1. Ciden Piyɛri ye ladili juman lo di a kerecɛnɲɔgɔnw ma? Mun na a be se ka kɛ an ɲɛɛ na ko an tɛ se k’o ladili sira tagama?

AN KA jigiya ye ka ɲɛnamaya kɛ sankolo la wo wala dugukolo kan wo, an be se ka nafa sɔrɔ ciden Piyɛri ka ladili la. A y’o ladili di kerecɛn mɔlenw ma saan kɛmɛkulu fɔlɔ la. Piyɛri y’a sɛbɛ ko: “Aw ka kɛ senumaw ye aw taama cogo bɛɛ la i ko aw welebaa Ala ka senu cogo min na, k’a masɔrɔ a sɛbɛnnen bɛ Kitabu la ko: ‘Aw ka kɛ senumaw ye, katuguni ne ka senu.’ ” (1 Piyɛri 1:15, 16, Bible senuma). O kumaw b’a yira ko an be se ka Jehova ladegi, ale min ɲɔgɔn tɛ yen senumanya koo la. An be se ka kɛ mɔgɔ senumanw ye an ka kokɛtaw la ani an ka ɲi k’o lo kɛ. An ye mɔgɔ dafabaliw ye minkɛ, a be se ka kɛ an ɲɛɛ na ko an tɛ se ka kɛ mɔgɔ senumanw ye. Piyɛri yɛrɛ ye fili dɔw kɛ. Nka, a ka ɲɛyirali b’a yira ko an be se ka “kɛ senumaw ye.”

2. An bena ɲiningali jumanw lo jaabi barokun nin na?

² Barokun nin na, an bena ɲiningali nunu jaabi: Senumanya ye mun lo ye? Bibulu be mun lo fɔ an ye Jehova ka senumanya koo la? An be se ka kɛ mɔgɔ senumanw ye cogo di an ka kokɛtaw la? Ani, an be jɛnɲɔgɔnya min kɛra ni Jehova ye, jɛɛn juman lo be o ni senumanya cɛ?

3. Mɔgɔ caaman fɛ, senumanya ye mun lo ye? An be se ka kunnafoni ɲumanw sɔrɔ min senumanya koo la?

³ N’u ko senuman, mɔgɔ caaman b’a miiri ko mɔgɔ dɔ lo min tɛ yɛlɛ ka ye, a ɲɛɛ kumunin lo ani a be diinan faniw lo don. Nka, o tɛ tiɲɛ ye. Jehova ka senu ani Bibulu b’a fɔ ko “ninsɔndiyatigi Ala” lo (1 Tim. 1:11, NW ). Minw b’a bato, a fɔra ko olu “dagamunin lo.” (Zab. 144:15). Minw tun be faniw don k’u yɛrɛ bɔ dan na mɔgɔ tɔɔw la ani u tun be tilenninyakow kɛ walisa mɔgɔw k’u ye, Yezu ye olu jalaki (Mat. 6:1; Mariki 12:38). An minw ye kerecɛn sɔbɛw ye,  Bibulu b’an dɛmɛ k’a lɔn senumanya kɔrɔ ye min ye. An b’a lɔn ko Ala b’an kanu ani ko a tɛna a ɲini an fɛ abada an ka koo dɔ kɛ an tɛ se min na. O la, ni Jehova ko “Aw ka kɛ senumaw ye,” an lanin b’a la ko an be se k’o kɛ. Nka, walisa ka kɛ mɔgɔ senumanw ye an ka kɛtaw la, an mako b’a la k’a lɔn senumanya kɔrɔ ye min ye.

4. N’a fɔra ko “senu” ani “senumanya,” o kɔrɔ ko di?

⁴ Senumanya ye mun lo ye? Bibulu kɔnɔ, n’a fɔra ko “senu” ani “senumanya,” tuma caaman na, o ɲɛsinna saniyali koo ma tagamacogo ani batoli koo ta fan fɛ. O kumadenw be se ka ɲɛsin mɔgɔ dɔ ma fana min bilara dan na walisa ka Ala sago kɛ. An be se k’a fɔ ko an ye mɔgɔ senumanw ye, n’an saniyanin lo tagamacogo ta fan fɛ, n’an be Jehova bato a ɲɛɛ ma ani n’an be jɛnɲɔgɔnya teriman kɛra n’a ye. Jehova ka senu kosɔbɛ. O bɛɛ n’a ta, a b’a fɛ ka kɛ an teri sɔbɛ ye, an minw ye mɔgɔ dafabaliw ye. O b’an kabakoya yɛrɛ le!

5. Mɛlɛkɛ kantigiw b’an dɛmɛ ka mun lo faamu Jehova koo la?

⁵ Jehova ka senu a ka kokɛtaw bɛɛ la. Serafɛnw ye min fɔ Jehova koo la, o b’an dɛmɛ k’o lo faamu. Serafɛnw ye mɛlɛkɛ dɔw ye minw magwɛrɛnin lo Jehova ka masasigilan na. U dɔw y’a fɔ ko: “Senuman, senuman, senuman ye Masaba ye, Setigi!” (Ezayi 6:3). O mɛlɛkɛw be jɛnɲɔgɔnya ɲuman kɛ n’u ka Ala ye, sabu olu fana ka senu. Tiɲɛn na, ni mɛlɛkɛ dɔ nana yɔrɔ dɔ la dugukolo kan, o dama be se k’a to o yɔrɔ be kɛ yɔrɔ senuman ye. O lo kɛra tuma min na Musa ye yiritu ye a be mɛnɛna.—Ɛkiz. 3:2-5; Zozuwe 5:15.

6-7. a) Ka kɛɲɛ ni Ɛkizɔdi 15:1, 11 ye, Musa y’a yira ka gwɛ cogo di ko Ala ka senu? b) Mun lo tun be Israɛldenw hakili jigi ko Ala ka senu? (Jaa lajɛ ɲɛɛ fɔlɔ kan.)

⁶ Musa ye Israɛldenw ɲɛminɛ ka kɔgɔji wulen cɛtigɛ. O kɔ, a y’a yira ka gwɛ ko u ka Ala Jehova ka senu (Ɛkizɔdi 15:1, 11 kalan). Ezipitikaw tun be ngalon alaw lo bato. O la, u tun tɛ mɔgɔ senumanw ye. Kanankaw fana tun tɛ mɔgɔ senumanw ye sabu u tun be ngalon alaw lo bato. U ka batoli sen fɛ, u tun be denmisɛnw kɛ saraka ye ani ka kakalayakow kɛ (Lev. 18:3, 4, 21-24; Deter. 18:9, 10). Jehova n’o ngalon alaw tɛ kelen ye. Ale tɛna a ɲini abada a sagokɛlaw fɛ u ka koo nɔgɔnin si kɛ. Jehova ka senu kosɔbɛ. Walisa Israɛldenw kana ɲinɛ o kɔ, Jehova tun y’a fɔ sarakalasebagaw kuntigi ye ko a ka plaki sanulaman dɔ siri a ka kunmelekefani na. A tun sɛbɛra o plaki kan ko: “Senumaya Matigi [Jehova] ye.”—Ɛkiz. 28:36-38, Bible senuma.

⁷ Israɛlden o Israɛlden tun mana o sɛbɛri ye, o tun b’a hakili jigi ko Jehova ka senu. Nka n’a sɔrɔ Israɛlden dɔw tun tɛ se k’o sɛbɛri ye sabu u tun tɛ se ka gwɛrɛ sarakalasebagaw kuntigi la. Yala olu bele tun be se k’a lɔn ko Jehova ka senu wa? Ɔnhɔn! Israɛldenw bɛɛ tun mana lajɛn, cɛɛw, musow ani denmisɛnw walisa ka Sariya sɛbɛ kalan lamɛn, u tun be o koo mɛn (Deter. 31:9-12). I tun mana kɛ u cɛma, i tun bena a mɛn ko: “Ne le ye Matigi [Jehova] ye, aw ta Ala. Aw ka kan ka saninya, sabu ne saninyanin lo.” “Aw ye aw yɛrɛ bla danna ka saninya ne ye, sabu ne Matigi [Jehova], ne saninyanin lo.”—Lev. 11:44, 45; 20:7, 26, Biblu Ala ta Kuma.

8. Levitiki 19:2 ani 1 Piyɛri 1:14-16 b’an dɛmɛ ka mun lo faamu?

 ⁸ An ka kuma dɔ lajɛ min be sɔrɔ Levitiki 19:2 kɔnɔ. Jehova tun ye cii di ko o kuma ka kalan Israɛldenw bɛɛ ɲɛfɛ. Jehova y’a fɔ Musa ye ko: “A fɔ Isirayɛli jama bɛɛ ye ko: ‘Aw ka kɛ mɔgɔ senumanw ye, bari ne Masaba aw ka Ala ka senu.’ ” N’a sɔrɔ Piyɛri tun b’o vɛrise lo kofɔra tuma min na a ye kerecɛnw jija ko u ka “kɛ mɔgɔ senumanw ye.” (1 Piyɛri 1:14-16 kalan). Tiɲɛn lo ko bi, an tɛ Musa ka sariya kɔrɔ. Nka Piyɛri ye min sɛbɛ, o b’a yira ko Levitiki 19:2 kɔnɔkumaw ye tiɲɛn ye. A fɔra yen ko Jehova ka senu ani minw b’a kanu, u ka ɲi k’u jija kosɔbɛ ka kɛ mɔgɔ senumanw ye. An ka jigiya ye ka ɲɛnamaya banbali kɛ sankolo la wo, wala alijɛnɛ kɔnɔ dugukolo kan wo, an bɛɛ ka ɲi k’an jija ka kɛ mɔgɔ senumanw ye.—1 Piyɛri 1:4; 2 Piyɛri 3:13.

9. N’an ye Levitiki sapitiri 19nan lajɛ, an bena nafa juman lo sɔrɔ o la?

⁹ An b’a fɛ k’an koo diya an ka Ala senuman ye. O kama, an b’a fɛ k’a lɔn an ka ɲi ka min kɛ walisa ka kɛ mɔgɔ senumanw ye. Jehova be ladili nafaman dɔw di an ma minw be se k’an dɛmɛ o koo la. O ladiliw be sɔrɔ Levitiki sapitiri 19nan na. Eburuw ka lɔnnikɛla dɔ min tɔgɔ ko Marcus Kalisch, ale y’a sɛbɛ ko: “N’a sɔrɔ o sapitiri kabakoman lo faamu ka nɔgɔ ani a be kuma fɛɛn caaman koo la ka tɛmɛ Levitiki ka sapitiri tɔɔw kan. N’a sɔrɔ o sapitiri kɔrɔtanin lo ka tɛmɛ Levitiki ka sapitiri tɔɔw bɛɛ kan ani ka tɛmɛ kitabu duuru minw be Bibulu daminɛ na.” An k’a to an hakili la ko Levitiki sapitiri 19nan daminɛ na, a fɔra ko: “Aw ka kɛ mɔgɔ senumanw ye.” An ka vɛrise damanin lajɛ o sapitiri kɔnɔ. O bena a yira an na an be se ka kɛ mɔgɔ senumanw ye cogo min na an ka loon o loon ɲɛnamaya kɔnɔ.

10-11. Ka kɛɲɛ ni Levitiki 19:3 ye, an ka ɲi ka mun lo kɛ ani mun na o kɔrɔtanin lo?

¹⁰ Jehova y’a fɔ Israɛldenw ye ko u ka kan ka kɛ mɔgɔ senumanw ye. O kɔ, a ko: “Aw kelen kelen bɛɛ k’aw faa n’aw baa boɲa. . . . Ne le ye Masaba aw ka Ala ye.”—Lev. 19:2, 3.

 ¹¹ O b’a yira ko a kɔrɔtanin lo an ka Ala ka cikan labato, o min ye ko an k’an bangebagaw bonya. A to i hakili la Yezu ye min fɔ cɛɛ dɔ ye tuma min a y’a ɲininga ko: “Ne ka kan ka koɲuman jumɛn le kɛ ka nii banbali sɔrɔ?” Yezu ka jaabili la, a y’a fɔ ko o cɛɛ ka ɲi k’a faa n’a baa bonya (Mat. 19:16-19). Yezu yɛrɛ ye Fariziɲɛw ni sariya karamɔgɔw jalaki sabu u tun be fɛɛrɛw bɛɛ kɛ walisa u kana u janto u bangebagaw la. O cogo la, u tun be “Ala ka kuma kɛ kumafu ye.” (Mat. 15:3-6). Ala tun ye sariya tan minw di Israɛldenw ma, u la 5nan ani min fɔra Levitiki 19:3 kɔnɔ, u bɛɛ ye “Ala ka Kuma” ye (Ɛkiz. 20:12). Jehova ko: “Aw ka kɛ mɔgɔ senumanw ye, bari ne Masaba aw ka Ala ka senu.” An k’a to an hakili la ko o kumaw fɔnin kɔ le, Jehova ye cii di Levitiki 19:3 kɔnɔ ko an k’an faa n’an baa bonya.

12. An be se ka Levitiki 19:3 ka cikan sira tagama cogo di?

¹² Jehova ka cikan min ye ko an k’an bangebagaw bonya, ka kɛɲɛ n’o ye an be se k’an yɛrɛ ɲininga ko: “Yala ne be n’ bangebagaw bonya wa?” N’i y’a ye ko i t’o kɛra ka ɲɛ, i be se k’a latigɛ sisan ka koow kɛ ka ɲɛ. Koo min tɛmɛna, i tɛ se k’o yɛlɛma. Nka i be se k’i seko bɛɛ kɛ sisan, i kɛtɔ ka wagati caaman kɛ n’i bangebagaw ye ani k’u dɛmɛ bɛrɛbɛrɛ. N’a sɔrɔ i be se ka labɛn kɛ walisa ka wagati caaman kɛ n’u ye. I be se fana k’u dɛmɛ bololafɛnw, Alakow ani dusukunnakow ta fan fɛ. N’i b’o kɛ, o b’a yira ko i be Levitiki 19:3 ka cikan sira tagama.

13. a) Cikan wɛrɛ juman lo be sɔrɔ Levitiki 19:3 kɔnɔ? b) Yezu ka ɲɛyirali min be sɔrɔ Luka 4:16-18 kɔnɔ, an be se k’o ladegi cogo di?

¹³ Levitiki 19:3 be koo wɛrɛ yira an na senumanya koo la. A be kuma lafiɲɛlon labato koo la. An kerecɛnw tɛ Musa ka sariya kɔrɔ. O kama, an tɛ lafiɲɛlon ka sariya labato. Nka, Israɛldenw tun be lafiɲɛlon labato cogo min na ani u tun be nafa minw sɔrɔ o la, n’an b’o lajɛ, an bena kalan caaman sɔrɔ o la. Lafiɲɛlon na, mɔgɔw tun ka ɲi ka lafiɲɛ ani ka Ala bato. * O lo kama lafiɲɛlon na, Yezu tun be taga Kalanso kɔnɔ a wolodugu la ani a tun be Ala ka Kuma kalan (Ɛkiz. 31:12-15; Luka 4:16-18 kalan). Ala ye cii di Levitiki 19:3 kɔnɔ ko: “Aw ka ne ka lafiɲɛlonw bato.” O cikan ka ɲi k’an lasun an ka wagati ta loon o loon walisa ka Ala bato. Yala i b’a jati ko i ka ɲi ka yɛlɛmani dɔw kɛ o koo la wa? N’i be wagati ta tuma o tuma ka Alakow kɛ, ele ni Jehova ka jɛnɲɔgɔnya bena sabati. O jɛnɲɔgɔnya barikaman ye waajibi ye, n’i b’a fɛ ka kɛ mɔgɔ senuman ye.

14. Tiɲɛn kɔrɔtanin juman lo fɔra siɲɛ caaman Levitiki sapitiri 19nan kɔnɔ?

¹⁴ Levitiki sapitiri 19nan be segi siɲɛ caaman tiɲɛn kɔrɔtanin dɔ kan min be se k’an dɛmɛ ka to senumanya la. Vɛrise 4nan be laban nin kuma nunu ye: “Ne le ye Masaba aw ka Ala ye.” O miiriya ɲɔgɔn be sɔrɔ sapitiri nin kɔnɔ siɲɛ 16. O b’an hakili jigi sariya fɔlɔ koo la: “Ne ye Masaba ye, aw ka Ala . . . Aw kana fɛɛn wɛrɛ bato fɔɔ ne kelenpe.” (Ɛkiz. 20:2, 3). N’an b’a fɛ ka kɛ mɔgɔ senumanw ye, an ka ɲi k’an janto walisa fɛɛn si wala mɔgɔ si k’an bali ka Jehova sago kɛ an ɲɛnako fɔlɔ ye. An be weele ko Jehova Seerew. O kama, koo o koo be se ka Jehova tɔgɔ senuman tiɲɛ wala k’a nɔgɔ, an cɛsirinin lo k’an yɛrɛ tanga o ma.—Lev. 19:12; Ezayi 57:15.

15. Vɛrise minw be sɔrɔ Levitiki sapitiri 19nan kɔnɔ ka ɲɛsin sarakaw koo ma, olu ka ɲi k’an lasun ka mun lo kɛ?

 ¹⁵ Israɛldenw tun b’a yira ko u sɔnna a ma ko Jehova ye u ka Ala ye, u kɛtɔ k’a ka sariyaw labato. Levitiki 18:4 b’a fɔ ko: “Aw ka ne ka kuma bato ka banba ka ne ka sariyaw mara. Ne le ye Masaba aw ka Ala ye.” O ‘sariya’ dɔw be sɔrɔ Levitiki sapitiri 19nan kɔnɔ. Ɲɛyirali fɛ, vɛrise 5-8, 21, 22 be kuma bɛgɛn sarakaw koo la. Israɛldenw tun ka ɲi k’o sarakaw bɔ cogo dɔ la walisa u kana “Masaba ka fɛɛn nɔgɔ.” N’an b’o vɛrisew kalan, u ka ɲi k’an lasun an k’a ɲini k’an koo diya Jehova ye. U ka ɲi k’an lasun fana k’a tando cogo bɛnnin na i ko Eburuw 13:15 b’an jija cogo min na.

16. Minw be Ala sago kɛ ani minw t’a sago kɛ, mun lo b’an dɛmɛ k’a lɔn faranfasi min b’u cɛ?

¹⁶ Walisa ka kɛ mɔgɔ senumanw ye, an ka ɲi ka sɔn ka kɛ dan na tɔɔw la. O man nɔgɔ tuma bɛɛ. Tuma dɔw la, an ka lakɔli filankuruw, an baarakɛɲɔgɔnw, an somɔgɔ dannabaliw ani mɔgɔ wɛrɛw be se k’an lasun an ka koo dɔw kɛ minw bɛnnin tɛ Jehova sago ma. N’u b’o kɛra, an ka ɲi ka koo kɔrɔtaninba dɔ latigɛ. Mun lo be se k’an dɛmɛ ka desizɔn ɲuman ta? An ka sariyakolo ɲuman dɔ lajɛ min be sɔrɔ Levitiki 19:19 kɔnɔ ko: “Aw kana fani don aw kaan na min danna ni jese sifa fila ye.” O sariya tun be Israɛldenw dɛmɛ u ka kɛ dan na n’u gɛrɛfɛ siyaw ye. Bi, koo jugu tɛ kerecɛn ka fani don min danna ni jese sifa caaman ye, i n’a fɔ kɔɔrimugu, lɛni n’a ɲɔgɔnnaw. Nka, mɔgɔ minw ka lannakow n’u ka kokɛcogow bɛnnin tɛ ni Bibulu ka kalanw ye, an tɛ sɔn ka kɛ i n’a fɔ olu hali n’u y’an ka lakɔli filankuruw, an baarakɛɲɔgɔnw wala an somɔgɔw ye. Tiɲɛn lo ko an b’a yira ko an somɔgɔw ani an sigiɲɔgɔnw koo ka di an ye. Nka, an b’a yira an ka desizɔnw fɛ ko an be mɛnni kɛ Jehova lo fɛ hali n’o bena a to an be kɛ dan na tɔɔw la. O kɔrɔtanin lo kosɔbɛ sabu n’an b’a fɛ ka kɛ mɔgɔ senumanw ye, an ka ɲi ka kɛ dan na walisa ka kɛ Ala ta ye.—2 Kor. 6:14-16; 1 Piyɛri 4:3, 4.

17-18. An be kalan nafaman juman lo sɔrɔ Levitiki 19:23-25 kɔnɔkumaw na?

¹⁷ Jehova ko: “Ne le ye Masaba aw ka Ala ye.” O kuma tun ka ɲi ka Israɛldenw hakili jigi ko u be jɛnɲɔgɔnya min kɛra ni Jehova ye, o lo ka ɲi ka kɛ u ɲɛnako fɔlɔ ye. U tun be se k’o kɛ cogo di do? Levitiki 19:23-25 b’o kɛcogo dɔ kofɔ. (A kalan.) An k’a filɛ o kuma kɔrɔ tun ye min ye Israɛldenw fɛ u donnin kɔ Layidu jamana na. Cɛɛ dɔ tun mana yiriw tutu, a tun man ɲi k’o yiriw  deen dumu saan saba kɔnɔ. O yiriw tun be deen minw kɛ saan 4nan na, a tun ka ɲi ka taga n’olu bɛɛ ye Ala ka fanibugu kɔnɔ. Saan 5nan lo la, o cɛɛ tun be se k’o yiriw deen dumu. O sariya tun ka ɲi ka Israɛldenw dɛmɛ u k’a faamu ko u makow lo man ɲi ka kɛ u ɲɛnako fɔlɔ ye. Jehova tun b’a fɛ u k’u jigi la ale kan ko a bena a janto u la ani u k’ale batoli kɛ u ɲɛnako fɔlɔ ye. A tun bena a to u ka dumunifɛn caaman sɔrɔ. A tun be u jija fana u k’u tɛgɛ labila ka niliw kɛ a ka fanibugu kɔnɔ, o min tun y’a batoyɔrɔ ye.

¹⁸ Sariya min be sɔrɔ Levitiki 19:23-25 kɔnɔ, o b’an hakili jigi Yezu ka kumaw na a ye minw fɔ a ka kalan na kulu kan. A ko: “Aw kana hami aw baloko la ko aw bena mun dumu?” A y’a fɔ fana ko: “Aw Faa min be sankolo la, ale b’a lɔn ko aw mako b’o fɛɛnw bɛɛ la.” Ala bena an mako wasa, i ko a be kɔnɔw mako wasa cogo min na (Mat. 6:25, 26, 32). An lanin b’a la ko Jehova bena a janto an na. Ka fara o kan, an be “fɛɛn dɔ di dɛsɛbagatɔw” ma mɔgɔw ɲinɛ ma. An ninsɔn ka di fana ka nili kɛ walisa ka dɛmɛ don ka kafo ka musakaw sara. N’an b’an tɛgɛ labila o cogo la, Jehova b’o kɔrɔsi ani a bena an duga o kosɔn (Mat. 6:2-4). Kalan min be sɔrɔ Levitiki 19:23-25 kɔnɔ, an b’a yira o cogo la ko an b’o faamu.

19. An ye Levitiki sapitiri 19nan yɔrɔ minw lajɛ, i ye kalan jumanw lo sɔrɔ o la?

¹⁹ An ye vɛrise damanin dɔrɔn lo lajɛ Levitiki sapitiri 19nan kɔnɔ. U y’an dɛmɛ k’a faamu an be se ka kɛ mɔgɔ senumanw ye cogo min na i ko Ala. An kɛtɔ ka Ala ladegi an b’an jija ka ‘ka kɛ senumaw ye an taama cogo bɛɛ la.’ (1 Piyɛri 1:15, Bible senuma). Mɔgɔ minw tɛ Jehova sagokɛlaw ye, u caaman y’an tagamacogo ɲuman kɔrɔsi. O yɛrɛ ye u dɔw lasun ka nɔɔrɔ la Jehova kan (1 Piyɛri 2:12). An be se ka kalan caaman wɛrɛw sɔrɔ Levitiki sapitiri 19nan kɔnɔ. An bena o sapitiri ka vɛrise wɛrɛw lajɛ barokun nata la. O bena an dɛmɛ k’a faamu fana an ka ɲɛnamaya faan wɛrɛ minw na an be se “ka kɛ senumaw ye,” i ko Piyɛri b’an jija cogo min na.