Mga Siyudad—Nganong Anaa sa Krisis?

“Dali! Magtukod kita ug usa ka siyudad ug usab usa ka torre nga ang tumoy niini abot sa mga langit, . . . kay tingali unyag kita magkatibulaag sa tibuok nawong sa yuta.”​—Genesis 11:4.

KINING mga pulonga, nga gibungat kapin sa 4,000 ka tuig kanhi, nagpahibalo bahin sa pagtukod sa dakong siyudad sa Babel.

Ang Babel, nga sa ulahi gitawag ug Babilonya, nahimutang sa kanhing tabunok nga kapatagan sa Sinar sa Mesopotamia. Apan, sukwahi sa hunahuna sa kadaghanan, dili kini ang unang siyudad nga nasulat diha sa Bibliya. Ang mga siyudad sa pagkatinuod nagsugod una pa sa Lunop sa adlaw ni Noe. Ang mamumuno nga si Cain maoy nagtukod sa unang siyudad nga nasulat diha sa Bibliya. (Genesis 4:17) Kining siyudara, nga gitawag ug Enoc, lagmit susama ra sa usa ka kinutaang balangay o baryo. Ang Babel, sa laing bahin, maoy usa ka dakong siyudad​—usa ka prominenteng sentro sa bakak nga pagsimba nga may talagsaon nga relihiyosong torre. Apan, ang Babel ug ang nabantog nga torre niini supak gayod sa kabubut-on sa Diyos. (Genesis 9:7) Busa sumala sa Bibliya, misalga ang Diyos ug gilahugay niya ang pinulongan sa mga magtutukod, nga nagtapos sa ilang ambisyosong relihiyosong laraw. Ang Diyos “nagpatibulaag kanila gikan didto ibabaw sa tibuok nawong sa yuta,” matod pa sa Genesis 11:​5-9.

Dili ikatingala nga kini misangpot sa pagkaylap sa mga siyudad. Kon buot hunahunaon, ang mga siyudad naghatag ug panalipod batok sa pag-atake sa kaaway. Ang mga siyudad nagtaganag mga dapit diin ang mga mag-uuma makapondo ug makaapod-apod sa ilang abot. Ang pagtungha sa merkado nagtugot usab sa daghang molupyo sa siyudad sa pagpangitag laing mga pangabuhian gawas sa pag-uma. Matod pa sa The Rise of Cities: “Sa dihang makalingkawas na gikan sa pagkakakha-tuka, ang mga molupyo sa siyudad makaapil na sa mga pangita nga nagkinahanglag linaing kahanas: paghimog mga basket, paghimog mga kulon, pagbilik, paghabol, paghimog mga butang gikan sa panit sa mananap, pagpamanday ug paggamag mga sangkap gikan sa bato​—bisan unsay dawaton sa merkado.”

Ang mga siyudad nagsilbing episyenteng sentro sa pag-apod-apod sa maong mga manggad. Palandonga ang asoy sa Bibliya bahin sa usa ka grabeng gutom sa Ehipto. Nakaplagan sa primer ministro, si Jose, nga mas maayong mopuyo ang mga tawo diha sa mga siyudad. Ngano man? Dayag nga tungod kini kay mas episyenteng maapod-apod ang nahibiling mga abiyo sa pagkaon.​—Genesis 47:21.

Ang mga siyudad nagpalambo usab sa komunikasyon ug pakigsandurotay sa mga tawo sa panahon nga ang transportasyon hinay ug diyutay ra. Kini, sa baylo, nagpakusog sa kausaban sa katilingban  ug sa kultura. Ang mga siyudad nahimong mga sentro sa bag-ong mga butang ug nagpalambo sa teknolohikal nga kaugmaran. Samtang ang bag-ong mga ideya dagayang moagos, motungha ang bag-ong mga hunahuna maylabot sa siyensiya, relihiyon, ug pilosopiya.

Wala Matuman nga mga Damgo

Sa modernong mga panahon, ang mga siyudad padayong naghatag ug daghan sa mao gihapong mga bentaha. Nan, dili ikatingala nga kini nakadani gihapon ug minilyong tawo​—ilabina sa mga nasod diin ang kalidad sa kinabuhi diha sa mga banika nahimong lisod kaayo. Apan, alang sa daghang tawo nga milalin ngadto sa mga siyudad, ang mga damgo sa mas maayong kinabuhi wala matuman. Ang librong Vital Signs 1998  nag-ingon: “Sumala sa usa ka di pa dugayng pagtuon nga gihimo sa Population Council, ang kalidad sa kinabuhi diha sa daghang siyudad sa nagakaugmad nga kalibotan mas alaot karon kay sa kalidad sa kinabuhi diha sa mga banika.” Nganong ingon niini?

Si Henry G. Cisneros misulat diha sa The Human Face of the Urban Environment:  “Sa dihang ang mga kabos magpunsisok sa usa ka lugar, ang ilang mga suliran kusog nga modaghan. . . . Ang pagdaghan sa mga kabos, nga ang kadaghanan maoy mga sakop sa minoriya giduyogan sa pagdaghan sa walay trabaho, pagdaghan sa nagsalig sa sustento sa gobyerno ug mas dugayng pagsalig niana, pagdagsang sa mga suliran sa panglawas sa publiko, ug, labing makapakurat, pagsulbong sa krimen.” Ang librong Mega-city Growth and the Future  sa susama nag-ingon: “Tungod kay daghan kaayong tawo ang mangadto sa mga siyudad, kasagaran daghan ang walay trabaho ug ang kulang ug trabaho tungod kay walay igong trabaho alang sa nagkadaghang nangitag trabaho.”

Ang nagkadaghan nga mga bata sa kadalanan maoy makapahilap-sa-kasingkasing nga pamatuod sa pag-ilaid sa kakabos sa mga tawo diha sa mga siyudad sa nagakaugmad nga kalibotan. Sumala sa pipila ka banabana, moabot ug 30 ka milyon ang mga bata sa kadalanan sa tibuok kalibotan! Matod pa sa librong Mega-city Growth and the Future:  “Ang kakabos ug ang uban pang mga suliran nakabungkag sa mga bugkos sa pamilya mao nga ang mga bata sa kadalanan napugos sa pag-atiman sa ilang kaugalingon.” Ang maong mga bata kasagarang manglimbasog nga mabuhi pinaagi sa pagpamasura, pagpakilimos, o pagkahimong sulugoon diha sa lokal nga mga merkado.

Ubang Makalilisang nga Tinuod nga mga Panghitabo

Ang kakabos mahimong motultol sa krimen. Sa usa ka siyudad sa Amerika del Sur nga nabantog tungod sa modernong arkitektura niini, ang krimen nahimong kaylap kaayo nga ang siyudad tulin nga napuno sa puthaw nga mga rehas ug koral. Gikan sa kinadatoan ngadto sa kinapobrehan, ang mga molupyo  nagkoral ug puthaw aron panalipdan ang ilang propiedad ug pribasiya. Sa pagkatinuod, nagpuyo sila sa mga tangkal. Ang uban magtaod na gani ug mga rehas sa dili pa mahuman ang ilang balay.

Ang daghang molupyo makapabug-at usab sa katakos sa siyudad sa pagtaganag pangunang mga serbisyo sama sa tubig ug sanitasyon. Gibanabana nga diha sa usa ka siyudad sa Asia, 500,000 ka publikong mga kasilyas ang gikinahanglan. Apan, ang usa ka di pa dugayng surbi nagpakita nga duna lamay 200 ka kasilyas!

Dili usab kalimtan ang kasagarang makadaot nga epekto sa sobrang populasyon diha sa lokal nga kalikopan. Ang kasikbit nga mga umahan mangahanaw samtang moirog ang mga utlanan sa mga siyudad. Ang kanhing pangulo sa United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization nga si Federico Mayor nag-ingon: “Ang mga siyudad mogamit ug daghan kaayong enerhiya, motiti sa abiyo sa tubig, ug mohurot sa pagkaon ug materyales. . . . Ang ilang pisikal nga kalikopan nadaot na tungod kay dili na kini makatagana ni makaagwanta.”

Mga Suliran sa Dagkong Siyudad Diha sa Kasadpanhong mga Nasod

Ang kahimtang sa mga nasod sa Kasadpan dili tingali kaayo sama ka lisod, apan duna gihapoy krisis diha sa mga siyudad. Pananglitan, ang librong The Crisis of America’s Cities  nag-ingon: “Ang mga siyudad sa Amerika karon gitiman-an sa hilabihang kapintasan. . . . Grabe kaayo ang pagdagsang sa kapintasan diha sa mga siyudad sa Amerika nga ang medikal nga mga magasin nagsugod sa paggahin ug igong luna alang niana ingong usa sa dagkong mga isyu labot sa panglawas sa publiko sa atong adlaw.” Siyempre, ang kapintasan maoy hampak diha sa daghang dagkong mga siyudad sa tibuok kalibotan.

Ang pagkadaot sa kinabuhi sa siyudad maoy usa ka hinungdan kon nganong daghang siyudad ang wala na makadani sa mga tigpatrabaho. Matod sa librong The Human Face of the Urban Environment:  “Ang mga negosyo gibalhin na ngadto sa mga dapit nga kanait sa siyudad o sa laing nasod, nga nagsira sa mga planta, nagbilin ug ‘nadaot nga yuta’​—walay-sulod nga mga tinukod diha sa mga luna nga nahugawan, nga may makahilong mga biya nga gilubong sa yuta, nga dili gayod angayang tukoran ug mga balay.” Ingong resulta, dunay daghang siyudad diin ang mga kabos nagpunsisok sa mga dapit “diin ang mga suliran sa kalikopan dili na lamang panumbalingon​—diin ang mga imburnal nangaguba; diin kulang ang paglunsay sa tubig; diin ang mga ilaga manghugpa sa mga lote nga napuno sa basura ug manulod sa mga balay; diin ang gagmayng mga bata mangaon ug pintura nga dunay tingga gikan sa mga bungbong sa gubaong mga apartment . . . diin morag wala nay nagpakabana.” Sa ingon niana nga palibot, ang krimen, kapintasan, ug kawalay-paglaom molambo.

Dugang pa, ang mga siyudad sa Kasadpan naglisod sa pagtaganag pangunang mga serbisyo. Niadtong 1981, ang mga awtor nga si Pat Choate ug Susan Walter misulat ug libro nga may makapahinuklog nga ulohang America in Ruins​—The Decaying Infrastructure.  Niana sila nag-ingon: “Sa kayutaan sa Amerika mas paspas ang pagkaguba sa publikong mga pasilidad kay sa pag-ilis niini.” Ang mga awtor nagpahayag ug dakong kabalaka tungod sa ubay-ubayng gitay-an nga mga taytayan, gubaong mga dalan, ug nangahugnong mga imburnal diha sa dagkong mga siyudad.

Bayente ka tuig sa ulahi, ang mga siyudad sama sa New York duna gihapoy gubaong mga tinukod. Usa ka artikulo diha sa New York Magazine  naghubit sa dako kaayong proyekto nga Third Water Tunnel. Kini gikamulo pagtukod sulod na sa mga 30 ka tuig ug gitawag nga bugtong kinadak-an nga proyekto sa pagpanukod sa Kasadpang Hemispera. Kini mogasto ug mga lima ka bilyong dolyar. Kon mahuman, ang tunel motagana ug usa ka bilyong galon sa tab-ang nga tubig kada adlaw sa New York City. “Apan bisan pa niining talagsaong pagkalot,” matod pa sa magsusulat, “ang tunel moabag lamang sa naglungtad nang mga tubo, nga magpaposible sa pag-ayo niini sa unang higayon sukad kini gipanaod sa sinugdanan sa siglo.” Sumala sa usa ka artikulo sa The New York Times,  ang pag-ayo sa uban pang gubaong mga tinukod sa siyudad​—ang mga riles niini sa ilawom sa yuta, ang mga tubo sa tubig niini, ang mga dalan niini, ang mga taytayan niini​—mogasto ug gibanabana nga 90 ka bilyong dolyar.

Dili lang kay ang New York ra ang bugtong siyudad nga naglisod sa pagtagana sa gikinahanglang mga serbisyo. Sa pagkatinuod, ubay-ubayng dagkong mga siyudad ang napamatud-an nga dali rang maungkag tungod sa nagkalainlaing mga hinungdan. Sa Pebrero 1998, ang Auckland, New Zealand, naparalisar sulod sa duha ka semana tungod sa grabeng kadaot sa planta sa koryente. Ang mga molupyo sa Melbourne, Australia, walay init nga tubig sulod sa 13 ka adlaw sa dihang ang mga suplay  sa kinaiyanhong gas gihunong tungod sa industriyal nga aksidente diha sa usa ka pabrika.

Unya anaa ang suliran nga giantos halos sa tanang siyudad​—paghuot sa trapiko. Ang arkitektong si Moshe Safdie nag-ingon: “Usa ka sukaranang panagsumpaki​—usa ka butang nga sukwahi—​ang naglungtad tali sa gidak-on sa mga siyudad ug sa mga sistema sa transportasyon nga nagsilbi niini. . . . Kinahanglang ipasibo sa karaang mga siyudad ang ilang mga sentro sa negosyo sa gidaghanon sa trapiko nga wala nila handurawa sa panahon nga kini gitukod.” Sumala sa The New York Times, sa mga siyudad sama sa Cairo, Bangkok, ug São Paulo, ang paghuot sa trapiko maoy “kasagarang kahimtang.”

Bisan pa niining tanang suliran, morag walay hunong ang pagpamalhin sa mga tawo ngadto sa mga siyudad. Sumala sa pagkapahayag niini sa usa ka artikulo sa The UNESCO Courier, “sa husto o sayop nga paagi, ang siyudad daw nagtanyag ug kauswagan ug kagawasan, usa ka panan-awon sa kahigayonan, usa ka dili mabangbang nga panghaylo.” Apan unsa ba gayoy kaugmaon sa dagkong mga siyudad sa kalibotan? Duna bay realistikanhong mga solusyon sa ilang mga suliran?

[Blurb sa panid 5]

“Tungod kay daghan kaayong tawo ang mangadto sa mga siyudad, kasagaran daghan ang walay trabaho ug ang kulang ug trabaho”

[Hulagway sa panid 7]

Ang paghuot sa trapiko naghasol sa daghang siyudad

[Hulagway sa panid 7]

Milyonmilyong bata sa kadalanan ang napugos sa pag-atiman sa ilang kaugalingon

[Hulagway sa panid 7]

Alang sa daghang molupyo sa siyudad, ang mga damgo sa mas maayong kinabuhi wala matuman