1. ˈMën ˗kë ˈö mɛn ꞊vadhɛ ˈwaa ˈdhaŋ˗ bho Biblö ˈˈdhiʋ̈ ꞊dɛɛ?

 ꞊DƐƐ, ˈdhaŋ˗ ˗bho mɛn ˗nu ˈˈdhiʋ̈ ˗sü ˗yö mɛn ꞊vadhɛ ˗kɔa ˈˈgbɩɩ. ˗Wo wo ˗de dhɛɛˈˈ ˗kpɔ ˈni ˗ya kë ꞊dhɛ ˈˈsɛkɔɔmɛn ˗nu, ꞊klaŋ ˈˈgblʋ̈gblʋ̈ ˗nu waa soete ˗gɔdhiʋ̈mɛn ˗nu ˈwo ˗an ˈsü ˗ni ˈgü ꞊dhɛ mɛn ꞊bhlëësü ˗nu ˈdhö bhë, ˗wo wo ˗zota wo ˗wɔn ˈgü. ꞊Ya ˈgo mü, ˈwaa ˗zlanwo ˗gɔmɛn ˗nu ꞊bhlëë ˗ya ˈzü. ˗A ˗wɔn ˈgü, ˗a kë ˗sü kö ˗wo wo bo ˈdhaŋ˗ bho ˗sü ˈka Biblö ˈö ˗zlanwo ˗gɔmɛn ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˈwo˗ pö ꞊dhɛ wo˗ ˗ya ꞊bhlëë ˈgü ˗a ˈˈdhiʋ̈ bhë, ˗a ˈwɔn dua ˈyaa ˗mü kö ˗yö kwa ˈkun.

2. ˈKwa ˗dhɛ ˗ga Psaume 119:160 ˈgü, ˈmën dho kë ga ˗sü ˈka kwa ˈgü?

² Mɛn ˈö ˈkwa ˗kë Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˈka, ˗yö ga ˗sü ˈka kwa ˈgü ꞊dhɛ ˗yö «gagade pö ˗Zlan» ˈö kwa ˗bha ˈwɔn ˗së ˈˈpiʋ̈, ˗a ˈka. (Ps. 31:5; Is. 48:17) Kwa˗ ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa kwa ˗zo yö pë ˗nu ˈö ˈkwa ˗an ˗wo pö ˗ni ˈgü Biblö ˈgü bhë ˗an ˗dhɛ, ˈyö sü ꞊dhɛ «[˗Zlan] ˈˈdhiwo ˗yö ˗gban gagade ˗ta.» b (Psaume 119:160 ˗wo pö.) Biblö ˈgüpʋmɛn do ˗ya ˗pö: «˗Wo ˗nu ˈö ˗Zlan ˗yö ˗an pö ˗a gbɛ˗ ˈyaa ꞊sua ˈka. ˗A ˈˈwɛɛ ˈbha kö˗ ˈgüwɔn dho ˈkun kë ˗sü ˈka, ˈyaa ˈdhö. ˗Zlan ˗dhɔkëmɛn ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo wo ˗zo yö pë ˈö˗ pö ˗a ˗dhɛ, ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ ˗wo ˈdhaŋ˗ ˗bho ˗Zlan ˈö ˗wo ˗nu bhë ˗an pö ˗a ˈˈdhiʋ̈.» Pë ˈö˗ pö bhë kwa˗ ˗yö ꞊dhɛ gagade ˗mü.

3. ˈMën ˈkwa dho ˗a yö ˈwɔn ˗gɔ yö ˗a ˈgü?

³ Kwa ˗dho mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗takun kö ˗wo wo ˗zo yö ˗Zlan ˗dhɛ ˈpö ꞊dhɛ kwa ˈdhö ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? Pë ˗yaaga ˈö˗ ˗wɔn ˈgü ˈkwa kwa ˗zo yö Biblö ˗dhɛ, ˗kwaa ˗ga. Kwa ˗dho ˗a yö ꞊dhɛ Biblö ˗wo ˈyii  ˈgo ˈˈgblʋʋ. ˈWɔn ˗nu ˈö ˗an to ˈˈdhiʋ̈ ˈö˗ pö, ˗a ꞊gban ˗yökodhiʋ̈. ˈGo mü ˈzü, ꞊faan ˗yö Biblö ˗gɔ kö ˗yö mɛn ˗nu ˗bha ˗tosɛta bho ˈˈgblʋʋ.

4. ˈMën ˗kë ˈö mɛn ˈbha ˗nu wo ˗zota ꞊dhɛ ˗wa Biblö ˗wo bho ˈˈgblʋʋ?

⁴ Zoova ˗bɔ ˗klu ö ˗bha ˗mɛn ˗nu 40 ˗ta ˈö ˈsëëdhɛ ˗be ˗nu ˈwo Biblö ˈgü, ˗an ˗bɛnzë. ˈSëëdhɛ ˗nu ˈwo ˗an ˗ya wo ˗kɔ ˈˈdhiʋ̈ ꞊kwɛŋzü ˈˈdhʋ̈ ˗a ˈbha ˈkö dho ˈto kö ˗yö ˈdho ˗yö yö˗ ˈka ꞊dɛɛ ˗bha, ˈyaa ˈdhö. ˗A ˗be ˈö kwa ˗gɔ ꞊dɛɛ, mɛn ˗nu ˗wa ˗sü wo ˈko ˗kɔ ˈˈdhiʋ̈ ˈwo˗ ˗bɛnzë. ˗A ˗wɔn ˈgü, mɛn ˈbha ˗nu ˗wo wo ˗de dhɛɛˈˈ kpɔ ˈni ꞊ya kë ꞊dhɛ pë ˗nu ˈwo Biblö ˈgü ꞊dɛɛ waa˗ ˗dhɛ ˗nu ˈwo˗ ˗ya ꞊kwɛŋzü ˗wo do. ˈPë ˗kë ˈö ˈkwa˗ pö ꞊dhɛ Biblö ˗wo ˈyii ˈgo ˈˈgblʋʋ, ˈka ka ˗zota ˗a ˈgü do ee?

5. Biblö ˈˈpian ˈö Eblö ˗wo ˈgü bhë ˗wa ˗bɛnzë ˈzü ˈsëëdhɛ ˈˈwɛɛ ˗nu ˗ta ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? (Pë ˈˈbin ˈö˗ kwi ˗ta bhë ˗a ˗ga.)

⁵ Zoova ˗ya ˗pö ö ˗bha ˈˈsɛgümɛn ˗nu ˗dhɛ ˗wo Biblö ˗be zii ˗nu ˗ga kö ˗wa ˗bɛnzë. ˗Ya ˗pö ˗gblüdë ˗nu ˗dhɛ ö ˗bha ˈtɔŋ˗ ˈsëëdhɛ ˗be ˈö bhë, ˗an ˗de ˗bha ˗yö kë ˗dhö. ˗Yö Dhevimɛn ˗nu ˗ya ˈzü kö ˗wo ˈˈsɛgümɛn ˗nu ꞊klaŋkë ˈö ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˈka. (Deut. 17:18; 31:24-26; Néh. 8:7) ˈDhɛ Babidhɔnömɛn ˗nu ˗wo Zuifö ˗nu ˗kë ꞊dhuëŋ ˈka, Zuifö ˗nu ˗bha ˈsëëdhɛ ˗bɛnzëmɛn ˗nu ˗wo Biblö ˈˈpian ˈö Eblö ˗wo ˈgü bhë, ˗a ˗bɛnzë ˈsëëdhɛ ˈˈwɛɛ ˗ta. (Esd. 7:6, ztw ˗nu.) ˈSëëdhɛ ˗bɛnzëmɛn ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈, yö ˈö bhë ˗wa ˗kë wo ˈsuan ˈka. ˗Wo ˈsëëdhɛ ˈˈɲanga ˗nu waa ˗wo kpö ˈˈpɛpɛ ˈwo˗ ˗bɛnzë ˗sü ˈka ˗a ˗be zii ˈgü bhë ˗an ˗dhʋŋ, kë ˈˈdhʋ̈ kö waa˗ ˗dɛɛ ˗an ˈˈdhi kë do, ˗wo ˗bɛ wo ˈko ˗bha. ˈKö ˗kë ˈˈdhʋ̈, ˈwɔn yaa kë ˗dhii ˈwɔn ˈgü ˗a ˗zëpiʋ̈dhɛ ˈsɛɛn˗ ˗nu ˗kun mü. ˈˈKɛɛ ˈdhɛ ˗kë ꞊dhɛ ˗wa ˗bɛnzë ˈko ˗ta ꞊va bhë, ˗a ˈdhɛ zë ˗an ˗gɔ ˗wa ˗yö ꞊taabha. ˗Kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

6. Biblö ˈgüpʋmɛn ˗nu ˗wa ˗kë ꞊dhɛ kö ˈwo˗ ˗zëpiʋ̈dhɛ ˗nu ˈö ˗bɛnzëmɛn ˈbha ˗nu ˗wa ˗da mü, ˈwo˗ dɔ?

⁶ ˈˈSlö ˗së do ˗yö ˗dhö ˈö Biblö ˈgüpʋmɛn ˗nu ˈwo ꞊dɛɛ ˈwo bɔ˗ ˗ta kö˗ ˗dhɛ ˗nu ˈwo zë mɛn ˗nu ˗gɔ ꞊kwɛŋzü, ˈwo˗ dɔ. ˗A ˈwɔnzuan ꞊nɛn: ˗Kwa kwa ˗zota kö ˗wa pö mɛn 100 ˗dhɛ ˗wo pë ˈbha ˗ga ˈsëëdhɛ ˗ta, ˗wa ˗ya. ˈˈKɛɛ ˈdhɛ ˈwo kun ˗a ˗ya ˗ni ˈgü, ˈyö˗ mɛn do ˗ya ˗zëpiʋ̈dhɛ ˈsɛɛn˗ ˗da mü. ꞊Waa˗ pö ˈwo˗ ˈwɔn dɔ, ˗an dua ˗mü kö ˗wa dan mɛn ˈˈpɛpɛ ˈwo to ˗an ˗bha ˈka. ˗Kɔ do bhë˗ ˈka, Biblö ˈgüpʋmɛn ˗nu ˗wa mɛn ˗nu ˈwo Biblö ˗ya ˈsëëdhɛ ˈˈwɛɛ ˗ta ꞊kwɛŋzü ˗an ˗bha ˈsëëdhɛ ˗be ꞊gban dan ˈˈkwöö, ˗wo ˗to mü ˈwo˗ ˗dhɛ ˈö˗ ˗zëpiʋ̈dhɛ ˈdhö˗ ˗bha ɛɛnˈˈ ˈö ˗an ˗zo bhɔ ˗a ˈka ˗a dɔ.

7. ˗Mën ˈö˗ ˗zɔn ꞊dhɛ mɛn ˗nu ˈwo Biblö ˗ga ˈwo˗ ˗bɛnzë ꞊kwɛŋzü, ˗wa ˗kë ˗së ˈka?

⁷ Mɛn ˗nu ˈwo Biblö ˗ya ˈsëëdhɛ ˈˈwɛɛ ˗nu ˗ta ꞊kwɛŋzü, ˗wo wo ˈgü ˗dɔ ˈˈgbɩɩ˗ kö ˗yö kë pë ꞊dede ˈö ˗bɛnzë ˗sü ˈka, ˗a ˈka. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën: Biblö ˈˈpian ˈö Eblö ˗wo ˈgü ˈwö˗ ˗dhɛ Codex de Lenigrad bhë, ˗wa ˗ya ˈsëëdhɛ ˈˈwɛɛ ˗ta ˗kwɛ 1008 ɛɛnˈˈ ˗kwɛ 1009 ˈgü K.Y. ˈˈKɛɛ ˗a yi ˈyii ꞊gwëë ꞊köŋ ˈyö ˈwo˗ ˗be ˗todhʋ̈sü waa˗ ˈˈpɛn ˗nu ˈwo zii ˈwo ˗ʒiö ˗a ˈka ˗ta ˗kwɛ 1.000 ˈka bhë, ˗a ꞊slɔɔ ˈzü. Mɛn ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö˗ pö ˈsëëdhɛ ˗nu ˈwo ˗an ˗bɛnzë ˈö ˗kwɛ 1.000 ˗yö ˗ʒiö ˈwo ꞊kun Codex de Lenigrad ˗bɛnzë bhë, waa˗ ˗nu ˈwaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗wo kë do. ˈˈKɛɛ ˈyaa ˈˈdhʋ̈. ˈDhɛ Biblö ˈgüpʋmɛn ˈbha ˗nu ˗wo ˈsëëdhɛ ˗be zii ˗nu ˈwo kun ꞊kwɛŋzü waa˗ ˗dɛɛ ˈbha ˗nu ˈwo ꞊dɛɛ ˗an dan ˈˈkwöö, ˗wa ˗yö ꞊dhɛ ˈkö ˗de nɔɔn˗ ˗nu ˈwo ˗an ˈgü ˗a pö ˗kɔ ˗nu ˈwaa do, ˗a nɔɔn˗ ˗nu ˗zë ˈwii ˈgo ˈˈgblʋʋ.

8. Biblö ˈˈpian ˈö Glɛkö ˗wo ˈgü ˈö mɛn ˗nu ˗wa ˗bɛnzë wo ˗kɔ ˈˈdhiʋ̈ ꞊kwɛŋzü bhë waa ˈsëëdhɛ ˗nu ˈwo kun ˈˈtʋ̈ŋ bhë ˗a ˈgü, ˗an ˗bhokopiʋ̈dhɛ ˈnën ˗tɔ ˗mën?

⁸ Kletiɛn ˗nu ˈwo kun ˗kwɛ ˗këŋ do ˗blɛɛsü ˈgü, ˗wo Biblö ˗ga ˈö ˈwo˗ ˗bɛnzë ˈpö ˈsëëdhɛ ˈˈwɛɛ ˗ta. Biblö ˈsëëdhɛ ˗be 27 ˈwo˗ ˗bɛnzë Glɛkö ˗wo ˈgü bhë, ˗wo ˗an ˗ga ˗së ˈka ˈyö ˈwo˗  ˗ya. ˗Wo ˗an ˗sü ˈwo ˗bhɔkwëë ˗nu ˗kë, ˈgo mü ˈwo ˗zlanwopö ˗an ˈka. Biblö ˈgüpʋmɛn do ˗yö ˈsëëdhɛ ˗nu ˈwo bhë waa˗ ˗dhɛ ˗nu ˈwo kun ˈˈtʋ̈ŋ do ˈö bhë ˗a ˈgü ˗an dan ˈˈkwöö, ˈö˗ pö: «Biblö ˈˈpian ˈö Glɛkö ˗wo ˈgü bhë ˗a ˈsëëdhɛ ˗be ˗nu ˈö mɛn ˗nu ˗wa ˗bɛnzë wo ˗kɔ ˈˈdhiʋ̈ ˗wo ꞊va ꞊dɛɛ ˈwo ˗ʒiö ˗a ˈka ˈsëëdhɛ ˈˈwɛɛ ˗nu ˈwo to ˗an ˗ta. ˗A ˈbha ˗nu ˗de ˗an ˈˈdhiʋ̈ ˗mɔn ˗sü ˈka ˈˈkwöö.» ˈSëëdhɛ ˗be do ˗ya ˗pö ˈzü: «˗Yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ga kwa ˈgü ꞊dhɛ pë ˗nu ˈö ˈkwa ˗an ˗wo pö ˗ni ˈgü Biblö ˈˈpian ˈwo˗ ˗ya Glɛkö ˗wo ˈgü ˗a ˈgü ꞊dɛɛ bhë, waa˗ ˗dhɛ ˗nu ˈö ˗an ˗bɛnzëmɛn ꞊dede ˗nu ˗wo ˗an ˗ya ꞊kwɛŋzü, ˗wo do.»

9. ˈKwa ˗dhɛ ˗ga Isaïe 40:8 ˈgü, gagade ˗mɛɛn ˈö ˗gban ˗wo ˈö ˗bɛnzë ˗sü ˈka Biblö ˈgü bhë, ˗a ˗bha?

⁹ ˗Kwɛ ˗këŋ ꞊va ˈˈpiʋ̈ mɛn ꞊vadhɛ ˗wo Biblö ˗bɛnzë ˈsëëdhɛ ˈˈwɛɛ ˗ta, ˈwo pë ˈˈpɛpɛ ˗kë kö ˗yö kë pë ꞊dede ˈö˗ ˈgü ˗a ˈka., ˗An ˗bha wo ˈgü ˈwo˗ dɔ ˈˈgbɩɩ˗ bhë ˗a ˗wɔn ˈgü ꞊dɛɛ, Biblö ˗yö kwa ˗gɔ ˈö˗ ˈkwa˗ ˗wo pö, ˈkwa˗ ꞊draan. c ˈYaa za ˈgü ꞊dhɛ Zoova ˈnën pë ˈˈpɛpɛ ˗kë kö ö ˗wo ˗yö ˈto ö pinŋ˗ ˈgü. (Isaïe 40:8 ˗wo pö.) Mɛn ˈbha ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo˗ pö ꞊dhɛ Biblö ˗wo ˗bha ˗to ö pinŋ˗ ˈgü ˗sü ˗gɛn ˈyaa ˈnën ˗tɔ ꞊dhɛ ˗Zlan ˗wo ˗mü. Pë ˈö˗ ˗zɔn ꞊dhɛ Biblö ˈö bhë ˗Zlan ˗wo ꞊dedewo ˗mü, ˗kwaa ˈbha ˗ga.

10. ˈWɔnzuan do ˈö˗ ˗zɔn ꞊dhɛ ˗wo ˈö 2 Piɛdhö 1:21 ˈgü bhë gagade ˗mü, ˗a ˗zɔn. (Kpɔɔˈˈ pë ˈˈbin ˗nu bhë, ˗an ˗bha.)

¹⁰ ˈWɔn ˈbha ˗nu ˈö Biblö ˗an to ˈˈdhiʋ̈ ˈö ˗an pö ˗an ꞊vadhɛ ˗wa yökodhiʋ̈. ˗Yö ˗kwɛ ˗këŋ ꞊va ˗to ˈˈdhiʋ̈ ˈö ˗an ˈbha ˗nu pö. ˈKwa ˗dhɛ ˗ga ˗kwɛzlan ˈsëëdhɛ ˗nu ˈgü, kwa˗ ˗yö ꞊dhɛ ˗wo ˗kë ˈˈdhʋ̈ ꞊dedewo. ˗A ˈwɔn ˈyaa kwa ˈkun, ˈyö ˗tɔ kwa˗ ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ Zoova ˈnën ˗an ꞊blɛɛ Biblö ˈgü. (2 Piɛdhö 1:21 ˗wo pö.) ˗Kwa kwa ˗zota pë ˈö˗ pö ˈö ˗gban Babidhɔnö ˗pö ˈö kun ꞊kwɛŋzü ˗a ˗bha, ˗a ˈgü. Kö Yesu bhɔ ˗yi ˗ya ˈto ˗kwɛ 800, Zoova ˗bɔ ö ˗wodhiʋ̈lomɛn Izai ˗ta ˈö˗ pö ꞊dhɛ ö ˗dho ˈˈkwipö ˈgügbɩɩsü ˈö bhë, ˗a kun. ˗A ˗de ˗ʒian mɛn ˈö ˗dho ˈˈkwipö ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a kun ˗ya ˗dhɛ Sidhisö, ˈö ˗kɔ ˈö ˗dho ˗a ˈkun ˗a ˈka ˗a ꞊gban ꞊blɛɛ. (Is. 44:27–45:2) Izai ˗ya ˗pö ˈzü ꞊dhɛ Babidhɔnö ˗dhɛ ˈgü ˗dho shiʋ̈ˈˈ ˈpapadhö ˈö to ˈˈkpaandhɛ ˈka. (Is. 13:19, 20) Pë ꞊dede  ˈö ˗kë, ˈyö bhë. ˗Kwɛ 539 K.Y.B., Mɛdömɛn ˗nu waa Pɛɛsömɛn ˗nu ˗wo Babidhɔnö ˗dhɛ ˈgüshiʋ̈˗. ꞊Dɛɛ, ˈˈkwipö ˈkpii˗ ˈö kun ˈkpa bhë ˗ya kë ˈˈkpaandhɛ ꞊dede ˈka. Kpɔɔˈˈ video Biblö ˗yö Babidhɔnö ˗pö ˈwü ˗sü ˗to ˈˈdhiʋ̈ ˈö˗ pö ˗bha, ˈsëëdhɛ ˗be Zuʋ̈gblüdhi ꞊slɔɔ ˗toëpö ˈka! ˈwɔn ˗gɔ 3, ˈwɔn gaga 5 ˈgü.

11. Daniel 2:41-43 yö ˗ni ˈgü ˈko ˈˈdhiʋ̈ ꞊dɛɛ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

¹¹ ˈWɔn ˗nu ˈö Biblö ˗yö ˗an to ˈˈdhiʋ̈ ˈö˗ pö, ˗an ˗bha ˗yökodhiʋ̈sü ˈyii kë ꞊kwɛŋzü dosɛnŋ, kwa˗ ˈbha ˗yö ˈpö ꞊dɛɛ. Pë ˈö Daniɛdhö ˗ya pö ˈö ˗gban Angletɛɛ waa Amedhikö ˗an ˗bha ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ꞊kɔɔnsü ˗bha, ˗kɔ ˈö yö ˗a ˈka ˈko ˈˈdhiʋ̈ ꞊dɛɛ, ˗kwaa ˗ga. (Daniel 2:41-43 ˗wo pö.) Daniɛdhö ˗ya ˗pö ˈˈsɛgɔ ꞊plɛ ˈwo bhë ˗an ˗dhokwëësü ˗dho kë «ˈˈgbɩɩ˗» ˈwɔn ˈbha ˗nu ˈgü ꞊dhɛ ˗piö ˈdhö, «ˈˈkɛɛ ꞊faan ˈyii ˗dho kë ˗a ˗bha» ˈzü ꞊dhɛ gbɔ ˈˈsɛ ˈdhö. Pë ꞊dede ˈö kë ˗ni ˈgü, ˈyö bhë. ˈˈTʋ̈ŋ ˈö ˗gblü ˈˈgblʋ̈gblʋ̈ ꞊plɛ ˗wo ˗da ˗a ˈka ˈˈkpɔnŋ ꞊taa ˗a ˈka, Angletɛɛ waa Amedhikö ˗wa ˗zɔn ꞊dhɛ wo ˈgü ˗yö ˈˈgbɩɩ ꞊dhɛ ˗piö ˈdhö ˈwo ˗an ga sü. ˈˈKɛɛ ˗an ˗bha ˈˈsɛgümɛn ˗nu ˗wa ˗kë ˈö ˈkwa ˗an ˗bha ˈtëëtëdhɛ yö, ˈyö sü ꞊dhɛ ˈˈtʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka ˗wo ˗gban ˈˈsɛkɔɔnmɛn ˗nu waa ˈwɔnyëë˗ ˈˈgblʋ̈gblʋ̈ ˗nu ˗gɔ. ˈWɔn ˈö ˗gban ˈˈsɛ kɔɔˈˈ ˗sü ˗bha, ˗a ˈˈɲandɔmɛn do ˗ya ˗pö: «Yö ˗yö Zeta zuni ꞊va, ˈˈkɛɛ ˗kankwëëdhe ɛɛnˈˈ ˗bhluubhludhe ˈö mü ˗yö ˗ʒiö ˈˈsɛ ˈˈpɛpɛ ˗bha ˗ta.» ˗Ya ˈgo mü, Bletaɲö ˈö ˗kë ˈˈsɛgɔ ˈˈgbɩɩ˗ ꞊plɛ ˗bha ˗naan ˈka ˈpö bhë ˗kankwëëdhe ˗yö mü, ˈyö sü ꞊dhɛ ˗an ˗wo ˈyaa do ˈwɔn ˈö ˗gban ˗kɔlokota ˈwo˗ Union Européenne ˗kë bhë, ˗a ˈgü. ˗A ˗wɔn ˈgü, Angletɛɛ waa Amedhikö ˗an ˈˈtʋ̈ŋ ˗yö ˈsü ˗sü ˈka, ˈö ˈwaa ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ꞊kɔɔn ˗dhɛ yö ˗së ˈka.

12. ˈWɔn ˗nu ˈö Biblö ˗yö ˗an to ˈˈdhiʋ̈ ˈö ˗an pö bhë, ˗mën ˈö ˈwo˗ ˗zɔn kwa ˗dhɛ?

¹² ˈWɔn ˗nu ˈö Biblö ˗yö ˗an to ˈˈdhiʋ̈ ˈö ˗an pö ˗a ꞊vadhɛ ˗ya yö ˈko ˈˈdhiʋ̈ ˈsaadhö. ˗Yö kwa ˗zogban ꞊dhɛ pë ˗nu ˈö ˗Zlan ˗yö ˗an ˈˈplüün bho kwa ˗dhɛ ˗dhɛkpaɔ dhiʋ̈ˈˈ ˈgü, ˗wo ˗dho kë ˈpö. ˗Ya ˗kë ˈkwa ˗kë kwa ˗de ˈgü ꞊dhɛ psaume ˗bɛnzëmɛn do ˈdhö. ˗Ya ˗pö Zoova ˗dhɛ: «N ˈˈɲan ˗yö ü ˗bha mɛndhasü ˗gɔ ꞊dedewo, ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ ü ˈˈdhiwo ˈnën ˈa n ˗zo yö ˗a ˗dhɛ.» (Ps. 119:81) Zoova ˗bɔ Biblö ˗ta ˈö «˗dhɛkpaɔ dhiʋ̈ˈˈ ˗së waa ˗zoyödhe ˗së nu k[w]a ˗dhɛ.» (Jér. 29:11) ˗Dhɛkpaɔ dhiʋ̈ˈˈ ˗së ˈö ˈkwa˗ ˈˈdhiʋ̈ ˈˈgan ˗ni ˈgü ˈˈdhʋ̈, ˈyii dho ˈsü mɛnbhɩɩdhe ˗nu ˗bha, ˗yö ˗dho ˈsü ꞊ʒiaan ˈˈplüün ˈö Zoova ˗ya bho kwa ˗dhɛ ˗a ˗bha. ˗Kwa kwa ˗bha ˗zoyö ˗Zlan ˗Wo ˗dhɛ ˗sü ˗gɛn ˗gban, ˈwɔn ˗nu ˈö Biblö ˗an to ˈˈdhiʋ̈ ˈö˗ pö ˗an draanˈˈ ˗sü ˈka ˗kplawo.

13. ˈKwa ˗dhɛ ˗ga Psaume 119:66, 138 ˈgü, ˗mën ˈbha ˈö˗ ˗zɔn ˈzü ꞊dhɛ kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˈdhaŋ˗ bho Biblö ˈˈdhiʋ̈?

¹³ Pë do ˈö˗ ˗wɔn ˈgü ˈzü ˈkwa ˗dho ˈdhaŋ˗ bho Biblö ˈˈdhiʋ̈ ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ ˗a ˗bha ˗dhioo ˗nu ˗wo mɛn ˗takun. (Psaume 119:66, 138 ˗wo pö.) ˗A ˈwɔnzuan ꞊nɛn: ˈKosümɛn ˈbha ˗nu ˈwo kun ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗be kö ˈwo ˈˈkan wo ˈkwëë˗ bhë, Biblö ˗bha ˗dhioo ˗nu ˗wa ˗kë ˈwo to wo ˈko ˈˈpiʋ̈ zuʋ̈gblüdhi ˈgü. ˗An ˗bha ˈnën ˗nu ˗de ˈpö ˗yadeflëëgüsü ˗yö ˗an ˗gɔ, ˈyö sü ꞊dhɛ ˗an ˗mɛn ˗wo ˗an ˗to ˗ni ˈgü ˗Zlan ˗bha ʒiaan ˗ta ˗dhɔ ˈgü.—Efɛ. 5:22-29.

14. ˈWɔnzuan do ˈö˗ ˗zɔn ꞊dhɛ Biblö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö mɛn ˗bha ˗tosɛta ˗kë ˗së, ˗a ˗zɔn.

¹⁴ Biblö ˗bha ˗dhioo ˗nu ˗ya ꞊bhlëë ˈgü ˗sü ˗yö mɛn ˗nu ˈwo kun ˗ʒiaanwo pëyaakëmɛn ˗nu ˈka, ˗an ˗bha ˗tosɛta ˗kë ˗së. Gɔndënën do ˈwo˗ ˗dhɛ Ʒakö d ˈö kun ˗kasho ˈgü, ˗kwaa ˗bha ˈwɔnzuan ˗ga. ˗Yö ˗kun pëyaakëmɛn ˈö kun ˈˈvaanvan ˗a ˈka. Mɛn ˗nu ˈwo kun ˗kasho ˈgü kö ˗wo ˗an zë ꞊taabha ˗yö ˗kun ˗a mɛn yaa ꞊dede ˈka. ˈˈKɛɛ ˗dhɛkpaɔyi do ˈka, ˈdhɛ Zoova  ˗bha ꞊Gbɛkiö ˗nu kun Biblö ˗zɔn ˗ni ˈgü mɛn ˈbha ˗dhɛ, ˗yö ˗dho mü. ˗An ˗bha ˈˈgblüsëdhɛ ˗yö ˗pa ˗a ˈka ˈö ˗ya Biblö draanˈˈ ˗sü ˗bha ˈpö ˗an ˈˈpiʋ̈. ˗Dhɛ ˈö ˗ya Biblö ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˗nu ˗ya ꞊bhlëë ˈgü ˗sü ˗bha, ˗a ˈˈtakɔ ˗go ˈˈgblʋʋ ˈö ˗kë ˗tiaandhö. ꞊Taabha, ˗yö ˗ya ˗zlanwopösü ˗bha ˈö dho ˈö bɔ ˈˈyi ꞊bhaa. ˈWɔn ˈö ˗gban ˗Zlan ˗bha ˗Gblüdëdhɛ ˗bha ˗ya ˗blɛɛ ö ˈˈtɛɛdo ˗nu ˈwo ˗kasho ˈgü mü ˗an ˗dhɛ ö ꞊faan ˈka, ˈö˗ mɛn ˗yiishiö ˗takun ˈwo gagade ˈö Biblö ˈgü ˗a dɔ. ˈˈTʋ̈ŋ ˈwo Ʒakö zë ˗a ˈka kö ˗ya kë mɛn suu ˗dɛɛ ˈka. ˗A ˗bha zadhüsümɛn do ˗ya ˗pö: «Ʒakö ˈyaa mɛn ˗a dɔ kö ˗kwɛ 20 ˈyii ʒiö ꞊köŋ ˗a ˈka ˈzüdho. Zoova ˗bha ꞊Gbɛkiö ˗nu ˗bha ꞊klaŋwo ˗nu ꞊waa˗ ˗bha ˗tosɛta kë ˗së.» ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˗wo Ʒakö ˗zë, ˗a ˗bha ˈwɔnzuan ˗ya ˗zɔn ꞊dhɛ kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa kwa ˗zo yö ꞊dhɛ Biblö ˗yö mɛn ˗bha ˗tosɛta ˗kë ˗së.—Is. 11:6-9.

15. Gagade ˗nu ˈwo Biblö ˈgü ˗an ˗ya ꞊bhlëë ˈgü ˗sü ˗yö Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˗bho mɛn ˗nu ˈwo to ˗an ˈˈpiʋ̈ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? (Pë ˈˈbin ˈö bhë ˗a ˗ga.)

¹⁵ Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˗wo gagade ˗nu ˈwo Biblö ˈgü ˗an ˗ya ꞊bhlëë ˈgü. ˗A ˈwɔn ˈgü, ˗an ˗kɔ ˗yö ˈwɔn do ˗bha. (Zan 13:35; 1 Ko. 1:10) ˗An ˗bha ˗dhikodhɛsü waa ˗an ˗kɔ ˗bha ˗kë ˈwɔn do ˗bha ˗sü ˗yö ˗wɔnmɛnkunwɔn ꞊dedewo ˈka, ˈyö sü ꞊dhɛ ˈˈkpɔnŋ ꞊taa ꞊dɛɛ, ˗kankwëëdhe ˗yö mɛn ˗nu ꞊zinŋgü ˈˈsɛkɔɔwɔn, ˗an kwi ˈˈɲan ɛɛnˈˈ ˗duɛɛ ˈö ˗an ˗gɔ ˗a ˗wɔn ˈgü. Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˗kɔ ˗bha ˗kë ˈwɔn do ˗bha ˗sü ˗yö ˗pa ꞊dedewo wlüünën do ˈwo˗ ˗dhɛ Zan ˗a ˈka. ˗Yö ˗gla Aflikö ˗sɛ do ˈbha ˈgü. ˈDhɛ ˗gblü ˗yö ˗da ˗an ˗bha ˈˈsɛ ˈgü, ˗yö ˗kë ˈˈsɔdha ˈka. ˈˈKɛɛ ꞊taabha, ˗yö ˗duëë ˈö dho ˈˈsɛ do ˈö ˗an ˈˈsuee ˗a ˈgü. ˗Dhɛ ˈö bhë ˗a ˈgü, ˈyo ˗kpan Zoova ˗bha ꞊Gbɛkiö ˗nu ˗bha. ˗Ya ˗pö: «A˗ ˗yö ꞊dhɛ ˗zlanwo ꞊dede ˈgümɛn ˗nu ˈwaa wo ˗kɔ ˗da ˈˈsɛkɔɔwɔn ˗nu ˈgü ɛɛnˈˈ ˗kankwëëdhe ˈyaa ˗an ꞊zinŋgü, ˗dhɔ ˈnën ˈwo˗ ˗kë wo ˈko ˈka ꞊ʒiaan. A n ˗de ˗nu ˗be kö ˈa n ˗man ˈˈsɛ ˗ta ˗ko zë, ˈˈkɛɛ ˈdhɛ ˈa gagade ˈö Biblö ˈgü ˗a ꞊draan ˈyö ˈa n ˗de nu Zoova ˗dhɛ.» Zan ˗yö ö ˈˈtakɔ ˗bho ˈˈgblʋʋ ˈpapadhö. ˈYaa ˗gblü gɔn mɛn ˗nu ˈö waa˗ ˗nu ˗an ˗wo ˈyaa do ˗an ˈka ˈzüdho. ˗Dhikodhɛ ˗nɔɔn ˈö Biblö ˈgü ˈnën˗ pö mɛn ˈˈpɛpɛ ˗dhɛ. ˗A kë ˗sü kö Biblö ˗bha ˗dhioo ˗nu ˗wo mɛn suu  ˈˈpɛpɛ ˗takun bhë, ˗ya ˗zɔn ꞊dedewo ꞊dhɛ kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˈdhaŋ˗ bho ˗a ˈˈdhiʋ̈.

16. ˈMën ˗kë ˈö ˗së kö ˈkwa kwa ˗bha ˗zoyö ˗Zlan ˗Wo ˗dhɛ ˗sü ˗gɛn ˗gban?

¹⁶ ˈˈKpɔnŋtaadhɛ ˈö yö ˗yö shiʋ̈ˈˈ ˗ni ˈgü ˗kplawo. ˗A ˗wɔn ˈgü, kwa ˗bha ˗zoyö ˗Zlan ˗Wo ˗dhɛ ˗sü ˗dho ˗da ˈgüdandhe ˈgü. Mɛn ˈbha ˗nu ˗dho ˗a ˈˈslö mɛɛnˈˈ kö kwa zuʋ̈ˈˈ dɔ ˈdudhö ˈö ˈkwa kwa ˗de dhɛɛˈˈ kpɔ ˈˈni Biblö ˗yö gagade ˗pö ɛɛnˈˈ ˈzü Zoova ˗yö ˗bɔ gwëëmi ˗towotasü ˈö ꞊kpɔɔsü ˗a ˗ta ˈö ˈˈdhiʋ̈sü kwa ˈka ꞊dɛɛ. ˈˈKɛɛ kö ˗yö ga kwa ˈgü ꞊dhɛ Zoova ˗Wo ˗yö gagade ˈka, kwa ˗dho ˗gban ˈgüdandhe suu ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˗an ˗gɔ. Kwa zuʋ̈ˈˈ ˗dho «ˈˈwɩ˗ ˗bha kö ˈkwa ˈwɔn man [Zoova] ˗ta ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈka kö ˗yö dho ˗yö yö˗ ˈka ˗a ˈˈdhiʋ̈todhɛ ˗bha.» (Ps. 119:112) Gagade ˈö Biblö ˈgü ˗a ˗blɛɛ mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗dhɛ ˗sü ˈö ˈkwa ˗an ꞊faanmën kö ˗wa ˗ya ꞊bhlëë ˈgü wo ˗bha ˗tosɛta ˈgü bhë, ‹˗a ˈlëë˗ ˈyii ˗dho kwa kë.› (Ps. 119:46) Kwa ˗kɔ ˗dho ˗mɔn ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈö˗ ˈbha ˗nu ˗kë ˈˈklʋʋbhɔdhe ˈka bhë, ˗an bun ˗sü ˗bha zuʋ̈saadhɛ waa zuʋ̈gblüdhi ˈka.—Kodh. 1:11; Ps. 119:143, 157.

17. ˗Kwɛ ˈö yö ˗a ˗bha Biblö ˈˈɲan ˗yö kwa ˗zo ˗bo ˗mën ˈka?

¹⁷ ˗A kë ˗sü kö Zoova ˗yö ˈˈwɩ˗ ˗bha kö ˈkwa gagade ˗nu dɔ bhë, kwa˗ ˈˈnuɛ ˗bho ˗a ˗wɔn ˈgü. Gagade ˗nu ˈwo bhë ˗wo kwa ˗zogban ˈwo kwa zuʋ̈ˈˈ ˈwaannu. ˗Wo ˗tosɛta kë ˗kɔ ˗së ˗zɔn kwa ˗dhɛ ˈˈkpɔnŋtaadhɛ yaa ˈö yö ˗a ˈgü. ˗Wa ˗kë ˈzü ˈö ˈkwa kwa ˗zo yö ˗dhɛkpaɔ dhiʋ̈ˈˈ ˗së ˗dhɛ ˗Zlan ˗bha ˗Gblüdëdhɛ ˗kɔ ꞊löö. Kö ˗kwɛ 2023 ˗bha Biblö ˈˈɲan ˗yö ka ˗takun kö ka ˗bha ˗zoyö ˗Zlan ˈˈDhiwo ˈö ˗gban gagade ˗ta ˗a ˗dhɛ ˗sü ˗gɛn ˗yö ˗gban bhë, ˈaa ˗yö kë!—Ps. 119:160.