Ang mga Peregrino ug mga Puritano—Kinsa Sila?

SA BAYBAYON sa Amerika del Norte sa lungsod sa Plymouth, Massachusetts, dunay dakong bato nga bantilis nga gikulitan ug numerong 1620. Kini gitawag nga Batong Plymouth, ug kini kaylap nga gituohan nga nahimutang duol sa gidunggoan sa usa ka grupo sa mga Uropanhon mga 400 ka tuig kanhi. Sila nailhan nga mga Peregrino o mga Amahan sa Peregrino.

Daghan ang nahibalo sa kasaysayan bahin sa maabiabihong mga Peregrino nga nagdapit sa ilang mga higala nga mga Nitibong Amerikano diha sa mga salosalo tungod sa dagayang ani. Apan kinsa ang mga Peregrino, ug nganong sila milalin sa Amerika del Norte? Alang sa tubag, mobalik kita sa panahon ni Haring Henry VIII sa Inglaterra.

Relihiyosong Kagubot sa Inglaterra

Duolan sa 100 ka tuig sa wala pa molawig ang mga Peregrino ngadto sa Amerika, ang Inglaterra maoy usa ka Romano Katolikong nasod ug ang titulo sa papa nga Tigpanalipod sa Pagtuo gihuptan ni Haring Henry VIII. Apan mitungha ang panagbingkil sa dihang si Papa Clemente VII midumili sa pag-anular sa kasal ni Henry kang Catherine sa Aragon, ang una sa unom ka asawa sa hari.

Samtang gihinuktokan ni Henry ang mga problema sa iyang panimalay, ang Protestanteng Repormasyon nagpahinabog kagubot diha sa Romano Katolikong Iglesya sa daghang bahin sa Uropa. Kay dili buot mawad-an sa dungog nga gihatag sa simbahan kaniya, sa sinugdan wala itugot ni Henry nga makasulod ang mga Repormador sa Inglaterra. Dayon nausab ang iyang hunahuna. Tungod kay ang Iglesya Katolika wala mag-anular sa iyang kasal, iyang gisalikway ang simbahan. Sa 1534, iyang gipahunong ang pagkontrolar sa papa sa mga Katoliko sa Inglaterra ug gideklarar ang iyang kaugalingon ingong supremong ulo sa Iglesya sa Inglaterra. Dayon iyang gipasira ang mga monasteryo ug gibaligya ang daghan kaayong katigayonan niini. Sa pagkamatay ni Henry sa 1547, ang Inglaterra anam-anam nga nahimong usa ka Protestanteng nasod.

Ang anak nga lalaki ni Henry nga si Edward VI dili usab maayog relasyon sa Roma. Human sa pagkamatay ni Edward sa 1553, si Mary, ang Romano Katolikong anak nga babaye ni Henry kang Catherine sa Aragon, nahimong rayna ug dayon naningkamot sa pagpailalom sa nasod sa awtoridad sa papa. Pinugos niyang gidestiyero ang daghang Protestante ug gipasunog ang kapin sa 300 ka tawo diha sa estaka, mao nga siya ginganlag Bloody Mary. Apan wala niya mapugngi ang kusganong kalihokan  alang sa kausaban. Si Mary namatay niadtong 1558, ug gipaneguro sa iyang manununod ug igsoon-sa-amahan nga si Elizabeth I, nga sukad niadtong tungora wala nay gahom ang papa diha sa relihiyosong kinabuhi sa mga taga-Inglaterra.

Ugaling lang, ang pipila ka mga Protestante mibati nga dili igo ang pagbulag lamang gikan sa Iglesya sa Roma​—ang tanang timaan sa Romanong Katolisismo kinahanglang wad-on. Buot nilang putlion ang pamaagi sa simbahan maylabot sa pagsimba, busa sila gitawag ug mga Puritano. Giisip sa pipila ka Puritano nga dili na kinahanglan ang mga obispo ug gibati nila nga ang matag kongregasyon angayng magkinaugalingon sa pagdumala, nga bulag sa relihiyon sa nasod. Sila gitawag nga mga Separatista.

Ang mga Puritano nga misupak sa simbahan nadayag panahon sa pagmando ni Elizabeth. Ang dili-pormal nga pamesti sa pipila ka klerigo nakapasuko sa rayna, ug sa 1564 iyang gimandoan ang Arsobispo sa Canterbury nga maghimog sukdanan sa pamesti. Kay nakapanglantaw nga pasul-obon na usab silag sotana sa pari, ang mga Puritano wala motuman. Mitungha ang dugang kontrobersiya maylabot sa dugay nang pamunoan sa mga obispo ug mga arsobispo. Ang mga obispo wala tangtanga ni Elizabeth ug iya silang gibaoran nga manumpa nga magmasinugtanon kaniya ingong ulo sa simbahan.

Mga Separatista Nahimong mga Peregrino

Si James I maoy mipuli kang Elizabeth sa 1603, ug iyang gipit-os pag-ayo ang mga Separatista nga magpasakop sa iyang awtoridad. Sa 1608, usa ka kongregasyon sa mga Separatista sa lungsod sa Scrooby mikalagiw ngadto sa Holland tungod sa kagawasan nga gitanyag nianang nasora. Apan sa ngadtongadto, tungod sa pagkamatinugoton sa mga Olandes sa ubang mga relihiyon ug sa ilang law-ayng moralidad, misamot ang kabalaka sa mga Separatista kay sa niadtong didto pa sila sa Inglaterra. Sila mihukom nga mobiya sa Uropa ug adto manimuyo sa Amerika del Norte. Ang pagkaandam niining grupo sa mga Separatista nga mopanaw ngadto sa dapit nga layo sa ilang pinuy-anan tungod sa ilang tinuohan mitultol sa pagtawag kanila nga mga Peregrino.

Ang mga Peregrino, nga naglakip sa daghang Separatista, nakabaton ug permiso sa pagpuyo sa Britanikong kolonya sa Virginia ug milawig paingon sa Amerika del Norte sa Septiyembre 1620 sakay sa barkong Mayflower. Duolan sa 100 ka hamtong ug mga bata ang nakasinati ug duha ka unosong mga bulan diha sa North Atlantic Ocean sa wala pa makaabot sa Cape Cod, nga ginatos ka kilometro amihanan sa Virginia. Didto ilang gisulat ang Mayflower nga Kasabotan, usa ka dokumento nga nagpahayag sa ilang tinguha sa pagtukod ug usa ka komunidad ug sa pagpasakop sa mga balaod niini. Sila mipuyo sa Plymouth niadtong Disyembre 21, 1620.

Pagsugod sa Kinabuhi Diha sa Bag-ong Kalibotan

Ang mga kagiw miabot sa Amerika del Norte nga dili andam sa tingtugnaw. Sulod sa pipila ka bulan, katunga sa grupo ang namatay. Hinuon, sila mibatig kahupayan sa dihang tingpamulak na. Ang mga nagpabiling buhi nagtukod ug mga balay ug nakakat-on gikan sa mga Nitibong Amerikano kon unsaon pagtanom ug lumad nga mga pananom. Sa tinghunlak sa 1621, ang mga Peregrino nagmauswagon kaayo nga sila migahin ug panahon sa pagpasalamat sa Diyos alang sa iyang mga panalangin. Nianang okasyona naggikan ang pangilin nga Thanksgiving nga ginasaulog karon didto sa Tinipong Bansa ug sa ubang mga dapit. Miabot ang mas daghan pang mga lalin, mao nga wala pay 15 ka tuig, kapin na sa 2,000 ang populasyon sa Plymouth.

Sa kasamtangan, ang ubang mga Puritano sa Inglaterra nagtuo usab, sama sa mga Separatista, nga ang ilang “Yutang Saad” atua sa tabok sa Atlantiko. Sa 1630, usa ka grupo kanila miabot sa dapit nga amihanan sa Plymouth ug ilang giestablisar ang Massachusetts Bay Colony. Pagka-1640, mga 20,000 ka Ingles nga mga lalin ang nagpuyo sa New England. Human masakop sa Massachusetts Bay Colony ang Plymouth sa 1691, ang Separatista  nga mga Peregrino dili na kaayo separado. Ang Boston nahimong espirituwal nga sentro sa tibuok rehiyon, kay nianang panahona gidominar na sa mga Puritano ang relihiyosong kinabuhi sa New England. Giunsa nila pagtuman ang ilang pagsimba?

Ang Pagsimba sa mga Puritano

Ang mga Puritano sa Bag-ong Kalibotan sa sinugdan nagtukod ug mga tigomanan nga hinimo sa kahoy diin sila magtigom matag Dominggo sa buntag. Kon maayo ang panahon, wala ray problema ang temperatura sa sulod sa tigomanan, apan kon tingtugnaw masulayan ang pagkamalahutayon bisan sa labing matinumanong mga Puritano. Ang maong mga tigomanan walay heater, busa ang mga nanimba nangurog pag-ayo sa katugnaw. Ang mga magwawali kasagarang magguwantes aron protektahan ang ilang mga kamot sa hilabihan ka bugnaw nga hangin sa sulod.

Ang mga Puritano nagpasukad sa ilang mga tinuohan diha sa mga pagtulon-an sa Pranses nga Protestanteng Repormador, si John Calvin. Sila nagtuo sa doktrina sa predestinasyon ug nga gitino na daan sa Diyos kon kinsay iyang luwason ug kon kinsay iyang sakiton sa walay kataposan diha sa impiyernong kalayo. Bisan unsa pay buhaton sa tawo, dili na nila mausab ang ilang baroganan atubangan sa Diyos. Wala mahibalo ang tawo kon sa iyang pagkamatay matagamtam ba niya ang kalipay sa pagpuyo sa langit o sunogon ba siya sa impiyerno sa walay kataposan.

Sa ngadtongadto, ang mga Puritano nagsugod sa pagsangyaw bahin sa paghinulsol. Sila nagpasidaan nga bisan maluluy-on ang Diyos, kadtong molapas sa iyang mga balaod itambog gayod sa impiyerno. Ang maong mga magwawali nagtudlog nagdilaab nga impiyerno aron magmasinugtanon ang mga tawo sa balaod. Usa ka magwawali sa ika-18ng siglo nga ginganlag Jonathan Edwards nagwali kaniadto sa ulohang “Mga Makasasala Diha sa Kamot sa Masuk-anong Diyos.” Ang iyang paghubit sa impiyerno makahahadlok kaayo nga tungod niana kinahanglang hupayon sa ubang mga klerigo ang naguol pag-ayo nga mga tawo nga nakadungog nianang waliha.

Ang mga ebanghelisador nga mosangyaw sa Massachusetts nga dili taga-didto mameligro. Si Mary Dyer, nga usa ka magwawaling Quaker, tulo ka beses nga gipapahawa sa mga awtoridad; apan sa matag higayon nga siya papahawaon, siya mibalik ug padayong mipahayag sa iyang mga panglantaw. Ila siyang gibitay didto sa Boston niadtong Hunyo 1, 1660. Si Phillip Ratcliffe tingali nakalimot kon giunsa pagtratar sa Puritanong mga lider ang mga magsusupak. Tungod sa iyang pagsulti batok sa gobyerno ug batok sa simbahan sa Salem, gilatigo ug gipamulta nila siya. Ug aron dili niya kini makalimtan,  ila unang giabis ang iyang mga dalunggan sa wala pa buhii. Tungod sa pagkadili-matinugoton sa mga Puritano, ang mga tawo mibiya sa Massachusetts ug kini mitultol sa paglambo sa ubang mga kolonya.

Pagkamapahitas-on Nagpahinabo ug Kapintasan

Kay giisip ang ilang kaugalingon nga “pinili” sa Diyos, daghang Puritano naglantaw sa mga nitibo nga ubos ug walay katungod nianang dapita. Kini nga tinamdan nakapatunghag kayugot, ug ang pipila ka mga nitibo nagsugod sa pagpangatake. Busa gipagaan sa mga Puritano ang mga balaod maylabot sa Igpapahulay aron ang mga lalaki makadalag pusil sa dihang mosimba. Dayon, sa 1675, migrabe ang kahimtang.

Sa dihang nakita ni Metacomet, nga nailhan usab nga Haring Philip sa tribo sa Wampanoag nga Amerikanong mga Indian, nga ang iyang katawhan nawad-an sa ilang teritoryo, iyang gisulong ang mga balangay sa mga Puritano, gisunog ang ilang mga balay, ug gipamatay ang mga tawo. Misukol ang mga Puritano, ug nagpadayon ang panag-away sulod sa pipila ka bulan. Sa Agosto 1676, nadakpan sa mga Puritano si Philip sa Rhode Island. Ilang gipunggotan siya ug gidala ang iyang lawas ug giputolputol kini. Busa natapos ang Gubat ni Haring Philip ug ang gawasnong kinabuhi sa mga nitibo sa New England.

Sa ika-18ng siglo, ang kasibot sa mga Puritano gipahayag sa bag-ong paagi. Ang pipila ka ministro sa Massachusetts dayag nga nagsaway sa pagkontrolar kanila sa gobyerno sa Inglaterra ug naghaling sa tinguha alang sa independensiya. Ilang gisagol ang politika ug relihiyon diha sa ilang panaghisgot sa rebolusyon.

Ang mga Puritano kasagaran kugihan, maisogon, ug debotado sa ilang relihiyon. Ang mga tawo maghisgot gihapon bahin sa “Puritanong kinaiya” ug “Puritanong pagkamatinud-anon.” Apan ang pagkasinsero lamang dili makapaputli sa usa gikan sa sayop nga mga pagtulon-an. Ang pagsagol sa politika ug relihiyon maoy butang nga wala buhata ni Jesu-Kristo. (Juan 6:15; 18:36) Ug ang kabangis mosumpaki gayod niining hinungdanong kamatuoran: “Siya nga wala mahigugma wala makaila sa Diyos, tungod kay ang Diyos gugma.”​—1 Juan 4:8.

Ang imo bang relihiyon nagtudlog impiyernong-kalayo, predestinasyon, o ubang dili-Biblikanhong mga doktrina? Ang mga lider ba sa imong relihiyon nag-apil-apil sa kalihokan sa politika? Ang sinsero nga pagtuon sa Pulong sa Diyos, ang Bibliya, motabang kanimo nga makaplagan “ang dagway sa pagsimba nga hinlo ug wala mahugawi,” nga putli ug dalawaton gayod sa Diyos.​—Santiago 1:27.

[Kahon/Hulagway sa panid 13]

ANG MGA PURITANO UG ANG IMPIYERNONG-KALAYO

Pinaagi sa pagtudlo ug impiyernong-kalayo, ang mga Puritano misupak sa Pulong sa Diyos. Ang Bibliya nagtudlo nga ang mga patay walay panimuot, nga sila dili mobatig kasakit o kalipay. (Ecclesiastes 9:​5, 10) Dugang pa, ang ideya sa pagpaantos wala gayod ‘motungha sa kasingkasing’ sa matuod nga Diyos. (Jeremias 19:5; 1 Juan 4:8) Siya naghangyo sa mga tawo sa pag-usab sa ilang kinabuhi, ug siya nakiglabot sa dili-mahinulsolong mga makasasala sa mabinationg paagi. (Ezequiel 33:11) Kasukwahi niini nga mga kamatuoran sa Kasulatan, ang Puritanong mga magwawali sagad naghubit sa Diyos nga mabangis ug mapanimaslon. Sila usab nagpasiugdag mabangis nga panglantaw sa kinabuhi nga naglakip sa paggamit ug puwersa sa pagpahilom sa ilang mga magsusupak.

[Hulagway sa panid 10]

Mga Peregrino midunggo sa Amerika del Norte, 1620

[Credit Line]

Harper’s Encyclopædia of United States History

[Hulagway sa panid 12]

Nagsaulog sa unang Thanksgiving, 1621

[Hulagway sa panid 12]

Tigomanan sa mga Puritano, Massachusetts

[Hulagway sa panid 12]

Si John Calvin

[Hulagway sa panid 12]

Si Jonathan Edwards

[Hulagway sa panid 13]

Armadong magtiayon nga Puritano nga nagpaingon sa simbahan

[Picture Credit Line sa panid 11]

Library of Congress, Prints & Photographs Division

[Picture Credit Lines sa panid 12]

Top left: Snark/Art Resource, NY; top right: Harper’s Encyclopædia of United States History; John Calvin: Portrait in Paul Henry’s Life of Calvin, from the book The History of Protestantism (Vol. II); Jonathan Edwards: Dictionary of American Portraits/Dover

[Picture Credit Line sa panid 13]

Photos: North Wind Picture Archives