Pagkinabuhi nga Adunay Mood Disorder

ANG mga mood disorder nahimong komon na kaayo. Pananglitan, gibanabana nga kapin sa 330 ka milyong tawo sa tibuok kalibotan ang nag-antos sa grabeng depresyon, usa ka kahimtang diin ang usa mobati ug hilabihang kaguol ug pagkawala sa kalipay diha sa adlaw-adlawng mga kalihokan. Gibanabana nga 20 ka tuig gikan karon, ang depresyon mahimong ikaduha nga labing komon nga sakit sunod sa sakit sa kasingkasing. Dili ikatingala nga ang ubang mga tawo nag-ingon nga sa mga sakit sa utok, kining matanga ang sama ka komon sa sip-on.

Sa di pa dugayng katuigan ang bipolar disorder mas gihatagag pagtagad sa publiko. Ang mga simtoma niining maong sakit naglakip sa grabeng pag-usab-usab sa buot nga magbalhinbalhin tali sa depresyon ug pagkayabag. “Sulod sa hugna sa depresyon,” matod sa usa ka di pa dugayng basahon nga gipatik sa American Medical Association, “ikaw magsigeg hunahuna ug paghikog. Sulod sa hugna sa pagkayabag, mawala ang imong maayong panghukom ug mahimong dili na nimo makita nga makadaot ang imong mga lihok.”

Ang bipolar disorder gituohang nakaapektar sa 2 porsiyento sa populasyon sa Tinipong Bansa, nga nagpasabot nga adunay milyonmilyon nga nag-antos sa maong nasod lamang. Apan, ang gidaghanon lamang dili igong makahubit sa kasakit nga bation sa pagkinabuhi nga adunay mood disorder.

Depresyon—Usa ka Hilabihang Kasubo

Kadaghanan kanato nahibalo kon sama sa unsa ang pagsinatig kasub-anan. Sa ngadtongadto—tingali sa pipila lamang ka oras o mga adlaw—mawala ang maong pagbati. Apan, ang klinikal nga depresyon mas grabe pa. Sa unsang paagi? “Kadtong wala mobatig depresyon nahibalo nga ang pag-usab-usab sa atong buot sa ngadtongadto mohunong,” misaysay si Dr. Mitch Golant, “apan ang tawong dunay depresyon makasinatig pulipuli nga kalipay ug kasubo, subsob nga kausaban sa iyang mga pagbati nga daw anaa siya sa usa ka tren nga nawad-ag kontrol nga wala mahibalo kon sa unsang paagi o kanus-a o kon makakanaog pa ba siya sa tren.”

Ang klinikal nga depresyon daghag matang. Pananglitan, ang ubang mga tawo adunay gitawag nga seasonal affective disorder (SAD), nga motungha sulod sa usa ka tinong yugto sa tuig—kasagaran sa tingtugnaw. “Ang mga tawo nga adunay SAD nagtaho nga ang ilang mga depresyon mograbe kon ang ilang pinuy-anan mas duol sa amihanan ug kon mas baga ang dag-om,” matod sa librong gipatik sa People’s Medical Society. “Bisan tuod ang SAD sa panguna gilangkit sa ngiob nga mga adlaw sa tingtugnaw,  sa pipila ka kaso kini gilangkit sa ngiob nga mga trabahoan, wala-sa-panahon nga pagdag-om ug kalisod sa pagkakita.”

Unsay hinungdan sa klinikal nga depresyon? Ang tubag dili klaro. Bisan tuod sa pipila ka kaso mahimong napanunod kini, sa kadaghanang kaso ang mga kasinatian sa kinabuhi morag maoy usa ka hinungdan niini. Namatikdan usab nga duha ka pilo sa mga babaye kon itandi sa mga lalaki ang nadayagnos nga aduna niini. a Apan wala kini magpasabot nga ang mga lalaki wala maapektohi. Sa kasukwahi, gibanabana nga tali sa 5 ug 12 porsiyento sa mga lalaki ang makaagom sa klinikal nga depresyon sa usa ka yugto sa kinabuhi.

Sa dihang ang usa ka tawo maapektohan niining matanga sa depresyon, kini mag-apektar sa halos tanang bahin sa iyang kinabuhi. Kini “makapatugaw kaayo nimo,” matod sa  usa ka nag-antos niini nga ginganlag Sheila, “nga anam-anam nga magdaot sa imong kompiyansa, pagtamod-sa-kaugalingon, sa imong abilidad sa tin-aw nga paghunahuna ug paghimog mga desisyon, ug unya sa dihang modulot na kini pag-ayo, kini mopit-os pag-ayo kanimo aron sa pagtino kon makaagwanta ka pa ba.”

Adunay mga panahon sa dihang ang nag-antos makabaton ug dakong kahupayan pinaagi sa paghisgot bahin sa iyang gibati uban sa mabinationg mamiminaw. (Job 10:1) Bisan pa niana, angayng ilhon nga kon kini gipahinabo sa biokemikal nga pagkadili-timbang, ang depresyon dili basta mawala na lang pinaagig positibong panglantaw. Sa pagkatinuod, sa ingon nianang kasoha, ang nag-antos dili makakontrolar sa iyang depresyon. Dugang pa, ang nag-antos mahimong naglibog usab sa maong kahimtang sama sa mga membro sa pamilya ug mga higala.

Tagda si Paula, b usa ka Kristohanon kinsa nag-antos ug makapaluyang mga hugna sa grabeng kasub-anan sa wala pa madayagnos ang iyang depresyon. “Usahay human sa Kristohanong mga tigom,” matod niya, “modagan ko paingon sa akong awto ug mohilak, nga wala gayoy hinungdan. Basta gibati lang nako ang grabeng kamingaw ug kaguol. Bisan tuod ang tanang ebidensiya nagpakita nga daghan kog mga higala nga may pagtagad kanako, dili nako kana makita.”

Susama ang nahitabo kang Ellen, kinsa tungod sa depresyon kinahanglang maospital. “Duna koy duha ka anak nga lalaki, duha ka matahom nga mga umagad, ug usa ka bana—nga ang tanan akong nahibaloan nga nahigugma pag-ayo kanako,” matod niya. Daw makataronganong bation ni Ellen nga maayo ang kinabuhi ug siya bililhon sa iyang pamilya. Apan sa dihang makigbisog sa depresyon, ang makapasubong mga hunahuna—bisag unsa ka dili-makataronganon—mahimong bation sa nag-antos niana.

Dili angayng sayloan ang dakong epekto sa depresyon sa usa ka tawo nganha sa ubang mga membro sa pamilya. “Sa dihang mahiagom sa depresyon ang usa nga imong gimahal,” misulat si Dr. Golant, “mahimong ikaw magkinabuhi nga adunay kanunayng nagahasol nga pagbati sa kawalay-kasegurohan, nga wala gayod mahibalo kon kanus-a ang imong minahal maulii gikan sa usa ka hugna sa depresyon o makasinati ug lain. Bation nimo ang dakong kahaw-ang—bisan kaguol ug kasuko—nga ang kinabuhi nahitipas, tingali sa dayon, gikan sa naandan.”

Kasagaran, ang mga bata makamatikod sa depresyon sa usa ka ginikanan. “Ang anak sa inahan nga dunay depresyon mahimong sensitibo kaayo sa emosyonal nga mga kahimtang sa iyang inahan, nga maniid pag-ayo sa matag kalainan ug kausaban sa pagbati,” misulat si Dr. Golant. Si Dra. Carol Watkins nag-ingon nga ang mga anak sa ginikanan nga adunay depresyon “mas lagmit nga makabaton ug mga suliran sa panggawi, kalisdanan sa pagkat-on, ug mga suliran uban sa mga isigkaingon. Lagmit makaagom usab sila sa depresyon.”

Bipolar Disorder​—Kanunayng Nag-usab-usab

Ang klinikal nga depresyon maoy malisod gayod nga problema. Apan sa dihang mahitabo usab ang pagkayabag, ang resulta mao ang gitawag ug bipolar disorder. c “Ang bugtong makanunayon bahin sa bipolar disorder mao nga kini kanunayng nag-usab-usab,” miingon ang nag-antos nga ginganlag Lucia. Panahon sa pagkayabag, matod pa sa The Harvard Mental Health Letter, ang mga pasyenteng dunay bipolar “mahimong hilabihan ka samokan ug dominante, ug ang ilang walay panagana ug walay-hunong nga hilabihang kalipay mahimong kalit nga mausab ngadto sa pagkasapoton o kasuko.”

Si Lenore nahinumdom sa dihang nayabag siya. “Lagsik kaayo ko,” matod niya. “Daghan ang nagtawag nako ug superwoman. Ang mga tawo moingon, ‘Maayo untag mahisama ko nimo.’ Subsob akong mobati nga kusgan kaayo, nga daw mahimo nako ang tanan. Magsige kog ehersisyo. Ginahimo nako ang akong adlaw-adlaw nga mga kalihokan bisag wala kaayoy tulog—duha o tulo ka oras lang kada gabii. Bisan pa niana, mobangon ako nga lagsik gihapon kaayo.”

 Apan, sa ngadtongadto misugod sa pagbatig kasubo si Lenore. “Sa kinapungkayan sa akong kalipay,” matod niya, “bation nako ang kahasol sa galamhan, nga sama sa usa ka nagaandar nga motor nga dili mapalong. Sa kalit lang, ang akong maayong buot mahimong agresibo ug madaoton. Mokalit lang kog pangasaba sa usa ka membro sa pamilya bisan walay hinungdan. Ako masuko pag-ayo, magdumot, ug bug-os nga walay kontrol. Human niining makahahadlok nga paggawi, ako kalit lang kapoyon, maghilak, ug maguol pag-ayo. Ako mobating walay-pulos ug daotan. Sa laing bahin, ako mahimong kalit nga mausab ug mahimong sama ka malipayon kaniadto, nga daw walay nahitabo.”

Ang lainlaing kinaiya sa bipolar disorder maoy hinungdan sa kalibog sa mga membro sa pamilya. Si Mary, kansang bana nag-antos sa bipolar disorder, nag-ingon: “Makapalibog nga makita ang akong bana nga malipayon ug tabian ug unya sa kalit lang mahimong masulub-on ug hilomon. Nalisdan gayod kami sa pagdawat sa kamatuoran nga halos dili niya makontrolar kini.”

Sa laing bahin, ang bipolar disorder sama ra ka makapaguol—kon dili labi pa—sa nag-antos niana. “Masina ko sa mga tawo nga adunay katimbang ug kalig-on diha sa ilang kinabuhi,” matod pa ni Gloria nga adunay bipolar. “Ang mga tawo nga adunay bipolar mobati lamang ug temporaryong kalig-on. Walay mausa kanamo ang nakasinati ug dumalayong kalig-on.”

Unsay hinungdan sa bipolar disorder? Ang kaliwat mahimong usa ka hinungdan nga mas kusganon kay nianang sa depresyon. “Sumala sa pipila ka siyentipikanhong mga pagtuon,” matod pa sa American Medical Association, “ang mga membro sa pamilya—mga ginikanan, igsoon, o mga anak—sa mga tawo nga adunay bipolar depression maoy 8 ngadto sa 18 ka beses nga mas lagmit nga makabaton nianang sakita kay sa pamilya sa himsog nga mga tawo. Gawas pa, kon naa kay membro sa pamilya nga adunay bipolar depression, dali ka rang maapektohan sa grabeng depresyon.”

Kasukwahi sa depresyon, morag managsama ang gidaghanon sa mga lalaki ug babaye nga naapektahan sa bipolar disorder. Kasagaran, magsugod kini sa dihang mohingkod na ang usa, apan ang mga kaso sa bipolar disorder nadayagnos usab diha sa mga tin-edyer ug bisan sa mga bata. Bisan pa niana, ang pag-analisar sa mga simtoma ug pagkab-ot sa hustong konklusyon mahimong lisod kaayo bisan alang sa usa ka medikal nga eksperto. “Sa mga sakit sa utok ang bipolar disorder mao ang labing mabalhinon, nga mag-usab-usab sa mga simtoma niini diha sa lainlaing mga pasyente, ug sa lainlaing mga hugna bisan sa mao gihapong pasyente,” misulat si Dr. Francis Mark Mondimore sa Johns Hopkins University School of Medicine. “Kini maoy usa ka dili-matag-an nga hinungdan sa kahadlok nga kalit lang motungha ug mopabati sa biktima niini ug hilabihang kasubo apan unya mawala sulod sa daghang tuig—dayon mobalik nga makapayabag sa pasyente.”

Klaro nga ang mga mood disorder lisod nga madayagnos ug mas lisod pa ganing mabuhi nga aduna niana. Apan adunay paglaom alang sa mga nag-antos niini.

[Mga footnote]

[Blurb sa panid 6]

“Ang mga tawo nga adunay bipolar mobati lamang ug temporaryong kalig-on. Walay mausa kanamo ang nakasinati ug dumalayong kalig-on.”—GLORIA

[Kahon/Hulagway sa panid 5]

Mga Simtoma sa Grabeng Depresyon d

● Masulub-on, sa dakong bahin sa adlaw, halos adlaw-adlaw, labing menos sulod sa duha ka semana

● Pagkawala sa kaikag diha sa mga kalihokan nga makalingaw sa una

● Grabeng pag-us-os o pagdugang sa timbang

● Sobrang pagkatulog o ang kaatbang niini, pagkadili-makatulog

● Abnormal nga pagpaspas o paghinay sa mga katakos sa paglihok sa kaunoran

● Hilabihang kakapoy, nga walay mailang hinungdan

● Pagbati sa kawalay-paglaom ug/o dili-angayng pagbatig pagkasad-an

● Pag-us-os sa katakos sa pagsentro sa pagtagad

● Magbalikbalik nga hunahuna sa paghikog

Ang uban niining mga simtomaha mahimong magpaila usab sa dysthymia—usa ka dili-grabe apan mas dugay nga matang sa depresyon

[Mga footnote]