Dagat nga Talagsaon Kaayo—Apan Patay!
Dagat nga Talagsaon Kaayo—Apan Patay!
TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA ISRAEL
KINI ang labing parat, labing ubos, labing patay, ug alang sa uban, ang labing makapahimsog nga tubig sa kalibotan. Daghang tuig na nga gitawag kinig Baho nga Dagat, Dagat sa Yawa, ug Dagat sa Aspalto. Diha sa Bibliya kini gitawag ug Dagat sa Asin ug dagat sa Araba. (Genesis 14:3; Josue 3:16) Nagtuo usab ang daghang eskolar sa giingon kaniadto nga ang kagun-oban sa Sodoma ug Gomora natidlom sa katubigan niini. Busa kini gitawag usab ug Dagat sa Sodoma o Dagat ni Lot, nga usa ka tawo nga gihisgotan sa Bibliya nga nalangkit sa makapaukyab kaayong karaang drama niadtong mga siyudara.—2 Pedro 2:6, 7.
Ang pipila nianang mga ngalana dili makapakombinsir nga nindot bisitahan kining dapita. Apan tuig-tuig libolibong tawo mangadto niining talagsaong dagat, nga gitawag karon sa kadaghanan nga Patayng Dagat o Dagat sa Asin. Nganong parat man kaayo kini? Patay ba gayod kini, ug ang tubig niini tinuod ba gayod nga makapahimsog?
Ang Kinaubsan ug Kinaparatang Dagat
Ang Patayng Dagat nahimutang sa amihanan sa fault line sa Great Rift Valley nga moabot hangtod sa habagatang bahin sa Sidlakang Aprika. Ang Suba sa Jordan nag-agos paekis-ekis gikan sa amihanan hangtod sa kinaubsang dapit sa yuta—mga 418 metros ubos sa lebel sa dagat. Didto ang nainteryor nga dagat natung-an sa mga pangpang—sa kabungtoran sa Judea sa kasadpan ug sa kabukiran sa Moab sa Jordan sa sidlakan.
Apan nganong parat man kaayo ang Patayng Dagat? Ang mga asin—magnesium chloride, sodium chloride, ug calcium chloride—gikan sa Suba sa Jordan ug sa ubang gagmayng mga suba, sapa, ug mga tubod mabanlas ngadto sa Patayng Dagat. Gibanabana nga sa Suba sa Jordan lang, 850,000 ka toneladang asin na ang mabanlas diha sa Patayng Dagat tuig-tuig. Kay ubos man kaayong dapit ang dagat, ang tubig niini dili makaawas; makahabwa lang kinig tubig pinaagi ug alisngaw. Sa init kaayo nga ting-init, pito ka milyong toneladang tubig ang maalisngaw, nga tungod niini ang gidaghanon sa tubig sa linaw dili modaghan. Bisan tuod mahubas ang tubig tungod sa pag-alisngaw, ang asin ug minerales magpabilin. Busa, kini ang kinaparatang dagat sa yuta, nga 30 porsiyentong mas parat kay sa tubig sa dagat.
Sukad pa sa karaang panahon, ang mga tawo naikag kaayo sa talagsaong mga kinaiyahan sa Patayng Dagat. Ang Gregong pilosopo nga si Aristotle nakadungog nga ang Dagat “pait ug parat kaayo nga walay isda [ang mabuhi] niana.” Tungod kay daghan man kaayog asin ang dagat, ang mga tawo nga dili makamaong molangoy dili maunlod kondili molutaw lang sa tubig. Ang Hudiyohanong historyador nga si Flavius Josephus nag-asoy nga gitambog ni Heneral Vespasian ngadto sa dagat ang iyang mga piniriso sa pagsusi kon tinuod ba gayod nga walay butang ang matundag dinhi.
Busa tingali mahibulong ka kon unsang kalakiha nga makapahimsog man kining patay nga dagat.
Kini ba ang Labing Makapahimsog nga Dagat?
Ang mga biyahedor sa karaang panahon mag-asoy ug mga sugilanon bahin sa usa ka walay kinabuhing dagat nga walay mga langgam, isda, ug tanom. Gituohan pa gani nga makamatay ang baho nga alisngaw sa dagat. Kini maoy nakapakaylap sa ideya bahin sa usa ka baho nga dagat nga patay. Tinuod nga tungod sa grabeng pagkaparat niini, simpleng mga organismo lang, sama sa ubang dili daling mamatay nga matang sa bakterya, ang mabuhi sa katubigan niini ug ang tanang alaot nga isda nga maagos ngadto niini mamatay dihadiha.
Walay mabuhi diha sa dagat, apan ang palibot niini punog kinabuhi. Bisag palanas ang dakong bahin sa rehiyon, dunay gagmayng mga luna nga lunhaw nga may mga busay ug tropikal nga mga tanom. Ang rehiyon giila usab nga gipuy-an ug nagkalainlaing ihalas nga mananap. Dunay kapin sa 24 ka matang sa mga mananap nga sus-an nga nagpuyo duol sa dagat, lakip sa sand cat nga usa ka matang sa iring, sa lobo nga Arabiano, ug sa kanunayng makit-an nga ibex. Ang dapit nga duol sa tuboran sa tab-ang nga tubig gipuy-an ug daghang matang sa mga baki, reptilya, ug mga isda. Kay nahimutang man ang Patayng Dagat sa lugar nga agianan sa tiglalin nga mga langgam, kapin sa 90 ka matang sa langgam ang nailhan dinhi, sama sa itom ug puti nga stork. May makita usab dinhi nga mga griffon vulture ug Egyptian vulture.
Apan nganong labing makapahimsog man nga tubig ang Patayng Dagat? Sa karaang panahon ang mga tawo nanginom kono sa tubig niini, kay nagtuo nga kini dunay mga substansiya nga makaayo—nga karon wala na isugyot nga imnon! Mas katuohan pa ang ginaingon nga ang pagkaligo diha sa parat nga tubig makahinlo sa lawas. Ang makaayo nga mga epekto sa tibuok rehiyon gidayeg usab. Kay ubos man kaayo ang nahimutangan niini, ang atmospera dinhi punog oksiheno. Ang pagkadaghan sa bromide diha sa hangin ginaingon nga makaparelaks, ug ang tugob sa minerales nga itom nga lapok ug init nga tuboran sa asupre sa mga tampi gigamit sa pagtambal sa mga sakit-sakit sa panit ug sa artraytis. Dugang pa, ang balsamo, nga usa ka kahoy nga nanubo kaniadto niining dapita, pinangita ug gigamit alang sa kosmetiko ug sa tambal.
Aspalto Gikan sa Dagat
Ang usa sa mga gikatingalahan diha sa Patayng Dagat mao ang pagpanungha sa nanibug-ok nga mga aspalto, nga usahay makita nga maglutaw-lutaw. Sa 1905 ang basahong The Biblical World nagtaho nga usa ka pirasong aspalto nga motimbang ug 2,700 kilos nadagsa niadtong 1834. Ang aspalto giingon nga maoy “unang produkto gikan sa petrolyo nga gigamit sa tawo.” (Saudi Aramco World, Nobyembre/Disyembre 1984) Ang ubang mga tawo nagtuo nga tungod sa linog masip-ak ang bloke-blokeng mga aspalto gikan sa salog sa Patayng Dagat ug molutaw sa ibabaw. Posible nga ang aspalto nanglusot gikan sa dagkong bato sa ilalom o sa mga liki-liki ug makaabot sa salog sa dagat uban sa mga dagkong asin nga bato. Dayon, inigkatunaw sa asin nga bato, ang bloke-blokeng mga aspalto molutaw sa tubig.
Paglabay sa daghang siglo ang aspalto gigamit sa nagkalainlaing paagi—pangsapaw sa sakayan aron dili masuphan ug tubig, diha sa konstruksiyon, ug ingong panghaplas sa panit sa pag-abog sa mga insekto. Gituohan nga sa mga tunga-tunga sa ikaupat nga siglo W.K.P., ang mga Ehiptohanon nagsugod paggamit ug daghang aspalto sa pag-embalsamar, apan wala motuo ang ubang mga eksperto niini. Niadtong panahona ang mga Nabataeanhon, nga mga tawo sa kaarang panahon nga walay tarong nga pinuy-anan nga nanimuyo sa dapit sa Patayng Dagat, mao lang ang nagnegosyo niini nianang dapita. Ilang dad-on sa mala ang aspalto, putol-putolon kini, ug dayon dad-on ngadto sa Ehipto.
Ang Patayng Dagat tinuod nga talagsaon kaayo sa daghang paagi. Dili paghinobra ang paghubit niini ingong dagat nga labing parat, labing ubos, labing patay, ug tingali labing makapahimsog nga dagat. Dayag nga usa kini sa labing makaikag nga mga dagat sa atong planeta!
[Kahon/Hulagway sa panid 27]
NAPRESERBAR SA ASIN
Ang mga historyano nagtaho nga ang Patayng Dagat kaniadto maoy usa ka puliki nga ruta sa negosyo—usa ka pangangkon nga gipamatud-an sa dili pa dugayng nakaplagan nga duha ka karaan nga kahoyng mga angkla.
Kini nga mga angkla nga nakit-an diha sa nagkahubas nga baybay sa Patayng Dagat, duol sa dapit nga nahimutangan kaniadto sa karaang pantalan sa En-gedi. Ang usa ka angkla gituohan nga duolan sa 2,500 na ka tuig ug mao ang labing karaang angkla nga nadiskobrehan sukad diha sa rehiyon sa Patayng Dagat. Ang ikaduha gituohan nga mga 2,000 na ka tuig ug giingon nga hinimo sa labing moderno nga teknolohiyang Romanhon niadtong panahona.
Ang kahoyng angkla sagad madugta sa ordinaryong tubig sa dagat, samtang ang puthawng angkla molungtad ug dugay. Apan kay parat man kaayo ug kulag oksiheno ang Patayng Dagat, ang mga kahoyng angkla ug ang mga pisi nga nahigot niini napreserbar.
[Hulagway]
Kahoyng angkla nga gikan pa sa mga ika-7 ug ika-5 nga siglo W.K.P.
[Credit Line]
Photograph © Israel Museum, Courtesy of Israel Antiquities Authority
[Hulagway sa panid 26]
Busay nga init ang tubig
[Hulagway sa panid 26]
Laking ibex
[Hulagway sa panid 26]
Nagbasag mantalaan nga naglutaw