Ang Pagkabihag ug mga Kuwitis

MAPANAHON man sa pagbukas sa dakong selebrasyon sa nasod o sa Olympic Games, ang mga kuwitis nalambigit gayod sa kasadyaan. Ang pagpabuto ug mga kuwitis gigamit sa pagsaulog sa Adlaw sa Independensiya sa Tinipong Bansa, sa pagselebrar sa Bastille Day sa Pransiya, ug sa pagpadan-ag sa kalangitan sa halos dagkong mga siyudad sa kalibotan matag Bisperas sa Bag-ong Tuig.

Apan, kanus-a nagsugod ang pagkabihag sa mga kuwitis? Ug unsang abilidad ang nalangkit sa paghimo niining maanindot kaayong mga pasundayag?

Usa ka Tradisyon sa Oriente

Ang kadaghanan sa mga historyano mouyon nga ang mga Insek mao ang nag-imbento sa mga kuwitis sa mga ikanapulong siglo sa atong Komong Panahon, sa dihang nadiskobrehan sa mga kemista nga taga-Oriente nga ang saltpeter (potassium nitrate) kon isagol sa asupre ug uling moresulta ug sambog nga mobuto. Ang mga eksplorador sa Kasadpan, sama kang Marco Polo, o tingali mga negosyanteng Arabo maoy nagdala niining mobuto nga substansiya ngadto sa Uropa, ug sa ika-14ng siglo, ang maanindot kaayong mga pasundayag sa kuwitis nakapalingaw sa mga tumatan-aw nga taga-Uropa.

Apan ang pulbora nga nakahatag ug makalingaw nga pasatiempo nakabag-o usab sa lakaw sa kasaysayan sa Uropa. Gigamit sa mga militar ang substansiya nga sa ulahi nailhang pulbora sa armas de puwego sa pagpasupot sa mga bala nga tingga, pagpabungkag sa mga paril sa mga kastilyo, ug pagpukan sa mga gahom sa politika. “Sa Edad Medya sa Uropa,” nag-ingon ang Encyclopædia Britannica, “samtang ang paggamit sa militar ug mga bomba mikaylap pakasadpan gikan sa Oriente, ang paggamit ug mga kuwitis mikaylap usab, ug sa Uropa ang mga eksperto sa bomba sa militar gipanawag aron sa paghimog mga kuwitis nga gamiton diha sa mga selebrasyon sa kadaogan ug sa kalinaw.”

Kasamtangan, ang mga Insek morag walay interes sa malaglagong gahom sa pulbora ingong hinagiban. Sa ika-16 nga siglo, si Matteo Ricci, nga usa ka Italyanong misyonaryong Heswita sa Tsina, nagsulat: “Ang mga Insek walay hibangkaagan sa paggamit ug mga pusil ug mga kanyon ug wala kaayo mogamit niini diha sa gubat. Apan, daghan kaayong saltpeter ang ilang gamiton sa paghimog mga kuwitis nga ikapasundayag panahon sa publikong mga dula ug sa mga selebrasyon. Ang mga Insek gusto kaayog mga pasundayag nga sama niini . . . Walay makaapas sa ilang abilidad sa paggama ug mga kuwitis.”

Mga Teknik nga Gigamit sa Paghimog Maanindot Kaayong Pasundayag sa Kuwitis

Ang unang mga tighimog kuwitis nagkinahanglan gayod ug abilidad ug kaisog dihang maggamag lainlaing mga pasundayag. Ilang nadiskobrehan nga ang dagkog grano nga pulbora hinayng masunog, samtang ang pinong pulbora dali nga mobuto. Ang mga roket himoon pinaagi sa pagtabon sa usa ka tumoy sa igong gitas-on nga kawayan o tubotubo nga papel ug pun-on ang ubos nga bahin ug dagkog grano nga pulbora. Sa dihang kadlitan ang pulbora, ang kalit nga pag-alimbukad sa gas maduso gikan sa walay tabon nga tumoy sa tubo nga tungod niini molantig ang igpasulpot ngadto sa kalangitan. (Kining prinsipyoha ang gigamit karon sa pagpasulpot sa mga astronot ngadto sa kawanangan.) Ang ibabaw nga tumoy sa roket pun-on ug pinong pulbora aron ang igpasulpot mobuto, kon dili mokagar, sa kinatas-ang bahin sa direksiyon nga maabot niini.

Ang mga kuwitis wala kaayo mabag-o sa teknikal nga paagi sa dagan sa kasaysayan. Apan, dunay diyutayng kauswagan nga nakab-ot. Ang mga taga-Oriente nahibalo nang daan kon unsaon sa pagpagulag puti o bulawag-kolor lamang nga  mga kuwitis. Ang mga Italyano midugang ug kolor. Sa pagsugod sa ika-19ng siglo, nadiskobrehan sa mga Italyano nga kon idugang nila ang potassium chlorate diha sa pulbora, ang sambog masunog sa igong kainiton nga maghimo sa mga metal nga gas, nga mohatag ug kolor sa siga nga mogawas. Karon, ang strontium carbonate maoy idugang aron mogula ang pula nga siga. Ang puti kaayo nga siga ipagula sa titanium, aluminum, ug magnesium; ang asul maoy ipagawas sa mga sambog nga tumbaga; berde sa barium nitrate; ug dalag sa sambog nga gibutangag sodium oxalate.

Ang mga kompiyuter nakapauswag sa maanindot kaayong mga pasundayag sa kuwitis. Imbes kinamot nga duslitan ang mga kuwitis, mahimong orasan sa mga teknisyan ang ilang mga kuwitis nga eksakto gayod sa oras pinaagi sa pagprograma sa mga kompiyuter nga maoy moduslit sa elektronikong paagi nga tungod niini kini mobuto duyog sa musika.

Relihiyosong Kalambigitan

Sama sa giingon sa misyonaryong Heswita nga si Ricci, ang mga kuwitis maoy bahin na sa relihiyosong mga selebrasyon sa Insek. Ang magasing Popular Mechanics nag-ingon nga ang kuwitis “giimbento sa mga Insek aron sa pag-abog sa mga demonyo gikan sa Bag-ong Tuig ug sa ubang seremonyal nga mga okasyon.” Diha sa iyang librong Days and Customs of All Faiths, si Howard V. Harper miingon: “Gikan sa kinaunahang paganong panahon ang mga tawo magdalag mga sulo ug magdaob panahon sa ilang dagkong relihiyosong mga selebrasyon. Dili ikahibulong nga ang mga pasundayag sa nindot kaayog kolor nga mga kuwitis nga morag naglihok sa ilang kaugalingon nadugang diha sa relihiyosong mga piyesta.”

Wala magdugay human nga gisugdan paggamit ang mga kuwitis sa nag-angkong mga Kristiyano, ang mga tighimog kuwitis gihatagan ug santo nga magbalantay. Ang The Columbia Encyclopedia nag-ingon: “Matod pa sa sugilanon, [si Santa Barbara] gipriso sa iyang amahan diha sa torre ug dayon siya gipapatay tungod sa pagkahimong Kristiyano. Ang iyang amahan naigo sa kilat, ug, tungod sa kalayonhong paagi sa pagkamatay sa iyang amahan, si Santa Barbara nahimong santa sa mga tighimo ug tiggamit sa mga armas depuwego ug mga kuwitis.”

Way Tihiktihik Mogasto

Marelihiyoso man o sekular nga mga selebrasyon, ang mga tawo daw gusto kaayog mas dako ug mas nindot nga mga pasundayag sa mga kuwitis. Naghubit sa usa ka Insek nga pasundayag sa kuwitis sa ika-16 nga siglo, si Ricci nagsulat: “Sa didto pa ako sa Nankin nakakita ako ug pasundayag sa kuwitis sa pagselebrar sa unang bulan sa tuig, nga mao ang ilang labing importanteng selebrasyon, ug niining okasyona sa akong banabana sila nakagamit ug igong pulbora nga magamit diha sa usa ka dakodakong gubat sulod sa daghang tuig.” Bahin sa gastos niini nga pasundayag, siya miingon: “Sila morag way tihiktihik mogasto kon bahin na sa kuwitis.”

Wala kaayoy kausaban ang nahimo diha sa kuwitis paglabay sa daghang siglo. Sa tuig 2000, sa usa lamang ka selebrasyon nga gipasundayag sa kalangitan sa Sydney Harbour Bridge, 20 ka toneladang kuwitis ang gipasiga sa paglingaw sa kapin sa usa ka milyong tumatan-aw nga nagtapok sa kadaplinan sa pantalan. Niana gihapong tuiga, sa Tinipong Bansa, $625 milyones ang gigamit sa halos 70,000,000 ka kilong kuwitis. Sa pagkatinuod, daghang kultura ang nabihag sa mga kuwitis, ug ikaingon nga “sila morag way tihiktihik mogasto kon bahin na sa kuwitis.”

 [Tibuok-panid nga hulagway sa panid 23]