nnyịn ifụre ndimek ndinam se imade, edi nnyịn imekeme ndimek ndikpono enye nnyụn̄ nnam n̄kpọ esie, kpa nte Hezekiah akanamde.

13, 14. Ntak emi nnyịn ikerede ke idịghe ekpri utom ke ẹkenọ Mary, edi enye akanam n̄kpọ didie ke ini Gabriel eketịn̄de n̄kpọ emi ọnọ enye?

¹³ Ediwak isua ke Hezekiah ama akakpa, Mary, n̄kaiferi emi okosụhọrede idem, ekedi ata ufan Jehovah, ndien Jehovah ama ọnọ enye ata akpan utom. Jehovah ama ọdọhọ ke enye oyoyomo, aman Eyen Abasi, onyụn̄ ọbọk enye. Jehovah ama enen̄ede ama enye onyụn̄ ọdiọn̄ọ ke enye edi ata eti eyenọwọn̄, ntak edi oro enye ọkọnọde Mary utọ akwa utom oro. Mary akanam n̄kpọ didie ke ini ẹketịn̄de n̄kpọ emi ẹnọ enye?

¹⁴ Nnyịn imesiwak ndidọhọ ke Mary ama ọfọn iso etieti Abasi ndikọnọ enye utọ utom emi. Edi ekeme ndidi enyene ndusụk n̄kpọ emi akafịnade enye ke ini angel Gabriel eketịn̄de n̄kpọ emi ọnọ enye. Ke uwụtn̄kpọ, angel Gabriel ama ọdọhọ ke enye oyoyomo idịbi ke ini edide enye ikọdọhọ ebe. Edi Gabriel iketịn̄ke inọ mbonubon esie ye mme mbọhọidụn̄ esie nte enye edisan̄ade iyomo. Ntre, nso ke mmọ ẹdikere ke ini ẹkụtde enye ye idịbi? Enye edinịm didie inua itịn̄ inọ Joseph ke idịghe owo esịn imọ idịbi? Ke adianade do, ididịghe ekpri utom ndibọk Eyen Abasi. Nnyịn ifiọkke kpukpru n̄kpọ oro akafịnade enye, edi nnyịn imọfiọk  se enye akanamde ke ini Gabriel eketịn̄de ikọ emi ọnọ enye. Enye ọkọdọhọ ete: “Sese! Ofụn an̄wan Jehovah! Akpakam osu ọnọ mi nte uyo fo edide.”—Luke 1:26-38.

15. Nso ikanam Mary enen̄ede ọbuọt idem ye Jehovah?

¹⁵ Mary ama enen̄ede ọbuọt idem ye Jehovah. Enye ama enyịme ndinam se ededi emi ẹkedọn̄de enye kpa nte ofụn an̄wan esinamde. Enye ama enịm ke Jehovah eyese aban̄a imọ onyụn̄ ekpeme imọ. Mary akanam didie enyene utọ mbuọtidem emi? Idụhe owo emi adade-da mbuọtidem amana. Edi imekeme ndikpep ndinyene mbuọtidem inyụn̄ iben̄e Abasi ite an̄wam nnyịn inyene mbuọtidem. (Galatia 5:22; Ephesus 2:8) Mary ama anam ofụri se enye ekekemede man aka iso ọbuọt idem ye Abasi. Nnyịn isan̄a didie idiọn̄ọ? Ẹyak ineme nte enye ekesikpan̄de utọn̄ ye se enye ekesinemede aban̄a.

16. Nso iwụt ke Mary ama esinen̄ede akpan̄ utọn̄?

¹⁶ Nte Mary ekesikpan̄de utọn̄. Bible ọdọhọ ‘isọp ndikop ikọ, ikûsọp nditịn̄ ikọ.’ (James 1:19) Mary ama esinen̄ede akpan̄ utọn̄. Bible owụt ke enye ama esitịm akpan̄ utọn̄ okop se ẹtịn̄de, akpan akpan ke ini ẹtin̄de n̄kpọ ẹban̄a Jehovah. Enye ama esida ini etie ekere mme utọ n̄kpọ emi. Ke uwụtn̄kpọ, ke ini Jesus akamanade, enye ama enen̄ede akpan̄ utọn̄ ke ini mme ekpemerọn̄ ẹkedide ẹditịn̄ se angel ọkọdọhọde aban̄a Jesus. Ekem, ke ini Jesus ekedide isua 12, enye ama etịn̄ n̄kpọ emi akakpade Mary idem. Ke ini iba emi, Mary ama akpan̄ utọn̄, eti se enye okokopde, onyụn̄ enen̄ede etie ekere.—Kot Luke 2:16-19, 49, 51.

17. Nte Mary ekesitịn̄de ikọ anam nnyịn idiọn̄ọ ke enye ekedi nso utọ owo?

¹⁷ Se Mary ekesitịn̄de aban̄a. Owo iwetke ata ediwak n̄kpọ emi Mary ekesitịn̄de ke Bible. Edi, ikọ esie oro ọniọn̄de akan odu ke Luke 1:46-55. Se enye eketịn̄de ke itien̄wed emi owụt ke enye ama enen̄ede ọdiọn̄ọ N̄wed Abasi Usem Hebrew. Ntak idọhọde ntre? Ikọ Mary enen̄ede ebiet akam emi Hannah eka Samuel ọkọbọn̄de. (1 Samuel 2:1-10) Etie nte Mary ama etịn̄ se isịnede ke N̄wed Abasi utịm ike-20, ke ini enye eketịn̄de ikọ esie emi odude ke Luke 1:46-55. Emi owụt ke enye ama esima nditịn̄ mban̄a se Jehovah, ata akpan Ufan esie, ekekpepde enye.

18. Didie ke ikeme ndikpebe mbuọtidem Mary?

¹⁸ Ukem nte Mary, Jehovah ekeme ndinọ nnyịn utom oro nnyịn ikerede ke ọsọn̄ akaha. Ẹyak nnyịn ikpebe Mary, ke ndisụhọde idem nnyịme utom oro Jehovah ọnọde nnyịn, inyụn̄ inịm ke Jehovah ayan̄wam nnyịn inam utom oro enye ọnọde nnyịn. Nnyịn imekeme ndikpebe mbuọtidem Mary n̄ko ke ndikpan̄ utọn̄ nnọ Jehovah, nnyụn̄ ntie n̄kere se ikpepde iban̄a enye ye uduak esie. Emi ayanam enem nnyịn nditịn̄ se ikpepde nnọ mbon en̄wen.—Psalm 77:11, 12; Luke 8:18; Rome 10:15.

19. Nso ke Abasi edinam inọ nnyịn edieke ikpebede mbon oro ẹkenyenede mbuọtidem ke Bible?

¹⁹ Se inemede emi owụt ke Ruth, Hezekiah, ye Mary ẹkedi ufan Jehovah, kpa nte Abraham ekedide. Mmọ ẹsịne ke otu “akwa otu ntiense” emi ẹkedide ufan Jehovah n̄ko. Ẹyak ika iso ndikpebe mbuọtidem mmọ. (Mme Hebrew 6:11, 12) Edieke ikpebede, nnyịn iyedi ufan Jehovah, ndien enye ọyọdiọn̄ nnyịn ke nsinsi!