Prague—Duawa ang Mutya sa Among Kasaysayan

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA CZECH REPUBLIC

GUSTO ba nimong moduaw sa usa ka siyudad nga may kasaysayan nga kapig usa ka libo ka tuig​—usa ka siyudad nga ang arkitektura naglakip sa Romanesque sa ika-10ng siglo ngadto sa Gothic, Renaissance, baroque, rococo, klasikal, neoklasikal, ug Art Nouveau sa ika-20ng siglo? Nan kuyog kanamo ngadto sa Prague, nga maoy usa ka mutya sa Sentral nga Uropa. Dili sayon ang pinulongang Czech; apan kon magdala ka ug giyang basahon bahin sa paglitok sa mga pulong, kana dakog tabang. Apan una sa tanan, asa ang Prague?

Tan-awa ang usa ka mapa sa Uropa. Pangitaa ang Berlin, ang kaulohan sa Alemanya, nga anaa sa dapit sa silangan. Sunda ang tul-id nga linya mga 320 ka kilometros pahabagatan, ug ang unang dakong siyudad nga imong makita sa Czech Republic mao ang Prague, ang kaulohan. Sa layolayo pahabagatan ug pasilangan, makita nimo ang Vienna, Austria, ug dayon ang Budapest, Hungaria. Dangtan rag pipila ka oras kon biyaheon sa kotse kining mga siyudara.

Ang Prague samag nagkabayo sa Suba sa Vltava. Sa atong paghisgot bahin sa siyudad, atong bahinon ang sentro sa Prague sa lima ka bahin. (Tan-awa ang mapa sa panid 23.) Ang unang bahin mao ang anaa sa kasadpang tagaytay, nga atua sa bungtod. Imong makita dinhi ang Kastilyo sa Prague ug ang Hradc̆any, ang lungsod nga natukod kasikbit sa kastilyo sa mga 1320. Sulod sa dapit sa kastilyo anaa ang dako kaayo, estilong Gothic nga St. Vitus nga Katedral, nga gisugdan sa 1344 apan nahuman lang niadtong 1929. Ania dinhi gitipigan ang korona ug setro sa hari ug ang lubnganan ni Prinsipe Wenceslas. Aron maabot ang dapit sa kastilyo, ikaw makasakayg publikong sakyanan o makabaktas. Tungason kaayo kini, busa seguroa nga magsul-ob ug hayahay nga sapatos pangbaktas! Samtang anaa sa dapit sa kastilyo, ayawg sayloi ang talagsaong gagmitoy nga mga balay ug ang mga tindahag pangregalo sa Golden Lane (Zlatá Ulic̆ka, sa Czech). Gitukod kini sa hinapos sa katuigang 1500 alang sa mga membro sa mga guwardiya sa palasyo. Sa ulahi, sa ika-17ng siglo, gipuy-an kini sa mga platero. Kanay gikuhaan sa ngalan niini.

Pahabagatan sa dapit sa kastilyo mao ang Gamayng Dapit, ang Malá Strana. Ang usa ka giyang basahon nag-ingon: “Ang  maong dapit adunay daghang matahom kaayo nga mga palasyo diha sa estilong Baroque ug karaang mga balay nga adunay madanihong mga timaan.” Ang Prague nailhang Siyudad sa Usa ka Gatos ka Panting, bisan pag kana mas daghan, nga magpahinumdom kanato sa panahon nga daghang Czech ang hilig ug relihiyon. Dinhi sa Gamayng Dapit, atong makit-an ang pipila sa maong mga simbahan, bisan pag diyutay na lang ang tigsimba niining mga adlawa sa tapos-Komunistang panahon. Usa sa labing inila mao ang Simbahan ni San Nicolas. Gisugdan kini pagtukod sa 1703 ug nahuman sa 1761. Dugay kaayo kadtong nahuman nga bisan pag ang simbahan maoy trabaho sa amahan ug anak nga mga arkitekto, silang duha nangamatay nga wala makakita sa pagkahuman niana.

Pagtabok sa Vltava

Adunay labing menos pito ka taytayan nga nagtabok sa Vltava paingon sa silangang bahin sa Prague. Ang labing ilado mao ang Charles Bridge (Karlu̇v Most), nga gitagana alang sa mga tigbaktas. Kon wala ka pa makabaktas sa gitas-on nianang taytayana, mga 520 metros, wala ka pa makasinati sa Prague. Sulayi kana sayo sa buntag ug sa magabii. Ang dagway sa taytayan ug sa palibot niini tungod sa nagkadaiyang mga suga maghimo sa imong paghago nga mapuslanon.

Ang taytayan nagkonektar sa Gamayng Dapit sa wala nga tampi ug sa Daang Lungsod sa silangan, sa tuo nga tampi. Ang Charles Bridge kasagaran nga punog mga turista, mga maglilingaw sa aseras, ug mga naninda, nga ang tanan relaks nga nagkalingaw lamang. Lagmit madunggan nimo ang usa ka dinayeg kaayong Czech nga grupo sa mga manunugtog ug jazz nga magtugtog sa mga musikang New Orleans. Sila mamaligya pa gani ug mga compact disc ug mga cassette sa ilang sadyang mga tugtog. Sa ubang mga dapit, basin makakita kag mga estudyante nga naningkamot nga makasapig diyutay pinaagi sa pagbaligyag nindot nga porselanang mga kopya sa labing bantogang mga tinukod sa Plasa sa Daang Lungsod. Halos mamugna nimo ang plasa, lakip ang bantog nga dako kaayong orasan, diha sa imong kabinet sa mga sobenir sa balay!

Apan karon tagda ang daghang estatwa sa Katolikong “mga santos” nga nagdayandayan sa duha ka kilid sa taytayan. Ang dako kaayong kasaysayan sa relihiyon sa Czechoslovakia natingob diha sa maong mga estatwa. Ang mga petsa sa pag-instalar niana naggikan kang John Nepomuk (1683) hangtod kang Cyril ug Methodius (1938). Apan, ang labing makapahinganghang estatwa alang sa daghang estudyante sa Bibliya mao ang kang Kristo, nga naggikan pa sa 1629. Unsay nakapaespesyal niini?

Giliyokan kinig hinaklapag-bulawan nga Hebreohanong sinulat nga naglakip sa Tetragrammaton, nga upat ka Hebreohanong titik. Kini naghawas sa ngalan sa Diyos, nga Jehova, nga makita sa duolag 7,000 ka beses diha sa Hebreohanong Kasulatan.

Matingala Ka Gayod sa Daang Lungsod

Sa dihang makatabok ka na sa Charles Bridge ug makaagi sa ilalom sa Torre sa Taytayan sa Daang Lungsod (pangitaa ang kinulit nga tikarol sa silangan nga atubang, ang kinaham nga personal nga simbolo ni Wenceslas), ikaw anaa na sa Daang Lungsod, diin dili ka makahunong sa pagkuhag letrato! Malingaw ka sa pagtan-aw sa nagkadaiyang matahom nga mga disenyo sa arkitektura. Kon moderetso ka sa imong paggawas sa taytayan, ikaw anaa sa Charles Street (Karlova), nga nadugtong sa daghang hiktin, naglikoliko nga mga kalye nga punog gagmayng mga tindahan ug daghang pumapalit. Apan iliraw ang imong mga mata sa nagkalainlaing estilo sa arkitektura nga Renaissance ug baroque.

Samtang ikaw maglibotlibot ug mahingangha sa imong mga makita, kalit kang makaabot sa Plasa sa Daang Lungsod, ug ang una tingali nimong makita mao ang panon sa katawhan nga nagsud-ong sa usa ka orasan, ilabina kon ang tudlo sa orasan hapit nang matunong sa oras. Kini ang Orasan sa Munisipyo, usa ka makalingawng dako kaayong orasan. Apan ayaw dahoma nga tukma kaayo kini. Kining orasana gidisenyo sa dihang ang katawhan nagtuo pa nga ang yuta mao ang sentro sa uniberso ug ang adlaw ug mga bituon nagtuyok libot niini. Bisan pa niana, kini usa ka obra maestra sa paggamag orasan ug inhenyeriya. *​—Tan-awa ang kahon sa panid 23.

 Moabante na karon kita ngadto sa Plasa sa Daang Lungsod, nga makapahingangha kaayo tungod sa matahom nga mga tinukod ug nagkadaiyang arkitektura niini. Dako kaayo ang plasa nga ang mga panon sa katawhan dili makatibhang sa gidak-on niini. Daghan kaayo ang imong makita. Ayaw pagdali, ug tan-awa ang imong giyang basahon aron mahibaloan kon unsay imong ginatan-aw. Kanang labihan ka dakong simbahan sa layolayo nga may kaluhang mga torre ug daghang panting ginganlag Týn Church ug natukod kana sa 1365. Kulang ang atong espasyong masulatan aron batbaton ang daghan pang matahom nga mga tinukod niining talagsaong plasa, sama sa rococo nga Golz-Kinský nga Palasyo.

Sa kinataliwad-an sa plasa mao ang usa ka nagbuntaog nga monyumento alang sa Czech nga relihiyosong repormador nga si John Hus (1372-1415). Bisan pag usa ka Katolikong pari, nasuko kaniya ang herarkiya tungod sa pagpangahas sa pagyagyag sa daotang mga panggawi sa klero ug pag-atake sa pagbaligyag mga indulhensiya. Bisan pag gisaaran nga panalipdan kon moatender siya sa Konsilyo sa Constance aron ipatin-aw ang iyang mga opinyon, si Hus gihukman nga usa ka erehes ug gisunog sa estaka.

Ang Hudiyohanong Kagahapon sa Prague

Ang ikaupat nga bahin, nga dili angayng sayloan, mao ang Hudiyohanong Dapit, nga gitawag ug Josefov sa Czech. Ginganlan kana sumala kang Joseph II niadtong 1784, sa dihang menos na ang pagkamapihigon batok sa mga Hudiyo. Usa sa mga butang nga makaiikag sa maong dapit mao ang Daan-Bag-ong Sinagoga. Gitukod kana sa mga 1270 ug mao ang labing karaang sinagoga sa Uropa nga gigamit pa. Kini maoy usa usab sa labing unang mga tinukod sa estilong Gothic nga makaplagan sa Prague. Makasulod ka sa sinagoga, ug kon motan-aw ka pag-ayo, imong makaplagan ang usa ka pananglitan sa ngalan sa Diyos diha sa Hebreohanon​—apan ayaw sulayi ang pagkuhag letrato. Basin taudtaod ubanan ka unyag usa ka guwardiya pagawas nianang dapita kon dili nimo sundon ang pagdili sa pagpangletrato.

 Sa samang silinganan, makasil-ing ka lusot sa mga ganghaan sa usa ka daang sementeryo sa mga Hudiyo ug makakitag libolibong lapida nga may Hebreohanong mga sinulat. Sa duol mao ang Hudiyohanong Munisipyo uban ang duha ka orasan niini​—ang usa may Romanhong mga numero ug ang lain may Hebreohanong mga titik.

Ang Pinkas nga Sinagoga sa duol “karon nagsilbing usa ka handomanan sa 77,297 ka Bohemian ug Moravian nga mga Hudiyo nga nawad-an sa ilang mga kinabuhi diha sa mga kuwarto sa makahilong gas sa mga Nazi.” Ang ilang mga ngalan, apil ang 36,000 ka Hudiyo nga taga-Prague, gisulat diha sa sulod nga bahin sa mga paril.​—Prague Art and History.

Ang Karaang “Bag-ong Lungsod”

Ang kataposang dapit nga atong duawon mao ang Bag-ong Lungsod (Nové Mĕsto). Bisan tuod gitawag ug bag-o, kini sa pagkatinuod gitukod ni Charles IV ingong baligyaan ug mga kabayo sa 1348. Ang labing bantogang timaan mao ang Wenceslas Square, nga gibatbat ingong “ang sentro sa pumapalit sa kontemporaryong Prague.” Adunay pipila ka Art Noveau nga maartehong mga atubangan, sama nianang sa maanindot nga Hotel Evropa, apan ang ilabinang makaiikag mao ang estatwa ni Wenceslas nga nagkabayo nga gipatindog niadtong 1912.

Dili nato makompleto ang pagduaw sa Prague kon dili mahinumdoman ang kultural nga panulondon niini, ilabina sa natad sa musika. Busa ayawg sipyata ang pagduaw sa Teatro Nasyonal ug Opera sa Estado. Milyonmilyong mahilig ug klasikal nga musika nakapamati sa “New World Symphony,” ni Antonin Dvorak. Makaplagan nimo ang Dvorak nga Museyo diha sa usa ka balay sa banika nga pula-ug-dalag ang kolor ug sa estilong baroque. Ang giilang “amahan sa Czech nga musika” mao si Bedr̆ich Smetana, “usa ka kompositor nga may lunsayng Czech nga kasingkasing,” sumala sa gisulat ni Franz Liszt. Siya nailhan ilabina tungod sa iyang grupo sa mga balak nga parehog tema nga gitawag ug “Má Vlast” (Akong Yutang-Natawhan) ug sa seksiyon nga gitawag ug Vltava, nga usa ka musikal nga kabatbatan sa suba nga nag-agay latas sa Prague. Ang Smetana nga Museyo makaplagan atbang sa lanaw sa Daang Lungsod.

Daghan kaayo ang tan-awonon ug kalingawan sa Prague! Kinahanglang tan-awon gayod nimo kini. Ari ug sayra ang usa ka libo ka tuig nga kasaysayan ug kultura!

[Footnote]

[Kahon/Hulagway sa panid 23]

Ang Dako Kaayong Orasan

Ang orasan adunay tulo ka seksiyon. Sa eksaktong oras, ang duha ka bentana sa ibabawng bahin mabuksan, nga imong makita ang prosesyon sa 12 ka apostoles. Makaiikag, si Judas Iskariote ug si Santiago nga anak ni Alfeo gipulihan ni Pablo ug Bernabe, kinsa wala isipang nalakip sa 12 ka apostoles diha sa Bibliya. Ubos gayod sa mga apostoles mao ang kalabera, ang simbolo sa Kamatayon. Ang kalabera maoy magpailaila sa mga apostoles. Sa walang kamot niini, kini magpataas sa usa ka hourglass, nga nianang higayona balit-aron. Ang ubang naglihok nga mga pigura mao ang usa ka sunoy nga nagatilaok, usa ka Turko nga nagalingolingo, si Garbosa nga nagatan-aw sa usa ka espeho, ug si Kadalo diha sa dagway sa usa ka hakog nga tigpatanto.

Usa sa daghang butang nga ginahimo sa dako kaayong orasan mao ang pagpaila sa tulo ka matang sa pag-oras​—ang daang Bohemian nga oras diha sa Arabikong mga numero, atong modernong oras diha sa Romanhong mga numero, ug ang 12-parte nga pagbahin sa panahong adlawan sumala sa Babilonyanhong sistema. Karon imo nang masabtan kon nganong kinahanglang mohatag ka ug panahon aron matun-an kining maartehong orasan!

[Mapa sa panid 23]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Sentro sa Prague

Kastilyo sa Prague ug Hradc̆any

Gamayng Dapit

Suba sa Vltava

Hudiyohanong Dapit

Daang Lungsod

Bag-ong Lungsod

[Hulagway sa panid 22]

Ang Hebreohanong sinulat naglakip sa Tetragrammaton

[Hulagway sa panid 24]

Art Nouveau nga palasyo nga may mga bahin diha sa estilong baroque

 [Hulagway sa panid 24, 25]

Charles Bridge

[Hulagway sa panid 25]

Torre nga orasan sa Munisipyo sa Daang Lungsod ug Simbahan ni San Nicolas

[Hulagway sa panid 25]

Talan-awon sulod sa St. Vitus nga Katedral

[Hulagway sa panid 25]

Wenceslas Square