1. ˗Mën ˈö ˗Dhɛkpaɔ dhiaˈˈ ˈsëëdhɛ ˗ya pö ˈö ˗gban ˗Zlan ˗bha ˈˈsɛgümɛn ˗nu ˗bha?

 ˗DHƐKPAƆ DHIAˈˈ ˈsëëdhɛ ˗ya ˗zɔn ꞊dhɛ ˗Zlan ˗ya ö ˗bha ˗Gblüdëdhɛ ˗ya dhaŋ˗ ˈgü, ˗ya Sɔtraan kë mü. (˗Dhɛ. 12:1-9) ˗A ˗wɔn ˈgü, ˗yadeflëëgüsü ˗ya kë dhaŋ˗ ˈgü, ˈˈkɛɛ ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˗wa nu ˈˈkpɔnŋ ꞊taa. ˈMën ˗kë? ˈYö ˗tɔ ꞊dhɛ ˈwɔn ˗shiö ˗sü ˈka Sɔtraan ˗dhɛ Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˈwo ˈˈsɛ ˗ta ˗an ˗bha.—˗Dhɛ. 12:12, 15, 17.

2. ˈMën dho kwa ˗takun kö ˈkwa ˈto ˗klu ˗sü ˈka Zoova ˗bha?

² ˈMën dho kwa ˗takun kö Sɔtraan ˗ya nu kwa ˗gɔ ˈkwa ˈto ˗klu ˗sü ˈka Zoova ˗bha? (˗Dhɛ. 13:10) Pë do ˈö ˗dho kwa ˗takun ˈyö ˗tɔ kwa ˗zota ˈwɔn ˗nu ˈwo dho kë ˗dhɛkpaɔ dhiʋ̈ˈˈ ˈgü, ˗an ˈgü ˗sü. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ ˗Dhɛkpaɔ dhiaˈˈ ˈsëëdhɛ ˈgü, bɔmɛn Zan ˗yö ˈwɔn ˗së ˗nu ˈö˗ ˈˈtʋ̈ŋ ˈyaa ꞊gblɛɛn ˈzüdho kö ˗wo kë kwa ˗dhɛ, ˗an ˗wɔn ˗blɛɛ. ˈWɔn ˗së ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˗a do ˈnën ˗tɔ ˗Zlan ˗bha ö ˈyɔɔ˗ ˗nu ˈgü shiʋ̈ˈˈ ˗sü. ˗Kɔ ˈö ˗Dhɛkpaɔ dhiaˈˈ ˈsëëdhɛ ˗yö ˗Zlan ˈyɔɔ˗ ˗nu ˗wɔn ꞊blɛɛ ˗a ˈka waa ˈwɔn ˗nu ˈwo dho kë ˗an ˈka, ˗kwaa ˗ga.

3. Pë ˗nu ˈwo ˗Zlan ˈyɔɔ˗ ˗nu ˗zɔn ˗an ˈka ˗Dhɛkpaɔ dhiaˈˈ ˈsëëdhɛ ˈgü, ˗a ˈbha ˗nu ˈnën ˈwo ˗tɔ ˗mën?

³ ˗Dhɛkpaɔ dhiaˈˈ ˈsëëdhɛ ˈˈɲan ˈsɛɛn˗ ˗blɛɛsü ˗ya ˗zɔn kwa ˗dhɛ ꞊dhɛ pë ˗nu ˈwo ˗bɛnzë ˗sü ˈka ˗a ˈgü bhë, ‹ˈwɔn ˗zɔn ˈka ˗nu› ˗mü. (˗Dhɛ. 1:1) ˗Wo wü ˈˈdhiʋ̈˗ ˈbha ˗nu ˗wɔn ˗blɛɛ, ˈwo˗ pö ꞊dhɛ ˗Zlan ˈyɔɔ˗ ˗nu ˗kë ꞊dhɛ ˗an ˈdhö. ˗A ˈwɔnzuan ꞊nɛn: Zan ‹˗yö wü ˈˈdhiʋ̈˗ do ˈbha ˗yö kö ˗yö ˈgo sië ꞊weeyi ꞊bhaa.› ˗A «˗sö ˗gun ˗kaɔng do, ˈyö˗ ˗gɔ ˗zë ˈö gun ˈˈsaɔplɛ.» (˗Dhɛ. 13:1) ˈDhɛ wü ˈˈdhiʋ̈˗ bhë ˈö ˗ʒiö, ˗yö «wü bha˗ do ˈbha ˗yö kö ˗yö ˈgo sië ˈˈsɛɛdhö.» ˗A wü ꞊ya ˈˈwɩ, ˗a ˗wo ˗kë ꞊dhɛ ˈˈyinan ˗wo ˈdhö, ˈö˗ ˗kë ˈö ‹pɛng go dhang˗ ˈgü ˈö˗ ꞊yɔɔ.› (˗Dhɛ. 13:11-13) ˈDhɛ go mü ˈzü ˈyö wü ˈˈdhiʋ̈˗ ˈbha ˗yö ˗wo. Yö ˗zë ˗yö ˗kun ‹wü ˗zaɔndhö ˈö˗ ˗bha ˗dhɛ ꞊gban ˈdhö ˗bɛn zë ˗sü ˈka› ˗a  ˈka, ˈö ˗zuadhe ˈkpii˗ do kun ˗ya ˗sü ˈka ˗a ˗ta. Mɛn ˗nu ˈwo dho ˗gban Zoova waa ö ˗bha ˗Gblüdëdhɛ ˗an ˗gɔ ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gblɛɛn ˈˈpiʋ̈, ˈnën ˈwo ˗an ꞊dɔa ˗zɔn wü ˈˈdhiʋ̈˗ ˗yaaga ˈwo bhë ˗an ˈka. ˈDhɛ ˈˈdhʋ̈ ˗yö ˗dho kë ˗së kö ˈkwa ˗an dɔ.—˗Dhɛ. 17:1, 3.

4-5. Daniel 7:15-17 kwa ˗takun ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ kö mɛn ˗nu ˈwo ˗an ˗zɔn wü ˈˈdhiʋ̈˗ ˗nu ˈka bhë, ˈkwa ˗an dɔ?

⁴ ˈˈSanni ˈkwa ˗Zlan ˈyɔɔ˗ ˗nu bhë ˗an dɔ, ˗yö ˗dho kë ˗së kö ˈwɔn ˗nu ˈwo ˗gban wü ˈˈdhiʋ̈˗ ˗nu waa ˗zuadhe ˗an ˗bha ˈkwa ˗an ˈgüman ˗së ˈka. ˈKwa˗ pö ˈkwa˗ ˈgüman ˗së ˈka, ˗kwa kwa ꞊kwaa Biblö ˗zü kö yö ꞊dede ˗ya ˈgü ˈˈpʋ kwa ˗dhɛ. Pë ˗nu ˈwo ˗an ˈˈbin ˗zɔn ˗Dhɛkpaɔ dhiaˈˈ ˈsëëdhɛ ˈgü bhë, ꞊waa˗ ꞊vadhɛ ˈgü ˈˈpʋ ˗be ˈsaadhö Biblö ˈˈpian ˈbha ˗nu ˈgü. ˗A ˈwɔnzuan ꞊nɛn: ˗Zlan ˗wodhiʋ̈lomɛn Daniɛdhö ˗ya ˈˈɲɛɛn bho zii ˈka ˗be, ˗ya ˗kpan «wü ˗ziisü ˗yiishiö ˗bha kö ˗wo ˈgo ˗ni ˈgü ꞊weeyi ꞊bhaa.» (Dan. 7:1-3) Pë ˈö˗ ˗zɔn ˈka ˈdhö ˗mü Daniɛdhö ˗ya ˗gɛn ˗pö. Wü ˈˈdhiʋ̈˗ ˗ziisü ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˈyö ˈwo ˗tɔ ˗gblüdë ˗nu ɛɛnˈˈ ˈˈsɛkɔɔnmɛn ˗nu ˗yiishiö ˈwo dho yö wo ˈko ˈˈpiʋ̈. (Daniel 7:15-17 ˗wo pö.) ˗A ˈgü ˈˈpʋ ˈö˗ wo ˈˈpuu ˈka bhë ˗ya ˗kë ˈö ˈkwa˗ ˈwɔn dɔ ꞊dhɛ wü ˈˈdhiʋ̈˗ ˗nu ˈwo ˗Dhɛkpaɔ dhiaˈˈ ˈsëëdhɛ ˈgü bhë, ˈˈsɛkɔɔnmɛn ˗nu ˗mü.

⁵ ˈWɔn ˗zɔn ˈka ˗nu ˈwo ˗Dhɛkpaɔ dhiaˈˈ ˈsëëdhɛ ˈgü ˗kwaa ˈbha ˗nu ˗ga. Kwa˗ draanˈˈ ˗ni ˈgü, ˗kɔ ˈö Biblö dho kwa ˗takun ˗a ˈka kö ˈkwa˗ ˗gɛn ꞊dede dɔ, kwa ˗dho ˗a yö. Kwa ˗dho ˗a züdɔ wü ˈˈdhiʋ̈˗ ˗nu ˈwo dɔ wo ˈko ˈˈpiʋ̈ bhë ˗an ˗ta. ˗Blɛɛsü ˈka, mɛn ˗nu ˈö ˗an ˗zɔn ˗a ˈka ˈdhö ˗mü kwa ˗dho ˗an dɔ, kö ˈwɔn ˗nu ˈwo ˗kë wü ˈˈdhiʋ̈˗ ˗nu ˈwo bhë ˗an ˈka ꞊taabha ˈkwa˗ yö ˈpö. ˗A ˈˈdhiʋ̈todhɛ ˈgü, ˗kɔ ˈö ˈwɔn ˗nu bhë ˈwo ˗gban ˗a ˈka kwa ˗bha, kwa ˗dho ˗a yö.

6. Wü ˈˈdhiʋ̈˗ ˈö ˗gɔ ˈdhö ˈˈsɔɔplɛ ˈö ˗Dhɛkpaɔ dhiaˈˈ ˈsëëdhɛ 13:1-4 ˗ya ˗wɔn ꞊blɛɛ bhë, de ˈö˗ ˗zɔn ˈka ˈdhö ˗mü?

⁶ De ˈö ˗tɔ wü ˈˈdhiʋ̈˗ ˈö˗ ˗gɔ ˈdhö ˈˈsɔɔplɛ? (˗Dhɛkpaɔ dhiaˈˈ ˈsëëdhɛ 13:1-4 ˗wo pö.) Kwa˗ ˗yö ꞊dhɛ wü ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a kwibhadhɛ ˗kë ꞊dhɛ gweŋ ˈdhö, ˈˈkɛɛ ˗a ˗gɛn ˗nu ˗kë ꞊dhɛ ˈˈsluku ˗bha ˈdhö, ˈyö˗ ˈˈdhi ˗yö ˗kë ꞊dhɛ ꞊laa ˗bha ˈdhö, ˈö˗ ˗sö ˗nu kun ˗kɔŋ do. ˗Kɔ ꞊dede ˈö bhë ˈyö wü ˈˈdhiʋ̈˗ ˗yiishiö ˈö Daniel 7 ˗yö ˗an ˗wɔn ꞊blɛɛ bhë ˈwo˗ ˈka. ˈˈKɛɛ pë ˈˈpɛpɛ ˈö Daniɛdhö ˗an yö wü ˈˈdhiʋ̈˗ ˗yiishiö ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˗an ˗bha, ˗an ꞊gban ˗wo wü dosɛnŋ ˈö ˗Dhɛkpaɔ dhiaˈˈ ˈsëëdhɛ ˗ya ˗wɔn ꞊blɛɛ bhë, ˗a ˗bha. Wü ˈˈdhiʋ̈˗ ˈdhɛ bhë, ˈyaa ˈˈsɛkɔɔnmɛn ɛɛnˈˈ ˈˈsɛgɔ ˈˈpiigbɩɩsü dosɛnŋ ˈka. Zan ˗ya ˗pö ˗yö ˗ya ˗sü ˈka «ˈˈsɛ ꞊gban ˈˈpɛpɛ waa˗ ˗wʋ suu ˈˈpɛpɛ ˈö˗ ˗ta ˗a pö ˗mɛ ˗nu ꞊gban ˗gɔ ˈˈdhiʋ̈.» ꞊Ya kë ˈˈdhʋ̈ kö kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ pö ꞊dhɛ ˗a ˈˈpii ˗yö ˈˈgbɩɩ˗ ˈö ˗ʒiö ˗a ˈka ˈˈsɛkɔɔnmɛn dosɛnŋ ˗ta. (˗Dhɛ. 13:7) ˗Ya ˗zɔn ꞊dhɛ ˈˈsɛkɔɔnmɛn ˗nu ˈˈpɛpɛ ˈö ˈwo mɛnbhɩɩdhe ˗nu ꞊kɔɔn ˈö dho ˈö yö˗ ˈka ꞊dɛɛ ˗bha, ˗an ˗lokotasü ˈnën ˈwo˗ ˗zɔn wü ˈˈdhiʋ̈˗ bhë ˗a ˈka. *—Eccl. 8:9.

7. Wü ˈˈdhiʋ̈˗ ˗gɔ ˈˈsɔɔplɛ ˈwo bhë, ˗a ˈdhɛ ˈö ˈdhö ˗a ˈklɔɔ˗ ˈnën ˗tɔ ˗mën?

⁷ Wü ˈˈdhiʋ̈˗ ˗gɔ ˈˈsɔɔplɛ ˈwo bhë, ˗a ˈdhɛ ˈö ˈdhö ˗a ˈklɔɔ˗ ˈnën ˗tɔ ˗mën? ˗Dhɛkpaɔ dhiaˈˈ ˈsëëdhɛ ˈˈɲan ˈˈgblʋ̈gblʋ̈ 17 kwa ˗takun kö dhɛɛˈˈ ˈö bhë ˈkwa˗ ˗yɔ dɔ, ˈyö sü ꞊dhɛ ˗yö wü ˈdhɛ ˈwo˗ ˗wɔn ꞊blɛɛ ˗a ˈˈɲan ˈˈgblʋ̈gblʋ̈ 13 ˈgü bhë, ˗a ˗wɔn ˗blɛɛ ˈpö. ˗Dhɛkpaɔ dhiaˈˈ ˈsëëdhɛ 17:10 ˗ya ˗pö: «˗A ˗gblüdë ˈˈsaɔplɛ bha˗ mɛ ˈˈsɔɔdhu ˗zë ˗a ˗nu ˗bha ꞊ya bo ˈnu, ˈyö˗ mɛ do ˈö ö ˗bha kë sië ˈˈtʋ̈ng ya˗ ˈgü, ˈyö˗ mɛ do ˈbha ˈdhö nu sië. ˗A mɛ ˈdhɛ ˈö nu sië bha yö ˗zë ˗yö ˗dho nu kö ˈˈtʋ̈ng ˈyaa ˈgbɛ ˈzü.» ˗Gblüdëdhɛ ˗nu ˈˈpɛpɛ ˈö Sɔtraan bɔ ˗an ˗ta ˈö ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ꞊kɔɔn bhë, ˗a ˈˈsɔɔplɛ ˈnën ˈwo kun ꞊dhɛ ˗an «˗gɔ ˗nu» ˈdhö, ˈyö sü ꞊dhɛ ˗an ꞊faan ˗kun ˈˈgbɩɩ˗. ˗An këwɔn ˗nu ˗wo ˗yɛ ˗Zlan ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˗bha ꞊dedewo. Bɔmɛn Zan ˗bha ˈˈtʋ̈ŋ ˈgü, kö ˗gblüdë ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˗an ˈˈsoodhu ˗wa wo bo mɛndhɛkësü ˈka ˈsaadhö. Wo ˈnën ˈwo ˗tɔ Ezitö, Asidhi, Babidhɔnö, Medo˗pɛɛsö, waa  Glɛsö. ˈˈTʋ̈ŋ ˈö ˗Zlan ˗yö ˗Dhɛkpaɔ dhiaˈˈ ˈgü ˗wɔn ˗nu ˗zɔn ˗a ˈka Zan ˗dhɛ bhë ˗a ˈka, kö ˗gblüdë ˈˈpiigbɩɩsü ˈˈsɔɔdo ˗bha ˗naan ˈö ˗kë Wlɔmö ˈka yö ꞊nën ˈö ˈˈdhɛɛta. De ˈö dho kë ˗gblüdë ˈˈsɔɔplɛ ˗bha ˗naan ˈö ˗kë ˗a ˗totaabhasü ˈka bhë, ˗a ˈka?

8. De ˈwo˗ ˗zɔn wü ˈˈdhiʋ̈˗ ˗gɔ ˈˈsɔɔplɛ ˗bha ˗naan ˈö bhë ˗a ˈka?

⁸ ꞊Dhɛ ˗kɔ ˈkwa dho ˗a yö ˗a ˈka bhë ˗a ˈdhö, Daniɛdhö ˗bha ˈsëëdhɛ ˗yö kwa ˗takun kö ˗gblüdë ˗totaabhasü ˈwo˗ ˗zɔn wü ˈˈdhiʋ̈˗ ˗gɔ ˈˈsɔɔplɛ ˗bha ˗naan ˈka bhë, ˈkwa˗ dɔ. ˈˈSɛgɔ ˈˈpiigbɩɩsü ˗mɛɛn ˈö mɛndhɛ kë ˗ni ˈgü «kwa Dëmɛn ˗bha yi» ˈö ˈkwa˗ ˈgü yö, ˗a ˈgü? (˗Dhɛ. 1:10) ˈˈSɛgɔ ꞊plɛ ˈwo dho wo ˈkwëë˗ ˈwo ˗kë Angletɛɛ waa Zeta zuni ˗an ˈka bhë, wo ˗mü. ꞊Ya kë ˈˈdhʋ̈ kö kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ pö ꞊dhɛ wo ˈnën ˈwo ˗tɔ wü ˈˈdhiʋ̈˗ ˈö ˗Dhɛkpaɔ dhiaˈˈ ˈsëëdhɛ 13:1-4 ˗ya ˗wɔn ꞊blɛɛ bhë, ˗a ˗gɔ ˈˈsɔɔplɛ ˗bha ˗naan.

9. Wü ˈˈdhiʋ̈˗ ˈdhɛ˗ ‹˗söga ˈdhö ꞊plɛ ꞊dhɛ ˈˈbhlaa ˗bha ˈdhö› bhë, de ˈö˗ ˗zɔn ˈka ˈdhö ˗mü?

⁹ ˗Dhɛkpaɔ dhiaˈˈ ˈsëëdhɛ ˈˈɲan ˈˈgblʋ̈gblʋ̈ 13 ˗ya ˗pö kwa ˗dhɛ ꞊dhɛ wü ˈˈdhiʋ̈˗ ˗gɔ ˈˈsɔɔplɛ ˗bha ˗naan ˈö bhë, Angletɛɛ waa Zeta zuni ˗an ˗dhokwëësü ˈˈbin ˗mü. ˈYö˗ pö ˈzü ˗yö ˈwɔn ˗nu ˗kë ꞊dhɛ wü ˈö˗ ‹˗söga ˈdhö ꞊plɛ ꞊dhɛ ˈˈbhlaa ˗bha ˈdhö, ˈˈkɛɛ ˈö ꞊ya ˈˈwɩ ˈö˗ ˗wʋ ˗kë ꞊dhɛ ˈˈyina ˗wʋ ˈdhö› bhë ˗a ˈdhö. Wü ˈö ˈˈdhʋ̈ «˗yö ˗gun ˈˈdhabhliwɔn ˈˈgblʋ̈gblʋ̈ ꞊dede kë sië, ˈö pɛng go dhang˗ ˈgü ˈö˗ ꞊lɔɔ mɛ ꞊gban ˈˈyaan.» (˗Dhɛ. 13:11-15) ˗Dhɛkpaɔ dhiaˈˈ ˈsëëdhɛ ˈˈɲan ˈˈgblʋ̈gblʋ̈ 16 waa˗ 19 ˗wo wü ˈˈdhiʋ̈˗ ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a ˗zɔn «[˗Zlan] ˗wʋdhiʋ̈loomɛ ꞊suasü» ˈka. (˗Dhɛ. 16:13; 19:20) Daniɛdhö ˗yö ˈwɔn suu do ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a ˗blɛɛ, ˈö˗ pö Angletɛɛ waa Zeta zuni ˗an ˗dhokwëësü ˗dho «nu ˈˈgüshiʋ̈dhe ˈkpii˗ ˈka.» (Dan. 8:19, 23, 24, ztw.) Pë ꞊dede ˈö ˗kë ˈˈkpɔnŋ ꞊taa ˗gblü ꞊plɛ ˗bha ˗naan ˈˈtʋ̈ŋ ˈgü ˈyö bhë. Bɔnŋbö ꞊plɛ ˈwo˗ ˗züö ˈö ˗kë ˗gblü ˈö bhë ˗a ˈˈdhiʋ̈todhɛ ˈka, Angletɛɛ waa Amedhikö ˈnën ˈwo˗ ˗yökë. ˗A ˗wɔn ˈgü kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ pö ꞊dhɛ ˗wa ˗kë «ˈö pɛng go dhang˗ ˈgü ˈö˗ ꞊lɔɔ mɛ ꞊gban ˈˈyaan.»

10. Wü ˈˈdhiʋ̈˗ ˈwo˗ ˗wɔn ꞊blɛɛ ˗Dhɛkpaɔ dhiaˈˈ ˈsëëdhɛ 13:14, 15; 17:3, 8, 11 ˈgü bhë, ˗a ˈklɔɔ˗ ˈnën ˗tɔ ˗mën?

¹⁰ ꞊Taabha, wü ˈˈdhiʋ̈˗ do ˈˈwɛɛ ˈbha ˗yö ˗wo zaŋ ˗ta. Waa wü ˈdhɛ˗ ˗gɔ ˈdhö ˈˈsɔɔplɛ ˈkwa˗ ˗wɔn ꞊blɛɛ ꞊klöö˗ yö ˗an ˈˈpian ꞊vadhɛ ˗bhɔ wo ˈko ˗bha, ˈˈkɛɛ yö ˗zë ˗a kwi ˈˈɲan ˗zɔɔndhö. ˗Wa ˗pö «wü ˗blɛɛsü bha˗ ˈˈblɛɛn˗ ˈwo˗ ˗pë ˗kë» yö ˗mü, ˈgo mü ˈzü yö ˈnën ˗tɔ ‹˗gblüdë ˈˈsaaga ˗bha ˗naan.› * (˗Dhɛkpaɔ dhiaˈˈ ˈsëëdhɛ 13:14, 15; 17:3, 8, 11 ˗wo pö.) Zan ˗ya ˗yö ꞊dhɛ «˗gblüdë» ˈö ˈˈdhʋ̈ ˈdhɛ ˈö nu ˈö ˈˈtʋ̈ŋ ˈnën ˈbha ˗kë ˗yö ˗dho, ˈö go mü ˈzü ˈö nu. Pë ˈö˗ yö bhë ˗yö ˗bɛ ꞊dedewo ˈˈkpɔnŋ ꞊taa ˗kɔlokota ˈkpii˗ ˈwo˗ ˗dhɛ ONU bhë ˗a ˗bha, ˈyö sü ꞊dhɛ ˗yö ˈˈsɛkɔɔnmɛn ˗nu ˈwo ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ˗todhʋ̈sü ˈgü ˗an ˗bha ˈwɔn ˗nu ˗faan ˗sü. ˈDhɛ ˈwo˗ ˗ya ˗dɛɛ ˈgü, ˗wa ˗dhɛ Sosiete dɛ nashɔn, ˈˈkɛɛ ˈyö ˈˈkpɔnŋ ꞊taa ˗gblü ꞊plɛ ˗bha ˗naan ˈˈtʋ̈ŋ ˈka, ˈwo˗ wü. ꞊Taabha, ˗wo ˗kɔlokota suu do ˈö bhë ˗a ˗ya ˈzü, ˈyö ˈwo˗ ˗dhɛ ONU.

11. ˈˈSɛkɔɔnmɛn ˗nu ˈwo ˗an ˗zɔn wü ˈˈdhiʋ̈˗ ˗nu ˈka bhë, ˈmën ˈwo dho ˗a kë? ˈYö ˈmën ˗kë kwa dua ˈyaa ˗mü kö ˈkwa ˈˈsuʋ̈ ˗an ˗gɔ?

¹¹ ˈˈSɛkɔɔnmɛn ˗nu ˈwo ˗an ˗zɔn wü ˈˈdhiʋ̈˗ ˗nu ˈka bhë ˗wo mɛn ˗nu ꞊faan ˗mën kö ˗wo ˗gban Zoova waa ö ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˗an ˗gɔ. Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ pö ꞊dhɛ ˗wo ‹˗gblüdë ˗nu ˈˈpɛpɛ ˈwo ˈˈkpɔnŋ ꞊taa› ˗an ˗lo ˗ni ˈgü ˈko ˗ta Aamagedɔn ˗gblü, ˈö ˗kë ‹˗Zlan ˈö˗ ˗fiëbhawɔn ˈyaa ˈdhö ˗a ˗bha ˗dhɛkpaɔyi ˈkpii˗› ˈka bhë, ˗a ˗bha ˈka. (˗Dhɛ. 16:13, 14, 16) ˈˈKɛɛ ˗a ˈˈsuʋ̈ dua ˈyaa ˗mü kö ˗yö kwa kë. Kwa ˗bha ˗Zlan ˈkpii˗ Zoova ˗dho ˈto ˈˈshia˗ mü ˈö nu mɛn ˈˈpɛpɛ ˈwo wo ˗kɔ ˗ya ˗a ˗bha ˗Gblüdëdhɛ ˗gɔ, ˗an ˗dhɛ.—Ézéch. 38:21-23.

12. ˈMën dho kë wü ˈˈdhiʋ̈˗ ˈˈpɛpɛ ˈwo bhë ˗an ˈka?

¹² ˗Mën ˈö ˗kë wü ˈˈdhiʋ̈˗ ˗nu bhë ˗an ˈka? ˗Dhɛkpaɔ dhiaˈˈ ˈsëëdhɛ 19:20 ˗ya ˗daakë ˈö˗ pö:  «ˈYö ˈwo wü bha˗ kun, waa˗ ˗wʋdhiʋ̈loomɛ ˈö gun [˗Zlan] ˗wʋ pö sië ꞊sua ˈka ˈö ˈˈdhabhliwɔn ˈˈgblʋ̈gblʋ̈ ˗nu ˗kë bha˗ ˈdhö. ˗Yö ˈˈkpënng˗ ˗kë ˗a ˗bha ˈˈdhabhliwɔn ˗nu ˈö gun˗ kë sië bha ꞊në˗ ˈka mɛ ˈˈpɛpɛ ˈö˗ ˗nu daɔ dɔ wü bha˗ ˗bha dɔ ˈgü, ˈö ˈwo gun˗ ˈˈblɛɛn˗ ˗dhɔ kë sië bha˗ ˗nu ˗gɔ. ˈYö ˈwo wü bha waa˗ ˗kɔdhiʋ̈mɛ ˈö gun [˗Zlan] ˗wʋ pö sië ꞊sua ˈka bha˗ ˗nu to ˈˈyaan ˈyö ˈwo˗ ˗nu ˗zuö pɛng ˈˈyi ꞊gblü [ . . . ] ˈö blɔɔnˈˈ ˗nu ꞊gban ˈwo pu˗ ˈgü ˈˈkɛɛ ˈö ˈyaa ˈˈdhuu bha˗ ˈgü.» ˗Ya ˗zɔn ꞊dhɛ ˗gblüdë ˗nu ˈwo ˗Zlan ˈyɔɔ˗ ˈka bhë ˗wo ˗dho ˈto mɛndhɛkësü ˈgü ˈö ˗an ˈgü ˗yö ꞊shiʋ̈.

13. ˈWɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗mɛɛn ˗nu ˈö ˈˈsɛkɔɔnmɛn ˗nu ˈdhö ˗an wɔ ˗ni ˈgü kletiɛn ˗nu ˗ta?

¹³ ˗Yö ˗gban kwa ˗bha ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? Kletiɛn ˗nu, kwa dua ˗mü ˈkwa ˈto ˗klu ˗sü ˈka ˗Zlan waa ö ˗bha ˗Gblüdëdhɛ ˗an ˗bha. (Zan 18:36) ˗A ˗wɔn ˈgü, kwa dua ˗mü ˈkwa kwa ˗kɔ bho ˈˈsɛkɔɔwɔn ˈˈpɛpɛ ˈwo ˈˈkpɔnŋ ꞊taa yö ˗an ˈgü. ˗A kë ˗sü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë ˈˈgbɩɩ˗ ꞊dedewo, ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ ˈˈsɛkɔɔnmɛn ˗nu ˗wa ˈˈpiʋ̈ kö kwa ˈˈdhiwo waa kwa këwɔn ˗nu ˈgü, ˈkwa˗ ˗zɔn ꞊dhɛ kwa ˗bɔ wo ˈka. Mɛn ˗nu ˈwo ˗pö ˗an ˗bha ꞊döŋ ˈö bhë ˗a ˈgü, wü ˈˈdhiʋ̈˗ ˗yö ˈklëë˗ ˗kpɔ ˗an ˗bha ˗an ꞊dɔakëpë ˈka. (˗Dhɛ. 13:16, 17) Mɛn ˈˈoo ˗mɛn ˈwo ˈklëë˗ bhë ˗a kpɔ ˗a ˗bha, kö waa Zoova ˗wa ˗shiö, ˈgo mü ˈzü yö ˈti ˗dho ˗tosɛta ˈö ˈyaa ɲën ˗a ꞊slɔɔ˗. (˗Dhɛ. 14:9, 10; 20:4) ˗Dhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈, ˈkö ˗kë ˗ʒianwo ꞊dhɛ ˗wo ˈˈgbɩɩdhɛ ˗wɔ kwa ˗ta, ˗yö ˗dho kë ˗së kö mɛn ˈö ˈdhö ˗yö ö ˗kɔ bho ˈˈsɛkɔɔwɔn ˗nu ˈgü.

14. ˈKwa ˗dhɛ ˗ga ˗Dhɛkpaɔ dhiaˈˈ ˈsëëdhɛ 17:3-5 ˈgü, ˗wɔnmɛnkunwɔn ˗mɛɛn ˈö bɔmɛn Zan ˗yö ˗kpan ˗a ˗bha?

¹⁴ Bɔmɛn Zan ˗yö pë ˈˈwɛɛ ˈbha ˈö ˗kpan ˗a ˗bha ˈö˗ ‹ˈwɔn ˗ya kun ꞊dedewo,› ˗a ˗wɔn ˗blɛɛ. ˗Mën ˗mü? Dhebɔnën do ˗kun ˗ya ˗sü ˈka wü ˈˈdhiʋ̈˗ ˗nu ˈwo bhë, ˗a do ꞊taa. (˗Dhɛ. 17:1, 2, 6) ˗Ya ˗pö dhebɔnën ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗zuadhe ˗mü. Yö ˈnën ˗tɔ «Babidhɔnö ˗pö ˈkpii˗» ˈö ˗zua zë ‹˗gblüdë ˗nu ˈwo ˈˈkpɔnŋ ꞊taa› ˗an ˈˈpiʋ̈.—˗Dhɛkpaɔ dhiaˈˈ ˈsëëdhɛ 17:3-5 ˗wo pö.

15-16. De ˈwo˗ ˗dhɛ «Babidhɔnö ˗pö ˈkpii˗»? ˈYö kwa˗ ˈwɔn ˗dɔ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

¹⁵ ˈDe ˈwo˗ ˗dhɛ «Babidhɔnö ˗pö ˈkpii˗»? ˈKwaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ pö ˈˈsɛkɔɔnmɛn ˗nu ˗lokotasü ˗mü, ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ ˗wa ˗pö ˗yö ˗zua zë ˗ni ˈgü ˈˈsɛkɔɔnmɛn ˗nu ˈwo ˈˈkpɔnŋ ꞊taa ˗an ˈˈpiʋ̈. (˗Dhɛ. 18:9) ˗A pö ˈwo˗ wo ˈzü ˗yö ˗ya ˗sü ˈka wü ˈˈdhiʋ̈˗ ꞊taa bhë, ˗ya ˗zɔn ꞊dhɛ yö ˈnën ˈˈdhiʋ̈sü ˗an ˈka. ˈKwaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈpö ˈkwa˗ pö ꞊dhɛ ꞊nɔɔnmɛn ˗nu ˈwo Sɔtraan ˗bha ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ˈö yö ˗a ˈgü wo ˗mü. Wo ˗zë ˗wo ˗an ˗dhɛ «ˈˈdhɔɔdɔmɛ ˗nu ˈwo ˈˈkpʋng ꞊taa.»—˗Dhɛ. 18:11, 15, 16.

¹⁶ Biblö ꞊yaa˗ pö «˗zuadhe,» kö ˗yö ˗wɩ mɛn ˗nu ˈwo˗ pö wo ˗Zlan ˗dhɔkë, ˈˈkɛɛ ˈwo pë ˈˈwɛɛ gba ɛɛnˈˈ ˈwo ˈˈtɔŋdhɛ kun ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ˗bha ˗an ˈka. (1 Chron. 5:25; Zak. 4:4) ˈˈKɛɛ mɛn ˗nu ˈwo ˗klu ˗Zlan ˗bha, wo ˗zë ˗wo ˗an ˗dhɛ «mɛn ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈» ˗nu ɛɛnˈˈ «˗dhaagadheeˈˈ» ˗nu. (2 Ko. 11:2; ˗Dhɛ. 14:4) ꞊Kwɛŋzü, Babidhɔnö ˗sɛ ˗kun ꞊sua ˗zlan ˗nu ˗dhɔkëdhɛ ˈka. ꞊Ya kë ˈˈdhʋ̈ kö Babidhɔnö ˗pö ˈkpii˗ ˈö bhë, ꞊sua ˗zlan ˗nu ˗dhɔkë ˗kɔ ˈˈpɛpɛ ˈwo ˈˈkpɔnŋ ꞊taa ˗an ˗lokotasü ˗mü.—˗Dhɛ. 17:5, 18. Kpɔɔˈˈ ˈwɔn ˗gɔ « Qu’est-ce que Babylone la Grande ? » ˈö jw.org ˗ta bhë, ˗a ˗bha.

17. ˈMën dho kë Babidhɔnö ˗pö ˈkpii˗ ˈka?

¹⁷ ˈMën dho kë Babidhɔnö ˗pö ˈkpii˗ ˈka? ˗Dhɛkpaɔ dhiaˈˈ ˈsëëdhɛ 17:16, 17 ˗wo dhɛɛˈˈ ˈö bhë ˗a ˗yɔ ˗bɔ ˈwo˗ pö: «˗A wü bha waa˗ ˗sö ˗kaɔng do ˈi˗ yö bha ˗wo ˗dho wo zü kë do ˈwo ˗da ˗zuadhe bha˗ ˗dhɛ pë ˈˈpiʋ̈, ˈwo˗ ꞊slɔɔpë ꞊gban ˈˈpɛpɛ sü˗ ˗gɔ ˈwo sɔ ꞊gban bho˗ ˗bha ˈö to ö ˈkpee˗ ˈka, ˈö ˗ya mü ˈwo˗ ˗wü ˈbha ˗bhö, ˈwo˗ ˗kpɛa dɔ pɛng ˈˈdhiʋ̈. ˗A ˗gɛn ˗mü ꞊dhɛ [˗Zlan] yöö ꞊dede ꞊në ö ˗wʋ kpɔ˗ ˗nu ˗bha kö ˈwɔn ˈö˗ ˗zʋ ˈˈpiʋ̈ ꞊dhɛ ˈö˗ kë ˈnu ˗zuadhe bha˗ ˈka bha wo ˗zë ˗wa kë.» ꞊Ii, Zoova ˗dho ˈˈsɛgɔ ˗nu ˗blü kö ˗wo bɔ wü ˈˈdhiʋ̈ ˗zɔɔndhö ˈö ˗kë  ONU ˈka bhë ˗a ˗ta, kö ˗wo nu ꞊sua ˗zlanwo ˗nu ˗lokotasü ˈö ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ˗todhʋ̈sü ˈgü ˗an ˗gɔ, ˗wo ˗an ˈgü shiʋ̈ˈˈ ˈpapadhö.—˗Dhɛ. 18:21-24.

18. ˈMën ˈkwa dho ˗a kë kö ˈkwa˗ ˗zɔn ꞊dhɛ kwa ˗kɔ ˈyaa Babidhɔnö ˗pö ˈkpii˗ ˗gɔ?

¹⁸ ˗Yö ˗gban kwa ˗bha ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? Kletiɛn ˗nu kwa dua ˗mü kö «[˗Zlan] ˗dhɔ kë ˗kɔ ˈdhɛ ˈö ˗dhi ˗dhɛ, ˈö˗ ˗zʋ kun ˈö ˗dhii ˈyaa˗ ˗bha ˗a ˈˈyan ˈgü,» ˈkwa˗ kë. (Zak. 1:27) Kwa dua ˈyaa ˗mü toŋtoŋdhö ˈkwa ˈto ꞊sua ˗zlanwo ˗nu ˗bha ꞊klaŋwo ˗nu ˈˈpiʋ̈, ˈkwa paɛn ˗nu ˗bha ˈwlaan˗ ˗nu kë, ˈkwa ˈˈtakɔ ˗nu ˈö ˈwaa ˗së ˗an kë, ɛɛnˈˈ ˈzü ˈkwa kwa ˗kɔ ˗da dükësü ˈgü. ˗Ya ˈgo mü, ˗kwa mɛn ˗nu ꞊kpɔɔ ˗kplawo kö ˗wo «ˈgo [Babidhɔnö ˗pö] bha˗ ˈgü,» kë ˈˈdhʋ̈ kö ˈwa ˗dho ˗dhii ˗ya wo ˗de ˗bha ˗Zlan ˈˈɲan ˈˈdhiʋ̈.—˗Dhɛ. 18:4.

19. De ˈö ˗tɔ ‹ˈˈyina ˗ziisü ˗zaɔndho›?

¹⁹ ˗Dhɛkpaɔ dhiaˈˈ ˈsëëdhɛ ˗yö ‹ˈˈyina ˗ziisü ˗zaɔndho› do ˗wɔn ˗blɛɛ ˈzü. (˗Dhɛ. 12:3) ˈˈYinangɔn ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗yö ˈko ˗ya Yesu waa ö ˗bha ˈˈkiö ˗nu ˗an ˗bha. (˗Dhɛ. 12:7-9) ˗Yö ˈko ˗ya ˗Zlan ˗bha ˈˈsɛgümɛn ˗nu ˗bha ˈpö, ˈö ꞊faan nu ˈˈsɛkɔɔnmɛn ˗nu ˗dhɛ. (˗Dhɛ. 12:17; 13:4) De ˈö ˗tɔ ˈˈyinan ˈö ˈˈdhʋ̈? «꞊Mlɛɛ ˈö gun yi ˈbha ˈka, ˈwo˗ ˗dhɛ ˈzü ˈˈyina yaa, ˈˈɛɛn Sɔtraan» bhë, yö ˗mü. (˗Dhɛ. 12:9; 20:2) Yö ˈnën Zoova ˈyɔɔ˗ ˗nu ˈˈpɛpɛ ˈwo to ˗an ꞊zlöö.

20. ˗Mën ˈö dho kë ˈˈyinangɔn ˈö bhë ˗a ˈka?

²⁰ ˗Mën ˈö ˗kë ˈˈyinangɔn ˈkpii˗ bhë ˗a ˈka? ˗Dhɛkpaɔ dhiaˈˈ ˈsëëdhɛ 20:1-3 ˗ya ˗pö ꞊dhɛ ˗Zlan ˗bha ˈˈkiö do ˗dho Sɔtraan ˈkun ˈö˗ ˗zuö ˗klɔŋ züʒiösü ˈgü. ˗Yö ˗dho kë ˗a ˗bha ˗kasho ˈka. ˈˈTʋ̈ŋ ˈö dho kë ˗kasho ˈgü ˈˈdhʋ̈ bhë ˗a ˈka, Sɔtraan «[ˈyii] ˈdho ˗da mɛ ˈbha ˗mɛ ˈbha ˗gɔ ˈgü ˈö dho ˈö zun˗ ˈka ˗kwɛ ˈˈgblü do bha˗ ˈˈdhiʋ̈ pa ˗yi ˗bha.» ˗A ˈˈdhiʋ̈tadhɛ ˈgü, ˗wo ˗dho Sɔtraan waa ö ˗bha ˗zuu yaa ˗nu ˗an ˗zuö «pɛng ˈˈyi ꞊gblü ˈö blɔɔnˈˈ ˈdhö ˈpu sië˗ ˈgü» ˗a ˈgü, ˗a ˗gɛn ˗mü ꞊dhɛ ˗wo ˗dho ˗an ˈgü shiʋ̈ˈˈ ˈpapadhö. (˗Dhɛ. 20:10) ˗Kwa kwa ˗zota ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ˈö Sɔtraan waa ö ˗bha ˗zuu yaa ˗nu ˈwaa mü, ˗a ˈgü. ˗Yö ˗dho kë ˈˈtʋ̈ŋ ˗së ꞊dede ˈka kwa ˗bha ˈka.

21. ˈMën ˗kë kwa zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü dho dhi pë ˗nu ˈkwa ˗an ˗wo pö ˗Dhɛkpaɔ dhiaˈˈ ˈsëëdhɛ ˈgü bhë ˗an ˗wɔn ˈgü?

²¹ ˈWɔn ˗nu ˈwo ˗bɛnzë ˗sü ˈka ˗Dhɛkpaɔ dhiaˈˈ ˈsëëdhɛ ˈgü bhë, ˗an ˈgüman ˗sü ˗yö kwa ꞊faan ˗mën ꞊dedewo. ˗Yö kwa ˗takun kö ˈkwa Zoova ˈyɔɔ˗ ˗nu waa pë ˈö dho ˗a kë ˗an ˈka, ˗an dɔ. ꞊Ii, ‹ˈwɔn ˈö dho kë dhiaˈˈ, ˈö [˗Zlan] ˗ya to ˈˈdhiʋ̈ ˈö˗ pö mɛ ˈˈbhɩɩ˗ ˗nu ˗dhɛ, ˈö ˗bɛn zë ˗sü ˈka ˈsëëdhɛ ˈö bhë ˗a ˈgü, ˈmɛ ˈö˗ ˗wʋ pö, ˈö ö ˈˈtʋ to˗ ˗bha, ˈö˗ ˈgü ˗wɔn ˗kë kö˗ ˗mɛ ˗bha ˗së!› (˗Dhɛ. 1:3) ˈˈKɛɛ ˗wa wo bo ˗Zlan ˈyɔɔ˗ ˗nu ˈgü shiʋ̈ˈˈ ˗sü ˈka, ˈwɔn ˗së ˗mɛɛn ˈö dho kë ˗klu ˗Zlan ˗bha ˗mɛn ˗nu ˗dhɛ? Kwa ˗dho ˗a yö ˈwɔn ˗gɔ ˈö dɔ ˗a ˈdhɛ yö ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗a ˈgü.