Usa ka Liso nga Nakapanaw sa Tibuok Kalibotan

I-PLAY

Usa ka Liso nga Nakapanaw sa Tibuok Kalibotan

Ang sugilanon bahin sa gugma sa usa ka tawo sa bag-ong turok nga tanom nga kape gihubit ingong “labing makaiikag nga yugto sa kasaysayan sa pagpaliwat ug tanom nga kape,” miingon ang librong “All About Coffee.” Kanang usa ka gamayng tanom dakog bahin sa pagsugod sa $70-bilyones sa usa ka tuig nga industriya sa kape karon, nga petrolyo lamang ang nakalabaw sa dolyar nga kita sa tibuok kalibotan, sumala sa basahong “Scientific American.”

ANG makaiikag nga sugilanon sa kape nagsugod sa kabukiran sa Ethiopia, ang orihinal nga pinuy-anan sa ihalas nga tanom nga kape. Ang liwat niini nga tanom, nga gitawag ug Coffea arabica, maoy gigikanan sa halos 66 porsiyento sa produktong kape sa tibuok kalibotan. Apan, walay nakatino kon kanus-a gayod nadiskobrehan nga lami diay ang sinangag nga kape. Bisan pa niana, ang kape arabika gipananom na sa Lawis sa Arabia niadto pang ika-15ng siglo K.P. Bisag gidili ang pag-eksportar ug igluluyong nga mga liso sa kape, ang mga Olandes nakabaton ug mga punoan o igluluyong nga mga liso sa tuig 1616. Wala magdugay sila nakaugba ug mga plantasyon sa Ceylon, nga Sri Lanka na karon, ug sa Java, nga karon bahin na sa Indonesia.

Sa 1706 ang mga Olandes nagpadalag bag-ong turok gikan sa ilang mga plantasyon sa Java ngadto sa Amsterdam, sa Netherlands aron itanom sa botanikal nga mga tanaman didto. Ang tanom nga kape misanay. Ang mga liwat niini gipadala ngadto sa mga kolonya sa mga Olandes sa Suriname ug sa Caribbeano. Sa 1714 ang mayor sa Amsterdam naghatag kang Haring Louis XIV sa Pransiya ug usa ka liwat niining tanoma. Dayon kini gipatanom sa hari diha sa usa ka greenhouse sa Jardin des Plantes, nga Royal Garden, sa Paris.

Ang mga Pranses naghinam-hinam sa pagnegosyog kape. Sila namalit ug mga liso ug mga punoan ug gipadala kini ngadto sa isla sa Réunion. Ang mga liso wala motubo, ug sumala pa sa pipila ka awtoridad, ang tanan namatay gawas sa usa ka punoan. Bisan pa niana, 15,000 ka liso gikan nianang usa ka punoan gitanom niadtong 1720, ug sa kataposan naugba ang usa ka plantasyon sa kape. Kining mga tanoma bililhon kaayo nga ang si bisan kinsa nga makit-an nga nagdaot ug usa niini silotan ug kamatayon! Ang mga Pranses naglaom usab nga makaugba ug plantasyon sa Caribbeano, apan ang ilang unang duha ka pagsulay wala molampos.

Ang tumong ni Gabriel Mathieu de Clieu, nga usa ka Pranses nga opisyal sa kasundalohan sa kadagatan nga nagbakasyon sa Paris, mao ang pagdalag tanom ngadto sa iyang asyenda sa Martinique sa iyang pagbalik gikan sa Pransiya. Siya mibiyahe paingon sa isla sa Mayo 1723 nga nagdalag liwat sa tanom gikan sa Paris.

Alang sa panaw, gibutang ni de Clieu ang iyang bililhong tanom sa kahon nga ang usa ka bahin gama sa bildo aron ang tanom madan-agan sa adlaw ug makapabiling mainit-init sa mga adlawng magkisdom ang langit, matod pa sa All About Coffee. Usa ka kaubang pasahero, nga tingali nasina kang de Clieu ug dili buot nga siya molampos, misulay sa pag-agaw sa tanom gikan kaniya apan wala niya kini mailog. Ang kahoy nabuhi. Kini nakalahutay usab sa dihang ang barko giatake sa mga pirata nga taga-Tunisia, gikusokuso sa kusog nga bagyo, ug halos nahutdan ug tubig ilimnon sa dihang ang barko naungot sa lawod tungod sa kawalay hangin. “Ang kanihit sa tubig grabe kaayo,” misulat si de Clieu, “nga kapin sa usa ka bulan napugos ako sa pag-inom lang ug diyutay aron may ikabubo sa tanom nga nakahatag kanako ug dagkong paglaom ug kalipay.”

Ang gugma ni De Clieu nabaslan. Ang iyang tanom nga kape nakaabot sa Martinique nga maayog tubo, ug kini nabuhi ug midaghan sa tropikal nga klima. “Gikan niining usa ka tanom, ang Martinique maoy nagsuplay sa liso sa direkta o sa dili-direkta sa tanang nasod sa Amerika gawas sa Brazil, French Guiana ug Surinam[e],” miingon si Gordon Wrigley diha sa iyang librong Coffee.

Kasamtangan, ang Brazil ug French Guiana gusto usab mananom ug kape. Sa Suriname, ang mga Olandes nakapatubo gihapon ug liwat sa tanom nga kape nga gikan sa Amsterdam apan kini binantayan pag-ayo. Apan sa 1722, ang French Guiana nakakuhag mga liso gikan sa usa ka kriminal nga nakaeskapo ngadto sa Suriname ug nakakawat ug mga liso. Ang mga awtoridad sa French Guiana misugot sa paghatag kaniya ug kagawasan baylo sa iyang mga liso, ug ilang gipapauli siya ngadto sa iyang nasod.

Sa primero, ang mga pagsulay sa pagpayuhot ngadto sa Brazil ug igluluyong nga mga liso o bag-ong turok nga mga tanom wala molampos. Dayon ang Suriname ug French Guiana nag-away may kalabotan sa utlanan ug ilang gihangyo ang Brazil nga maoy mopataliwala. Gipadala sa Brazil si Francisco de Melo Palheta, nga usa ka opisyal sa kasundalohan, ngadto sa French Guiana, ug siya gisugo sa paghusay sa away ug sa pagdalag mga tanom nga kape.

Malamposon ang mga husay, ug gidespididahan sa gobernador si Palheta. Agig apresasyon alang niining pinasidunggang dinapit, gihatagan sa asawa sa gobernador si Palheta ug maanindot nga pungpong sa mga bulak. Apan, ang mga bulak gisuksokan ug igluluyong nga mga liso sa kape ug bag-ong turok nga mga tanom nga kape. Busa, ikaingon nga niadtong 1727, ang bilyon-dolyares karon nga industriya sa kape sa Brazil nagsugod diha sa pungpong sa mga bulak.

Busa, ang bag-ong turok nga tanom nga gikan pa sa Java nga gidala ngadto sa Amsterdam sa 1706 ug ang liwat niini sa Paris maoy gigikanan sa tanang igtatanom nga kape alang sa Sentral Amerika ug Amerika del Sur. Si Wrigley miingon: “Sa ingon, ang kape arabika dili na mahimong ipaliwat pa.”

Karon, kapin sa 25 ka milyong uma sa mga 80 ka nasod nananom ug gibanabanang 15 ka bilyong tanom nga kape. Ang produkto niini sa ulahi gamiton sa pagtimpla ug 2.25 ka bilyong tasa sa kape nga ginainom kada adlaw.

Apan, ang problema karon mao ang pagsobra sa suplay sa produktong kape. Ang problema misamot tungod sa politika, ekonomiya, ug sa kartel nga maoy nagkontrolar sa prisyo, nga tungod niini ang mga manananom sa daghang kayutaan naglisod ug nagkapangka-pangka. Kining kahimtanga talagsaon, ilabina kon atong handurawon ang pagdaginot ni de Clieu sa iyang bililhong rasyon sa tubig aron may ikabubo sa usa ka gamayng tanom duolan sa 300 ka tuig kanhi.

[Kahon/Hulagway sa panid 20]

ANG DUHA KA LABING KOMON NGA KAPE

“Ang hilaw nga bunga sa kape maoy liso sa mga tanom nga iya sa pamilya nga Rubiaceae, nga dunay labing menos 66 ka espisye sa klase nga Coffea,” nag-ingon ang basahong Scientific American. “Ang duha ka espisye nga gipamaligya mao ang Coffea arabica, nga maoy gipananom sa halos 66 porsiyento sa kalibotan, ug ang C[offea] canephora, nga gitawag ug kape robusta, nga gipananom sa halos 33 porsiyento sa kalibotan.”

Isog ug lami ang kape robusta, may pagkapait ug kasagarang himoong instant coffee o matunaw nga kape. Kini nga tanom manggibungahon ug dili daling madutlan ug sakit. Ang gitas-on niini moabot ug mga 12 metros, nga doble ka taas kay sa wala kapul-ongi, mas daling madutlan ug sakit, ug menos ug bunga nga kape arabika. Kon sa timbang, ang liso sa kape robusta may 2.8 porsiyento nga caffeine, samtang 1.5 porsiyento lang ang sa arabika. Bisan pag ang kape arabika dunay 44 ka chromosome ug ang robusta ug ang tanang ihalas nga tanom nga kape dunay 22 ka chromosome, ang pipila gipaliwat sa ubang matang sa pagpatungha ug laing matang nga kape.

[Kahon/Hulagway sa panid 20]

“PAGBUNYAG” SA KAPE

Sa dihang unang miabot ang tanom nga kape sa Uropa sa ika-17ng siglo, gitawag kini sa ubang mga paring Katoliko nga usa ka ilimnon ni Satanas. Kini ilang giisip nga mahimong ikapuli sa bino, nga alang kanila, gibalaan ni Kristo. Apan, gitilawan kuno ni Papa Clemente VIII ang kape ug nausab dayon ang iyang hunahuna bahin niini, nagkanayon ang librong Coffee. Iyang gisulbad ang relihiyosong problema pinaagi sa pagbunyag sa kape, busa puwede nang moinom niini ang mga Katoliko.

[Chart/Mapa sa panid 18, 19]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

KON SA UNSANG PAAGI ANG TANOM NGA KAPE NAKAABOT SA DAGHANG KAYUTAAN

1. 1400 Ang kape arabika gikultibar na sa Peninsula sa

Arabia

2. 1616 Nakabaton ang mga Olandes ug mga punoan o

igluluyong nga mga liso

3. 1699 Gidala sa mga Olandes ang mga tanom ngadto sa

Java ug sa ubang mga isla sa East Indies

4. 1700 Ang Sentral Amerika ug ang Caribbeano

nagkultibar ug tanom nga kape

5. 1718 Ang mga Pranses nagdala ug tanom nga kape

ngadto sa Réunion

6. 1723 Si G. M. de Clieu nagdala ug punoan sa kape

gikan sa Pransiya ngadto sa Martinique

7. 1800 Ang Hawaii nagkultibar ug tanom nga kape

[Credit Line]

Reperensiya: Librong “Uncommon Grounds”

[Hulagway sa panid 18, 19]

Paingon sa Martinique, si Gabriel Mathieu de Clieu nagdaginot ug tubig mainom aron may ikabubo sa tanom nga kape, sa 1723

[Picture Credit Lines sa panid 19]

PAGMATA!