Amate—Ang Papiro sa Mexico

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA MEXICO

ANG mga Mexicano dunay dagaya ug makaiikag nga kasaysayan. Lakip sa bililhong kultural nga bahandi nga napreserbar gikan sa karaang mga panahon mao ang “mga testimonyo”​—mga manuskrito nga dunay mga hulagway, o mga codex. Pinaagi sa maong mga codex, mahimong susihon ang daghang natad sa kinaadman​—kasaysayan, siyensiya, relihiyon, ug kronolohiya​—ug ang adlaw-adlawng pagkinabuhi sa mauswagong mga sibilisasyon sa Mesoamerika, nga naglakip sa mga Aztec ug sa Maya. Ang mga tlacuilos, o mga eskriba, nga may talagsaong abilidad nagtala sa ilang kasaysayan diha sa nagkalainlaing mga materyales.

Bisan tuod ang pipila ka mga codex hinimo sa tinabas nga mga panapton, panit sa osa, o sa papel nga ginama sa magay, ang pangunang materyal nga gigamit mao ang amate. Ang ngalang amate gikuha gikan sa Nahuatl nga pulong amatl, nga nagkahulogang papel. Ang amate gikuha gikan sa panit sa ficus, o kahoyng igos, gikan sa pamilyang Moraceae. Sumala sa Enciclopedia de México, “lisod makita ang kalainan sa daghang espisye sa Ficus gawas kon susihon pag-ayo ang punoan, mga dahon, bulak, ug bunga sa maong kahoy.” Ang ficus mahimong puti nga amate, puting amate sa kakahoyan, o lugom-brawon nga amate.

 Kon Giunsa Kini Paghimo

Tungod sa pagpangdaog sa mga Katsila sa ika-16 nga siglo, gipaningkamotan sa pagpahunong ang paggama ug amate. Ngano? Sa panglantaw sa mga mananaog, ang amate nalangkit pag-ayo sa relihiyosong mga rituwal sa wala pa ang mga Katsila, nga gisaway sa Simbahang Katoliko. Diha sa iyang basahon nga Historia de las Indias de Nueva España e Islas de la Tierra Firme (Kasaysayan sa India sa Bag-ong Espanya ug mga Isla sa Terra Firma), ang Katsilang pari nga si Diego Durán nagpunting nga ang mga lumad “nagtala ug daghan kaayong kasaysayan bahin sa ilang mga katigulangan. Makahatag unta kini kanato ug igong kasayoran kon wala pa kini daota sa mga tawo tungod sa kaignorante ug kamasiboton. Tungod kay dunay ignoranteng mga tawo nga nagsunog niini, kay nagtuo nga kini maoy mga idolo, sa dihang sa pagkatinuod kini diay maoy mga kasaysayan nga takos hinumdoman.”

Hinunoa, ang mga paningkamot sa pagwagtang sa tradisyon sa paghimog papel ginamit ang amate wala molampos, ug maayo na lang nga kini nagpabilin hangtod karong adlawa. Diha sa amihanang kabukiran sa Sierra sa estado sa Puebla, gihimo gihapon ang papel diha sa mga lugar sama sa San Pablito, munisipalidad sa Pahuatlán. Nagkutlo sa impormasyon nga girekord sa doktor ni Haring Felipe II, nga si Francisco Hernández, ang magasing Arqueología Mexicana (Arkeolohiya sa Mexico) nag-ingon nga “ang mga tighimog papel nagputol lamang sa dagkong mga sanga sa mga kahoy, nga nagbilin sa linghod nga mga punoan. Dayon ang mga sanga ihumol diha sa mga suba o sapa sa duol sa tibuok gabii aron mohumok. Pagkaugma, laksion ang panit sa sanga ug bulagon ang una ug ikaduha nga sapaw sa panit, nga tipigan lamang ang ikaduha nga sapaw.” Human mahinloi ang panit, ang mga tipik sa lanot ikatag diha sa lapad nga luna ug dukdokon kini ginamit ang usa ka maso nga bato.

Karong mga adlawa, aron mohumok ang mga lanot ug, sa samang panahon, makuha ang pipila ka substansiya gikan niini, ang mga lanot lat-an diha sa dagkong mga kaldero diin gidugang ang abo ug anapog. Ang paglata mahimong moabot ug unom ka oras. Dayon hugasan ang mga lanot ug ihumol sa tubig. Tagsatagsaon pagbutang sa mga artisano ang mga lanot diha sa usa ka lapad nga kahoy aron maporma ang samag-damahan nga disenyo. Dayon, ginamit ang maso nga bato, ilang dukdokon ang mga lanot sa igoigong gikusgon hangtod malala kini ug mahimong usa ka palid nga papel. Sa kataposan, ang mga daplin sa papel pil-on aron molig-on ang mga ngilit niini, ug dayon ibulad ang papel sa adlaw.

Dunay daghang kolor sa amate. Ang brawon maoy naandan, apan aduna usab kiniy puti o garing nga kolor, puntikpuntik nga brawon ug puti, ug may mga kolor usab nga dalag, asul, rosas, ug berde.

Modernong Gamit Niini

Ang maanindot nga gama-sa-kamot nga mga produkto sa Mexico gihimo nga dunay amate. Bisan tuod ang pipila ka dibuho diha sa maong mga papel dunay relihiyosong kahulogan, ang uban maoy mga larawan sa nagkalainlaing mga mananap maingon man sa mga kasadyaan ug mga esena nga nagbanaag sa malipayong kinabuhi sa mga Mexicano. Gawas pa sa maanindot nga daghag-kolor nga mga hulagway, duna say gihimong mga kard, timaan sa libro, ug uban pang mga butang nga gama-sa-kamot ginamit ang amate. Ang maong mga butang nga gama-sa-kamot nakadani sa mga lumad ug mga langyaw, nga mamalit niini ingong pang-adorno. Kining maong arte mikaylap na saylo sa mga utlanan sa Mexico, nga gibaligya ngadto sa ubay-ubayng mga nasod sa kalibotan. Nakahimo na ug mga hulad sa karaang mga codex. Pagkamakaiikag gayod alang sa mga Katsila nga makakita niining maong arte sa unang higayon! Gani, si Diego Durán, ang Dominican nga monghe nga gihisgotan ganina, miingon nga ang mga nitibo “nagsulat ug nagdibuho sa bisan unsa diha sa mga libro ug sa tag-as nga mga palid sa papel, nga may mga pagbanabana sa mga tuig, bulan, ug mga adlaw diin kini nahitabo. Ang ilang mga balaod ug mga ordinansa, ang ilang mga listahan sa sensos, ug uban pa, nasulat diha sa maong mga dibuho, nga ang tanan maayong pagkahan-ay ug nagkaharmonya.”

Pagkatalagsaon nga ang tradisyon sa paghimo sa amate nagpabilin hangtod karon ug uban niana ang katahom sa Mexicanhong kabilin. Sama sa tlacuilos, o mga eskriba, sa kakaraanan, ang yanong modernong-adlaw nga mga artisano nahimuot sa pagkatalagsaon sa amate, nga haom gayong tawgon ingong papiro sa Mexico.

[Hulagway sa panid 26]

Pagdukdok sa mga lanot