1. Didie ke ikeme ndisụk ibuot nnọ Abasi ye ukara?

BIBLE ọdọhọ isụk ibuot inọ ukara, edi enye ọdọhọ n̄ko ke nnyịn inyene ndisụk ibuot nnọ Abasi kpukpru ini. (Utom 5:29; Titus 3:1) Didie ke ikeme ndinam emi? Jesus ama etịn̄ n̄kpọ emi anamde nnyịn ifiọk nte ikemede ndinam emi. Enye ọkọdọhọ yak inọ ‘Caesar se inyenede Caesar, inyụn̄ inọ Abasi se inyenede Abasi.’ ^[1] (Se ikọ idakisọn̄.) (Matthew 22:21) Nnyịn isinọ “Caesar se inyenede Caesar” ke ini inịmde ibet ukara, ikponode mbon ukara, inyụn̄ ikpede tax. (Rome 13:7) Edi, edieke ukara ẹdọhọde nnyịn inam n̄kpọ emi Abasi akpande, nnyịn imesitịn̄ ukpono ukpono ke nnyịn idinamke.

2. Didie ke ikeme ndida san̄asan̄a ke mbubehe ukara ererimbot emi?

² Usụn̄ kiet emi ikemede ndinọ “Abasi se inyenede Abasi” edi nditre ndisịn idem ke mbubehe ukara ererimbot emi. Nnyịn isida san̄asan̄a ke utọ n̄kpọ emi. (Isaiah 2:4) Nnyịn isibiọn̄ọke ukara, sia Jehovah ayak mme owo ẹkara. Nnyịn isinyụn̄ inamke mme n̄kpọ oro ẹwụtde ke imama idụt nnyịn  ikan idụt en̄wen. (Rome 13:1, 2) Nnyịn isidomoke ndikpụhọ ukara, isikpekke mbon ukara ẹnam se iyomde, isitieneke imek mbon ukara, isinyụn̄ ibreke mbre ukara.

3. Ntak emi anade ida san̄asan̄a?

³ Enyene ediwak ntak emi Abasi ọdọhọde nnyịn ida san̄asan̄a. Akpa ntak edi ke nnyịn ikpebe Jesus emi mîkedịghe “ubak ererimbot.” Akananam enye isịnke idem ke mbubehe ukara m̀mê ekọn̄. (John 6:15; 17:16) Ntak en̄wen edi ke nnyịn ida inọ Obio Ubọn̄ Abasi. Sia nnyịn mîdaha inọ ukara owo, esịt isifịnake nnyịn ke ini ikwọrọde inọ mme owo ke Obio Ubọn̄ Abasi kpọt edikọk kpukpru mfịna nnyịn. Mme nsunsu ido ukpono ẹsisịn idem ke mbubehe ukara, ndien emi iyakke mme owo ẹdiana kiet. Edi ndida san̄asan̄a anam nnyịn ikeme ndidiana kiet ye nditọete nnyịn ke ofụri ererimbot.—1 Peter 2:17.

4. (a) Isan̄a didie ifiọk ke eyenen̄ede ọsọn̄ ndida san̄asan̄a? (b) Ntak emi ikpọtọn̄ọde idahaemi iben̄e idem man ikeme ndida san̄asan̄a?

⁴ Ekeme ndidi idụn̄ ke ebiet oro owo mîsifịnake nnyịn itiene isịn idem ke mbubehe ukara. Edi nte inen̄erede ikpere utịt ererimbot Satan emi, ntre ke editetịm isọn̄ nnyịn ndida san̄asan̄a. Mfịn, mme owo “inyịmeke ndidụk ediomi ekededi” ẹnyụn̄ “ẹsọn̄ ibuot” etieti, ndien idụhe-du se idinamde mmọ ẹdiana kiet. (2 Timothy 3:3, 4) Ndusụk nditọete nnyịn ẹtọtọn̄ọ ndibọ ufen ke ntak ukpụhọde oro ẹnamde ke ukara idụt mmọ. Ntak edi oro ikpọtọn̄ọde idahaemi iben̄e idem man ikeme ndida san̄asan̄a idem ke ini afanikọn̄. Ẹyak ineme n̄kpọ inan̄ emi ikemede ndinam man iben̄e idem.

5. Jehovah ada didie ukara owo?

⁵ Akpa n̄kpọ emi edin̄wamde nnyịn iben̄e idem ndida san̄asan̄a edi ndida ukara owo nte Jehovah adade. Jehovah ikobotke mme owo ndikara kiet eken. (Jeremiah 10:23) Enye ada kpukpru owo nte ubon kiet. Edi ukara owo iyakke mme owo ẹdiana kiet, sia mmọ ẹnam mme owo ẹkere ke idụt mmimọ ọfọn akan. Idem ke ini etiede nte ke ukara ẹnam ufọn ẹnọ mme owo, mmọ ikemeke ndikọk kpukpru mfịna owo. N̄ko, mmọ ẹsua ukara Obio Ubọn̄ Abasi emi ọkọtọn̄ọde ke heaven ke 1914. Ibịghike, Obio Ubọn̄ Abasi ọmọn̄ osobo kpukpru ukara efep.—Kot Psalm 2:2, 7-9.

6. Didie ke ikpanam n̄kpọ ye mbon ukara?

⁶ Abasi onyụn̄ ayayak mme owo ẹkara, sia mmọ ẹkeme ndinam ekpri emem odu ke obio, ẹnyụn̄ ẹnam n̄kpọ asan̄a ke nde ke nde. Mîkpedịghe ntre, ọkpọsọn̄ nnyịn ndikwọrọ eti mbụk Obio Ubọn̄. (Rome 13:3, 4) Abasi akam ọdọhọ nnyịn isịn mbon ukara ke akam man mmọ ẹyak nnyịn ituak ibuot inọ enye ke emem. (1 Timothy 2:1, 2) Ke ini ẹnamde n̄kpọ ye nnyịn ke usụn̄ emi mîfọnke,  imesitịn̄ inọ ukara man ẹn̄wam nnyịn. Se Paul okonyụn̄ anamde edi oro. (Utom 25:11) Kpa ye oro Bible ọdọhọde ke ukara ererimbot esịne Satan ke ubọk, enye idọhọke ke Satan esinam mbon ukara kiet kiet ẹnam se ededi emi mmọ ẹnamde. (Luke 4:5, 6) Ntre, nnyịn ikpanamke n̄kpọ ndomokiet emi edinamde owo ekere ke owo ukara emi m̀mê oko edi eyenufọk Satan. Bible ọdọhọ nnyịn ikûtịn̄ idiọk uban̄a owo.—Titus 3:1, 2.

7. Nso ke nnyịn mîkpekereke ke esịt nnyịn?

⁷ Edieke isụkde ibuot inọ Abasi, nnyịn ididaha inọ ebre mbre ukara m̀mê n̄ka mbre ukara ndomokiet, idem ọkpọkọm se mmọ ẹyomde ndinam ọyọfọn ye nnyịn. Esisọn̄ ndinam emi ndusụk ini. Ke uwụtn̄kpọ, yak idọhọ ke mbio-obio ẹsịn ntịme ye ukara ke ntak emi mmọ ẹnamde kpukpru owo ke obio ẹbọ ufen, esịnede Mme Ntiense Jehovah. Imọdiọn̄ọ ke udûtieneke mmọ usịn ntịme. Edi, ndi eyekere ke esịt fo ke se mmọ ẹnamde enen onyụn̄ oyom mmọ ẹkụt unen? (Ephesus 2:2) Edieke iyomde ndida san̄asan̄a, nnyịn ididaha inọ n̄kan̄ ndomokiet. Se itịn̄de ye nte inamde n̄kpọ ẹdiwụt ke ida san̄asan̄a.

8. Didie ke ikeme ‘ndinyene mbufiọk nnyụn̄ nnana ndudue’ ke ini ọsọn̄de ndida san̄asan̄a?

⁸ Ọyọhọ n̄kpọ iba emi edin̄wamde nnyịn ida san̄asan̄a edi ‘ndinyene mbufiọk nte urụkikọt nnyụn̄ nnana ndudue nte ibiom.’ (Kot Matthew 10:16, 17.) Edieke inyenede “mbufiọk,” iyọsọp ida ikụt n̄kpọ emi ekemede ndisịn nnyịn ke afanikọn̄. Ndien edieke idade san̄asan̄a ke ini afanikọn̄, emi ọwọrọ ke ‘imanana ndudue.’ Yak ineme ndusụk n̄kpọ oro ẹkemede ndinam ọsọn̄ nnyịn ndida san̄asan̄a, ye se ikpanamde man ika iso ida san̄asan̄a.

9. Nso ke ana ikpeme ke ini inemede nneme?

⁹ Nneme. Ana inen̄ede ikpeme idem ke ini mme owo ẹnemede n̄kpọ ẹban̄a ukara. Ke uwụtn̄kpọ, ke ini itịn̄de n̄kpọ iban̄a Obio Ubọn̄ Abasi inọ owo, nnyịn ididọhọke ke imama m̀mê imasua se owo ukara m̀mê n̄ka mbre ukara anamde. Utu ke ndineme nte ukara owo edikọkde mfịna nnyịn, da Bible wụt nte Obio Ubọn̄ Abasi edisiode mfịna nnyịn ifep ofụri ofụri. Edieke mme owo ẹnemede n̄kpọ ẹban̄a usion̄o idịbi, n̄wan ndidọ n̄wan, m̀mê erenowo ndidọ erenowo, wụt mmọ se Ikọ Abasi etịn̄de ye nte odomode ndida Ikọ Abasi ndu uwem. Edieke owo ọdọhọde ke akpana ẹkpụhọ m̀mê ẹbiat ndusụk ibet ẹfep, nnyịn idisịnke uyo ke utọ nneme emi, idinyụn̄ isuaha inọ owo oro.

10. Nso ke ikpanam mbak se ikotde m̀mê ikopde ke mbụk n̄kpọntịbe idinam nnyịn ikûda san̄asan̄a?

¹⁰ Mbụk n̄kpọntịbe. Ndusụk mme ewetmbụk n̄kpọntịbe ẹsiwet enye ke usụn̄ emi owụtde n̄kan̄ emi mmọ ẹdade ẹnọ. Emi esiwak nditịbe ke mme idụt emi edide ukara ẹnyene mme itieutom usuanetop. Ana inen̄ede ikpeme idem edieke se ikopde ke radio ye Tv m̀mê se mme ọkọmbụk n̄kpọntịbe ẹtịn̄de owụtde ke enyene n̄kan̄ emi mmọ ẹdade ẹnọ, mbak nnyịn iditiene mmọ ida ke n̄kan̄ emi mmọ ẹdade. Ke uwụtn̄kpọ, bụp idemfo ete: ‘Ndi enyene ọkọmbụk  n̄kpọntịbe emi nnen̄erede mma ke ntak se enye esitịn̄de aban̄a ukara?’ Man ekeme ndida san̄asan̄a, kûse, kûnyụn̄ ukot mbụk n̄kpọntịbe emi mme andiwet ẹnyenede n̄kan̄ emi mmọ ẹdade ẹnọ ke mbubehe ukara. Utu ke oro, yom enye emi owo mîdaha inọ n̄kan̄ ndomokiet. Men se esikotde m̀mê esikopde domo ye nti ikọ emi odude ke Bible.—2 Timothy 1:13.

11. Didie ke ndima inyene ekeme ndinam nnyịn ikûda san̄asan̄a?

¹¹ Uma-inyene. Edieke inen̄erede ima okụk ye mme n̄kpọ eken oro inyenede, ekeme ndisọn̄ nnyịn ndida san̄asan̄a. Ke 1970 ama ekebe, ata ediwak Mme Ntiense Jehovah ke Malawi ẹma ẹyak kpukpru inyene mmọ atak, ke ntak emi mmọ mîkamaha ndidụk n̄ka mbre ukara ndomokiet. Edi ndusụk nditọete ikenyịmeke ndiyak inyene mmọ atak. Sista nnyịn kiet emi ekerede Ruth ọdọhọ ete: “Ẹma ẹbịn nnyịn ẹsio ke obio. Edi nte ini akakade, ndusụk nditọete nnyịn ẹma ẹnyịme ndidụk n̄ka mbre ukara ẹnyụn̄ ẹfiak ẹnyọn̄ọ ufọk mmọ, sia mmọ ikoyomke ndibọ ufen emi ikọbọde ke itienna mbon itọkekọn̄.” Edi ata ediwak ikọt Abasi itiehe ntem. Mmọ ẹsida san̄asan̄a, ọkpọkọm emi ayanam mmọ ẹbuene m̀mê anam kpukpru n̄kpọ atak mmọ.—Mme Hebrew 10:34.

12, 13. (a) Didie ke Jehovah ada kpukpru owo? (b) Idisan̄a didie idiọn̄ọ m̀mê imọtọn̄ọ ndida ke obio nnyịn ọfọn akan obio en̄wen?

¹² Ntan̄idem. Mme owo ẹsiwak ndinam inua mban̄a orụk, usem, obio, m̀mê idụt mmọ, ndien emi esinam mmọ ẹtan̄ idem. Edi Jehovah idaha ke owo kiet m̀mê idụt kiet ọfọn akan en̄wen. Enye ada kpukpru nnyịn ukem ukem. Jehovah okobot nnyịn nsio nsio, esinyụn̄ enem nnyịn ndikụt nsio nsio orụk owo. Enye idọhọke nnyịn isua ido obio nnyịn. Edi enye iyomke nnyịn ikere ke imọfọn ikan mbon en̄wen.—Rome 10:12.

¹³ Ikpanaha iyak idụt oro itode anam itan̄ idem tutu ikere ke idụt en̄wen idịghe n̄kpọ ndomokiet. Edieke ikerede n̄kpọ ntem, emi ekeme ndinam etetịm ọsọn̄ nnyịn ndida san̄asan̄a. Utọ n̄kpọ emi ama etịbe ke eyo mme apostle. Ndusụk nditọete emi ẹkesemde usem Hebrew ikanamke n̄kpọ ọfọn ye mme ebeakpa emi ẹkesemde usem Greek. (Utom 6:1) Idisan̄a didie idiọn̄ọ m̀mê imọtọn̄ọ nditan̄ idem? Edieke eyenete emi otode obio en̄wen ọnọde fi ekikere ke nte akpanamde n̄kpọ, ndi emesikere, ‘Enye ototo m̀mọ̀n̄ ekpedidiọn̄ọ n̄kpọ akan mi?’ Edieke ekerede n̄kpọ ntre, ọfọn eti item emi: “Ẹda nsụhọdeidem ẹbat ẹte mbon en̄wen ẹfọn ẹkan mbufo.”—Philippi 2:3.

14. Didie ke akam ekeme ndin̄wam nnyịn, ndien ewe mbụk Bible owụt ke akam ekeme ndin̄wam nnyịn?

¹⁴ Ọyọhọ n̄kpọ ita emi edin̄wamde nnyịn ida san̄asan̄a edi ndiberi edem ke Jehovah. Ben̄e Jehovah ọnọ fi edisana spirit esie man ekeme ndime ime  onyụn̄ afara ke idem. Ime ye mfara-ke-idem ẹyen̄wam fi edieke ukara ẹdiade n̄wo m̀mê ẹfịkde mme owo. Ben̄e Jehovah an̄wam fi ọsọsọp ọdiọn̄ọ n̄kpọ emi ekemede ndinam ọsọn̄ fi ndida san̄asan̄a. Ben̄e enye an̄wam fi anam nnennen n̄kpọ ke utọ ini oro. (James 1:5) Ẹkeme ndikọbi fi, mîdịghe ẹnọ fi ufen en̄wen ke ntak emi ọsọn̄ọde ada ye Jehovah. Edieke emi etịbede, ben̄e Jehovah ọnọ fi uko man ekeme ndinam an̄wan̄a mbon en̄wen ntak emi adade san̄asan̄a. Jehovah iditreke-tre ndin̄wam fi ọyọ.—Kot Utom 4:27-31.

15. Didie ke Bible ekeme ndin̄wam nnyịn ida san̄asan̄a? (Se n̄ko ekebe oro “ Bible Ama An̄wam Mmọ Ẹda San̄asan̄a.”)

¹⁵ Jehovah ọnọ nnyịn Bible man ọsọn̄ọ nnyịn idem. Tie kere mme itie N̄wed Abasi oro ẹdin̄wamde fi ada san̄asan̄a. Nen̄ede mehe ye mme itien̄wed emi mbak udûfre mmọ, sia mmọ ẹyen̄wam fi idem ke ini Bible mîdụhe. Bible ekeme n̄ko ndin̄wam fi enen̄ede odori enyịn ke se Abasi ọn̄wọn̄ọde ndinam ke ini iso. Idotenyịn emi ayan̄wam nnyịn iyọ ukọbọ. (Rome 8:25) Mek mme itien̄wed emi ẹtịn̄de n̄kpọ emi afo edinen̄erede ama ke obufa ererimbot, nyụn̄ domo ndikụt idemfo do.

16, 17. Nso ke ikeme ndikpep nto ikọt Abasi oro ẹkedade san̄asan̄a? (Se akpa ndise ibuotikọ emi.)

¹⁶ Ọyọhọ n̄kpọ inan̄ oro edin̄wamde nnyịn ida san̄asan̄a edi nditie n̄kere uwụtn̄kpọ mbon oro ẹkesọn̄ọde ẹda ye Jehovah. Ediwak ikọt Abasi ke eyo Bible ẹma ẹnyene uko ẹnyụn̄ ẹnam nti ubiere oro akan̄wamde mmọ ẹda san̄asan̄a. Ke uwụtn̄kpọ, Shadrach, Meshach, ye Abednego ikamaha ndituak ibuot nnọ mbiet emi akadade aban̄a ukara Babylon. (Kot Daniel 3:16-18.) Mbụk mmọ an̄wam ediwak Mme Ntiense Jehovah mfịn ẹnyene uko ẹnyụn̄ ẹsịn ndikọm ọfọn̄ etakubom idụt mmọ. Jesus ikesịnke idem ke mbubehe ukara m̀mê ke n̄kpọ ekededi oro mîkayakke  mme owo ẹdiana kiet ke eyo esie. Enye ama ọdiọn̄ọ ke imọ ndida san̄asan̄a ayan̄wam mbet imọ ẹtiene ẹda san̄asan̄a. Enye ọkọdọhọ ete: “Ẹnyene uko! Ami mmakan ererimbot.”—John 16:33.

¹⁷ Ediwak Mme Ntiense Jehovah mfịn ẹda san̄asan̄a. Ẹtụhọde ndusụk mmọ, ẹsịn ndusụk ke ufọk-n̄kpọkọbi, ẹnyụn̄ ẹkam ẹwot ndusụk ke ntak emi mmọ ẹkesọn̄ọde ẹda ye Jehovah. Uwụtn̄kpọ mmọ ekeme ndin̄wam nnyịn inyene uko. Brọda kiet emi otode Turkey ọkọdọhọ ete: “Ẹma ẹwot ekpri brọda kiet emi ekekerede Franz Reiter, ke ntak emi enye ekesịnde ndidi owoekọn̄ Hitler. Leta oro enye ekewetde eka esie okoneyo oro ekesierede usen emi ẹkewotde enye, owụt ke enye ama enen̄ede enyene uko onyụn̄ ọbuọt idem ke Jehovah. Mma mbiere ndikpebe enye ke ini nsobode idomo.” ^[2]—Se ikọ idakisọn̄.

18, 19. (a) Didie ke nditọete ke esop mbufo ẹkeme ndin̄wam fi ada san̄asan̄a? (b) Nso ke afo ebiere ndinam?

¹⁸ Nditọete ke esop mbufo ẹkeme ndin̄wam fi ada san̄asan̄a. Edieke enyenede mfịna emi edinamde ọsọn̄ fi ndida san̄asan̄a, nam mbiowo ẹfiọk. Mmọ ẹyeda Bible ẹn̄wam fi. Nditọete ke esop ẹyen̄wam fi n̄ko edieke mmọ ẹfiọkde mfịna emi afo osobode. Dọhọ mmọ ẹsịn fi ke akam. Edieke iyomde nditọete nnyịn ẹsisọn̄ọ nnyịn idem ẹnyụn̄ ẹsịn nnyịn ke akam, ana nnyịn n̄ko isinam kpa ntre ye mmọ. (Matthew 7:12) Ẹsiak enyịn̄ nditọete emi ẹdude ke ufọk-n̄kpọkọbi ke ibuotikọ emi, “Mme Ntiense Jehovah Emi Ẹsịnde ke Ufọk-N̄kpọkọbi ke Ntak Se Mmọ Ẹnịmde ke Akpanikọ—Ke Nsio Nsio Idụt.” Afo edikụt ibuotikọ emi ke MBỤK > MBỤK IKPE, ke jw.org/efi. Afo emekeme ndisiak enyịn̄ nditọete ifan̄ emi okụtde do ke akam, onyụn̄ eben̄e Jehovah an̄wam mmọ ẹnyene uko ẹnyụn̄ ẹka iso ndisọn̄ọ nda ye enye.—Ephesus 6:18-20.

¹⁹ Nte utịt ererimbot emi enen̄erede ekpere, ukara ẹkeme ndinam enen̄ede ọsọn̄ nnyịn ndida san̄asan̄a. Ntak edi oro ọfọnde itọn̄ọ idahaemi iben̄e idem man ikeme ndida san̄asan̄a ke ererimbot oro mîdianake kiet mi.