Mga Kalamposan ug mga Kapakyasan sa Pagbugno sa Sakit

NIADTONG Agosto 5, 1942, nahibaloan ni Dr. Alexander Fleming nga himalatyon na ang usa sa iyang mga pasyente, nga usa niya ka higala. Ang 52-anyos nga lalaki nasakit sa meningitis sa taludtod, ug bisan pa sa tanang paningkamot ni Fleming, ang iyang higala na-coma na niadtong panahona.

Napulog-lima ka tuig una pa niana, wala tuyoa nga nadiskobrehan ni Fleming ang talagsaong substansiya nga gipatungha sa asulon-berde nga agup-op. Iyang gitawag kadto nga penicillin. Iyang namatikdan nga kini makapatay ug bakterya; apan dili niya maseparar ang lunsayng penicillin, ug iyang gisulayan lamang kadto ingong pamatay sa kagaw. Hinuon, niadtong 1938, si Howard Florey ug ang iyang tem sa mga tigdukiduki sa Oxford University naningkamot sa pagpatungha ug igong gidaghanon sa penicillin aron masulayan kana diha sa mga tawo. Giteleponohan ni Fleming si Florey, kinsa mitanyag sa pagpadala sa tanang penicillin nga diha kaniya. Kadto ang kataposang higayon aron maluwas ni Fleming ang iyang higala.

Kulang ang penicillin aron ikaineksiyon sa unod, busa ang droga direkta nga giineksiyon ni Fleming sa taludtod sa iyang higala. Ang penicillin nakapatay sa mga mikrobyo; ug sa kapin lang ug semana, ang pasyente ni Fleming migawas sa ospital nga bug-os nang naulian. Kadto ang sinugdanan sa panahon sa mga antibiotiko, ug nakab-ot ang bag-ong bililhon nga kaugmaran sa pagpakigbugno sa tawo batok sa sakit.

Ang Panahon sa mga Antibiotiko

Sa unang pagtungha niana, ang mga antibiotiko daw samag milagrosong mga droga. Ang mga impeksiyong gipahinabo sa bakterya, fungi, o ubang mga mikrobyo nga dili matambalan sa nangagi matambalan na sukad niadto. Tungod sa bag-ong mga droga, mikunhod ug dako ang mga namatay tungod sa meningitis, pulmonya, ug scarlet fever. Maayo sa pipila lang ka adlaw ang mga impeksiyon nga makuha sa usa ka tawo gikan sa ospital nga sa nangagi nagkahulogan ug seguradong kamatayon.

Sukad sa panahon ni Fleming, ang mga tigdukiduki nakaugmad ug dinosena pang mga antibiotiko, ug ang pagpangitag bag-ong mga antibiotiko nagpadayon. Sulod sa milabayng 60 ka tuig, ang mga antibiotiko nahimong bug-os-kinahanglanong armas sa pagpakigbugno batok sa sakit. Kon buhi pa si George Washington karong adlawa, ang mga doktor seguradong magtambal sa iyang sakit nga tutonlan pinaagig antibiotiko, ug lagmit siya maulian sa usa o kapin sa semana. Ang mga antibiotiko nakatabang sa halos tanan kanato sa pagwagtang sa lainlaing impeksiyon. Ugaling lang, nadayag nga ang mga antibiotiko adunay pipila ka kakulian.

Ang antibiotiko dili makaayo sa mga sakit nga gipahinabo sa mga virus, sama sa AIDS o trangkaso. Dugang pa, ang pipila ka tawo alerdyik sa pipila ka antibiotiko. Ug ang mga antibiotiko nga  makapatay sa daghang mikrobyo basin makapatay sa mapuslanong mga mikroorganismo sa atong lawas. Apan tingali ang kinadak-ang suliran sa mga antibiotiko mao ang sobra o menos nga paggamit niana.

Ang menos nga paggamit mahitabo sa dihang ang mga pasyente dili magkompleto sa giresetang pagtomar sa antibiotiko, tungod kaha kay maayo na ang ilang paminaw sa lawas o kay ang pagtambal maoy dugay. Ingong resulta, ang antibiotiko basin dili makapatay sa tanang moatake nga bakterya, nga tungod niana ang dili-madutlan nga mga matang sa bakterya makalahutay ug makasanay. Kini ang kanunayng nahitabo sa kaso sa pagtambal sa tesis.

Ang mga doktor ug mga mag-uuma sad-an sa sobrang paggamit niining bag-ong mga droga. “Ang mga antibiotiko kanunayng masobrahan pagreseta sa Tinipong Bansa, ug kana mas gipatakaan ug gamit diha sa daghang ubang mga nasod,” nagpatin-aw ang librong Man and Microbes. “Kini gipakaon nga daghan kaayo ngadto sa gibuhing kahayopan, dili aron itambal sa sakit kondili aron daling motubo; kini usa ka dakong hinungdan sa mas dakong resistensiya sa mikrobyo.” Ang resulta, nagpasidaan ang libro, mao nga “basin kita mahutdan sa suplay sa bag-ong mga antibiotiko.”

Apan gawas pa niining kabalaka bahin sa resistensiya ngadto sa antibiotiko, ang ulahing katunga sa ika-20 nga siglo maoy panahon sa medikal nga  mga kadaogan. Ang medikal nga mga tigdukiduki maorag may katakos na sa pagkaplag ug mga droga aron mobugno sa halos bisan unsang sakit. Ug ang mga bakuna naghatag pag kalaoman nga makasanta sa sakit.

Mga Kadaogan sa Medikal nga Siyensiya

“Ang imyunisasyon mao ang labing malamposong estorya bahin sa panglawas sa publiko diha sa kasaysayan,” nag-ingon ang The World Health Report 1999. Milyonmilyong kinabuhi na ang naluwas tungod sa mga paningkamot sa pagbakuna sa daghang tawo sa tibuok kalibotan. Ang tibuok-yuta nga programa sa imyunisasyon nagwagtang sa buti​—ang makapatay nga sakit nga mikalas ug mas daghang kinabuhi kay sa giipon nga tanang gubat sa ika-20 nga siglo​—ug ang susamang kampanya halos nakapapas na sa polyo. (Tan-awa ang kahon nga “Mga Kalamposan sa Pakigbugno sa Buti ug Polyo.”) Daghang bata karon gibakunahan aron mapanalipdan sila batok sa kasagarang mga sakit nga makapatay.

Ang ubang mga sakit nakunhoran pinaagi sa dili kaayo makapaukyab nga mga metodo. Ang mga impeksiyong dala sa tubig sama sa kolera talagsa rang magpahinabog mga suliran kon adunay igong kahinlo ug limpiyo nga suplay sa tubig. Sa daghang nasod ang miuswag nga kahigayonan sa pag-adto sa doktor ug mga ospital aron magpatambal nagpasabot nga ang kadaghanang sakit mailhan ug matambalan sa dili pa kana makapatay. Ang mas maayong diyeta ug mga kahimtang sa pagpuyo, duyog ang pagpatuman sa mga balaod bahin sa hustong pagdumala ug pagtipig sa pagkaon, nakatabang usab nga moarang-arang ang panglawas sa publiko.

Human makadiskobre ang mga siyentipiko sa mga hinungdan sa mananakod nga mga sakit, ang mga ahensiya sa gobyerno bahin sa panglawas makahimog praktikal nga mga lakang aron mapahunong ang pagkaylap sa usa ka epidemya. Tagda ang usa lang ka pananglitan. Ang usa ka pagbutho sa epidemya sa bubonic sa San Francisco niadtong 1907 mipatayg pipila lang ka tawo tungod kay gisugdan dayon sa siyudad ang kampanya nga patyon ang mga ilaga kansang pulgas maoy nakapasa sa sakit. Sa laing bahin, sugod sa 1896, namatay sa mao mismong sakit ang napulo ka milyong tawo sa India sulod sa 12 ka tuig tungod kay ang pangunang hinungdan wala pa mailhi.

Mga Kapakyasan sa Pagbugno sa Sakit

Tin-aw, nagmalamposon ang dagkong mga pakigbugno. Apan ang pipila ka kadaogan bahin sa panglawas sa publiko nahitabo sa dato lang nga mga nasod. Ang katambalang mga sakit mopatay gihapon ug milyonmilyong tawo tungod lang sa kakulang ug salapi. Sa kabos nga mga nasod ang daghang tawo nakulangan gihapon ug igong kahinlo, pag-atiman sa panglawas, ug mainom nga tubig. Ang pagtagana niining pangunang mga kinahanglanon nahimong mas lisod tungod sa mga paglalin sa daghang tawo gikan sa banika ngadto sa dagko kaayong mga siyudad sa kabos nga mga nasod. Tungod nianang mga butanga, ang mga tawong nagpuyo sa kabos nga mga nasod nag-antos ug mas daghang sakit kay sa mga tawong nagpuyo sa datong mga nasod, matod sa World Health Organization.

Ang pagkamubog panglantaw tungod sa kahakog mao ang pangunang hinungdan nga ang kabos nga mga nasod nag-antos ug mas daghang sakit kay sa uban. “Ang pipila sa labing grabeng mananakod nga mga sakit nga makapatay daw dili mahitabo sa datong mga nasod,” nag-ingon ang librong Man and Microbes. “Ang pipila niini makaplagan lamang sa kabos nga mga rehiyon sa tropiko ug mga kanait niana.” Sanglit ang datong mga nasod ug mga kompaniya sa tambal dili man direktang makabenepisyo, sila magpanuko sa pagtaganag salapi aron matambalan kanang mga sakita.

Ang iresponsableng panggawi sa tawo maoy usa usab ka hinungdan sa pagkaylap sa sakit. Ang pangunang pananglitan niining masakit nga kamatuoran labing maayong pagkahulagway diha sa virus sa AIDS, nga mokaylap gikan sa usa ka tawo ngadto sa lain pinaagig mga pluwido sa lawas. Sa pipila lang ka tuig, ang maong milapnag nga sakit milukop dayon sa tibuok yuta. (Tan-awa ang kahong “AIDS​—Ang Hampak sa Atong Panahon.”) “Mga tawo ang responsable niini,” nagpatuo ang eksperto sa epidemya nga si Joe McCormick. “Ug kana dili pagsaway sa moralidad sa katawhan, kini usa lamang ka kamatuoran.”

Sa unsang paagi ang mga tawo wala-tuyoang nagpakaylap sa virus sa AIDS? Ang librong The Coming Plague naglista sa mosunod nga mga hinungdan: Ang sosyal nga mga kausaban​—ilabina ang batasan sa pagbaton ug daghang kaparis sa pagpakigsekso​—misangpot sa pagbutho sa mga sakit nga ipasa sa pakigsekso, nga tungod niana mas sayon nga magpabilin ang virus diha sa lawas ug ang nagdala niana makatakod sa ubang tawo. Ang kaylap nga paggamit sa nakontaminar, nagamit nang mga heringgilya alang sa medikal nga ineksiyon diha sa  kabos nga mga nasod o sa pag-ineksiyon sa ilegal nga droga may susamang epekto usab. Ang bilyon-dolyar nga industriya sa dugo sa tibuok yuta nakapasa usab sa virus sa AIDS gikan sa usa ka tigdonar ngadto sa dinosena nga giabonohan ug dugo.

Sumala sa gihisgotan nga sayosayo, ang sobra o menos nga paggamit sa mga antibiotiko nagpatungha ug mga mikrobyo nga di-madutlan ug tambal. Bug-at ug nagakagrabe kining sulirana. Ang bakteryang staphylococcus, nga sagad magpahinabog mga impeksiyon diha sa samad, kaniadto dali rang papason sa mga substansiya gikan sa penicillin. Apan karon kanang naandang mga antibiotiko kasagarang dili na epektibo. Busa ang mga doktor kinahanglang mogamit ug mas bag-o, mahal nga mga antibiotiko nga halos dili na maabot pagpalit sa mga ospital sa kabos nga mga nasod. Bisan ang labing bag-ong mga antibiotiko mahimong dili makaarang sa pagbugno sa pipila ka mikrobyo, nga tungod niana, ang mga impeksiyon nga makuha gikan sa ospital nahimong mas kasagaran ug mas makapatay. Si Dr. Richard Krause, kanhi direktor sa U.S. National Institute of Allergy and Infectious Diseases, pintok nga nagbatbat sa presenteng kahimtang ingong “usa ka epidemya sa mga mikrobyo nga di-madutlan ug tambal.”

“Mas Malamposon ba ang Atong Pakigbugno sa mga Sakit Karon?”

Karon, sa sinugdanan sa ika-21ng siglo, tin-aw nga ang kapeligrohan sa sakit wala mahanaw. Ang padayong pagkaylap sa AIDS, ang pagtungha sa mga mikrobyo nga di-madutlan ug tambal, ug ang paggimaw na usab sa karaang mga tigpatay sama sa tesis ug malarya nagpakita nga ang bugno batok sa sakit wala pa molampos.

“Mas malamposon ba ang atong pakigbugno karon kay sa usa ka siglo kanhi?” nangutana ang mananaog ug Premyong Nobel nga si Joshua Lederberg. “Sa kadaghanang bahin, mas daotan ang atong kahimtang,” matod niya. “Wala kita magtagad sa mga mikrobyo, ug atong giani ang mga resulta sa atong pagpasagad.” Mabuntog ba ang presenteng mga kapakyasan pinaagi sa determinadong paningkamot sa medikal nga siyensiya ug sa tanang nasod sa kalibotan? Mapapas ba sa kataposan ang pangunang mananakod nga mga sakit, sama sa buti? Kining mga pangutanaha pagahisgotan sa among kataposang artikulo.

[Kahon/Hulagway sa panid 8]

Mga Kalamposan sa Pakigbugno sa Buti ug Polyo

Sa hinapos sa Oktubre 1977, nakaplagan sa World Health Organization (WHO) ang kataposang-nasayran nga kasagarang mokaylap nga kaso sa buti. Dili kaayo grabe ang pag-atake sa buti kang Ali Maow Maalin, usa ka kosinero sa usa ka ospital sa Somalia, mao nga ang iyang panglawas naulian sa pipila lang ka semana. Gibakunahan ang tanang tawo nga iyang nakontak.

Sulod sa pag-aginod sa duha ka tuig, ang mga doktor mabalak-ong nagpaabot. Ang ganti nga $1,000 gitanyag kang bisan kinsa nga makatahog laing napamatud-an nga “kaso sa aktibong buti.” Walay nakadawat sa ganti, ug niadtong Mayo 8, 1980, ang WHO pormal nga nagpahibalo nga “ang Kalibotan ug ang tanang grupo sa katawhan nahigawas na sa buti.” Usa ka dekada lamang nga miagi, ang buti maoy hinungdan sa pagkamatay sa mga duha ka milyong tawo kada tuig. Sa unang higayon sa kasaysayan, ang usa ka grabe ka mananakod nga sakit napukgo. a

Ang polyo o poliomyelitis, usa ka makapainutil-sa-lawas nga sakit sa mga bata, may posibilidad usab nga mapuo. Niadtong 1955, si Jonas Salk nakagamag epektibong bakuna sa polyo, ug ang kampanya sa imyunisasyon batok sa polyo nagsugod sa Tinipong Bansa ug sa ubang nasod. Sa ulahi nagama ang usa ka bakuna pinaagi sa baba. Sa 1988, ang WHO milansad ug tibuok-kalibotan nga programa sa pagpuo sa polyo.

“Sa dihang gisugdan namo ang kampanya sa pagpuo niadtong 1988, ang polyo nakaparalisar ug kapin sa 1000 ka bata kada adlaw,” nagtaho si Dra. Gro Harlem Brundtland, direktor heneral niadto sa WHO. “Sa 2001, menos na sa 1000 ang kaso sa polyo sa tibuok tuig.” Ang polyo makaplagan karon diha sa wala pay napulo ka nasod, bisan pag gikinahanglan ang dugang salapi aron katabangan kining mga nasora aron bug-os mapuo ang maong sakit.

[Footnote]

[Hulagway]

Usa ka batang lalaki nga Etiopianhon nagdawat ug agi-sa-baba nga bakuna sa polyo

[Credit Line]

© WHO/P. Virot

[Kahon/Hulagway sa panid 10]

AIDS​—Ang Hampak sa Atong Panahon

Ang AIDS mikaylap ingong usa ka bag-ong kapeligrohan sa tibuok yuta. Mga 20 ka tuig human kini mailhi, kapin na sa 60 ka milyong tawo ang gitakboyan niini. Ug ang mga ahensiya sa gobyerno bahin sa panglawas nagpasidaan nga ang milapnag nga AIDS anaa pa sa “sayo nga ang-ang.” Ang gidaghanon sa mga tawong natakboyan “dugang nag-uswag kay sa gituohang posible kanhi,” ug grabeng nakadaot kini sa mga dapit sa kalibotan diin natakboyan ang dakong porsiyento sa populasyon.

“Ang kinabag-an sa mga tawo nga nasakit sa HIV/AIDS sa tibuok kalibotan anaa sa pangedaron nga angayan nga motrabaho,” nagpatin-aw ang usa ka taho sa Hiniusang Kanasoran. Ingong resulta, naghunahuna ang mga tigdukiduki nga ang daghang nasod sa habagatang Aprika mawad-ag mga 10 porsiyento ngadto 20 porsiyento sa ilang mga obrero pagkatuig 2005. Ang taho nag-ingon usab: “Ang gidahom nga gitas-on sa kinabuhi sa Aprika nga kasikbit sa Sahara maoy 47 ka tuig sa pagkakaron. Kon wala pa ang AIDS, kini unta maoy 62 ka tuig.”

Ang mga paningkamot nga makaplagan ang usa ka bakuna wala molampos hangtod karon, ug 4 ka porsiyento lamang sa unom ka milyong masakiton sa AIDS sa kabos nga kanasoran ang gitambalan. Sa pagkakaron, wala pay tambal nga makaayo sa AIDS, ug ang mga doktor nagtuo nga ang kadaghanang tawo nga natakdan na ngadtongadto masakit gayod niini.

[Hulagway]

T lymphocyte nga mga selula gitakboyan sa HIV nga virus

[Credit Line]

Godo-Foto

[Hulagway sa panid 7]

Usa ka trabahante sa laboratoryo nagsusi sa usa ka lisod pukgoon nga matang sa virus

[Credit Line]

CDC/Anthony Sanchez