Dili-Biblikanhong Paghisgot sa Katawhan nga Ginganlag Israel

SA Cairo Museum sa Ehipto, ang usa ka granitong papan magpahinumdom sa mga kadaogan ni Paraon Merneptah. Sumala sa mga pagbanabana sa mga eskolar, kining ika-13ng anak ni Ramses II nagmando tali sa mga 1212 ug 1202 W.K.P.—sa hinapos nga bahin sa panahon sa mga Maghuhukom sa karaang Israel. Ang kataposang duha ka linya sa papan ni Merneptah mabasa: “Giilog ang Canaan uban sa tanang kalisdanan. Gipukan ang Ashkelon, gibihag ang Gezer, [ug] bug-os nga gilumpag ang Yano‘am. Ang Israel naawaaw, ang iyang mga kaliwat wala na.”

Unsay gipasabot sa pulong “Israel” sa maong konteksto? Sa hieroglyphic nga sinulatan, ang pipila ka dili-malitok nga mga marka, nga gitawag ug mga determinative, gidugang ngadto sa espeling aron ipaila kon unsang kategoriya nasakop ang mga pulong. Ang publikasyong The Rise of Ancient Israel nagpatin-aw: “Gilangkit nganha sa tulo sa upat ka termino —ang Ashkelon, Gezer ug Yanoam—ang usa ka determinative nga nagtug-an kanato nga kana maoy mga siyudad. . . . Apan, ang determinative nga gilangkit sa Israel maoy alang sa katawhan.”—Amoa ang italiko.

Unsay kahulogan sa maong sinulat? Si Hershel Shanks, editor ug awtor, nagtubag: “Ang Merneptah nga Papan nagpakita nga ang usa ka katawhan nga ginganlag Israel naglungtad sa 1212 W.K.P. ug dili lang kay sila nailhan sa paraon sa Ehipto, kondili iyang gibati usab nga angayng ipasigarbo nga iyang napildi sila sa gubat.” Si William G. Dever, propesor sa Near Eastern nga arkeolohiya, mikomento: “Ang Merneptah nga papan tino nga nagtug-an kanato: Naglungtad sa Canaan ang usa ka katawhan nga nagngalan sa ilang kaugalingon nga ‘Israel,’ ug sa ingon ginganlag ‘Israel’ sa mga Ehiptohanon—kinsa wala gayoy tinguha sa pagpamatuod sa Bibliya, ug dili mahimong ilang gimugna ang maong espesipiko ug talagsaong katawhan ingong ‘Israel’ alang sa ilang kaugalingong publisidad.”

Sa Bibliya, ang Israel unang gihisgotan ingon nga usa ka ngalan nga gihatag ngadto sa patriarkang si Jacob. Ang mga kaliwat sa 12 ka anak lalaki ni Jacob nailhang “mga anak sa Israel.” (Genesis 32:22-28, 32; 35:9, 10) Katuigan sa ulahi, ang manalagnang si Moises ug si Paraon sa Ehipto migamit sa pulong “Israel” sa dihang sila naghisgot sa maong mga kaliwat ni Jacob. (Exodo 5:1, 2) Ang Merneptah nga papan maoy labing karaan nga nasayrang dili-Biblikanhong paghisgot sa katawhan nga ginganlag Israel.

[Mga hulagway sa panid 24]

Merneptah nga papan

Ang kahugpongan sa kataposang tulo ka ilhanan (gikan sa tuo pawala)—usa ka lipak ug usa ka naglingkod nga lalaki ug babaye—nagpaila nga ang Israel maoy usa ka langyaw nga katawhan

[Credit Line]

Egyptian National Museum, Cairo, Egypt/Giraudon/The Bridgeman Art Library