Tubo—Higante sa mga Sagbot

SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA AUSTRALIA

UNSAY atong mahimo kon walay asukar? Paghingapin na ang pag-ingon nga ang kalibotan dili makalihok​—apan daghang pagkaon ang kinahanglang bag-ohon dayon kon mawala ang asukar. Oo, sa kadaghanang bahin sa kalibotan karon, ang pagkaon ug kalan-ong may asukar nahimong bahin sa adlaw-adlawng kinabuhi, nga naghimo sa paggamag asukar nga usa ka industriya sa tibuok-kalibotan.

Minilyong tawo, gikan sa Cuba ngadto sa India ug gikan sa Brazil ngadto sa Aprika, nananom ug nag-ani ug tubo. Sa pagkamatuod, sa usa ka higayon ang paggamag asukar naghari ingong kinadak-an ug labing dakog-kita nga industriya sa kalibotan. Ikaingon nga ang tubo nakahulma sa kalibotan sa usa ka paagi nga wala mahimo sa ubang mga tanom.

Gusto ka bang mahibalo pag dugang bahin niining talagsaong tanom? Nan uban namo sa pagduaw sa usa ka dapit sa Queensland, Australia, diin gipananom ang tubo. Bisan tuod kining lugara kinagamyan sa tigpananom ug tubo, ang maayong pagpalakaw sa pagkultibar ug pagproseso naghimo niini nga usa sa pangunang tigbaligyag asukar sa kalibotan.

Pagduaw sa Katubhan

Init ug alangaang ang panahon. Ang adlaw sa tropiko nagsidlak sa kaumahan sa gulang nang tubo. Usa ka dakong makina nga sama sa makina nga tig-ani sa trigo hinayng nagdagan diha sa tag-as nga tubo, namutol sa mga bolos ingong proseso sa pag-ani ug nagbutang sa naaning tubo diha sa treyler nga nagdagan sa tapad. Dili madugay ang duga sa tubo moagos gikan sa pinutol nga tubo, ug ang tam-is, lang-og nga baho madala sa hangin. Ang bililhong duga gikan niining talagsaong sagbot nagsugod sa panaw niini gikan sa katubhan ngadto sa panaksan sa asukar diha sa imong lamesa.

Dili pa dugay, ang tubo hago kaayong gipamutol nga manomano dinhi sa Australia sama sa ubang daghang nasod diin ang tubo ginaani. Handurawa ang talan-awon. Ang mga mamumuo namutol sa tubo nga manomano. Ang naglinyang mga mananapas hinayhinayng nag-abante sa katubhan. Halos dungan kaayo samag mga sundalo, gihakgom sa mga mamumuo ang hugpong sa tul-id nga mga bolos sa tubo sa usa ka kamot ug dayon gibira pag-ayo kini sa usa ka kilid aron makita ang mga punoan niini. Swis, abis! Swis, abis! Kusog nga nanghabas, gipuok pagputol ang mga tubo sa mga mamumuo nga nagdalag mga sundang. Gilabay kini sa daplin nga maayong pagkalumbay, miabante sila sa sunod nga pundok, o hugpong, sa mga tubo. Sa tibuok kalibotan, anam-anam nga nabag-o kining kahimtanga, sanglit dugang ug dugang mga nasod karon anaa sa proseso sa paggamit ug makina.

Ang katubhan sa Australia nahimutang duol sa  baybayon nga mga 2,100 kilometros ang gisangkaron nga, ang dakong bahin, nag-ambihas sa iladong Great Barrier Reef. (Tan-awa ang artikulong “Usa ka Pagduaw sa Great Barrier Reef,” sa Hunyo 8, 1991, gula sa Pagmata!) Ang tibuok tuig nga kainit, alangaang nga klima dinhi nagpabuhi sa tubo, ug duolan sa 6,500 ka tigpananom kadaghanan nagpuyo sa gagmayng mga uma sa pamilya nga nagkatag duol sa baybay nga samag mga pungpong sa mga paras diha sa parasan.

Human sa dugay nga biyahe, among nakita sa layo ang katubhan nga siyudad sa Bundaberg, sa sentro nga kabaybayonan sa Queensland. Samtang milugsong kami sa gamayng bungtod, gisugat kami ug nindot kaayong talan-awon​—kutob sa makita sa mata mao ang nagbalodbalod nga mga tubo! Pagkamabulokon! Nagkalainlain ang hugna sa pagtubo sa kaumahan sa tubo, sa ingon maora sila ug tinapakan nga panapton nga hayag ug mga kolor nga berde ug dalag, nga may gagmayng mga pat-akpat-ak nga kolor tsokolate diha sa mga lugar nga wala pa katamni ug tubo ning tuiga o bag-o pang gihawanan.

Kinabugnawan nga bulan sa tuig ang Hulyo, ug ang panahon sa pagpangani ug paggaling mao pay pagsugod. Magpadayon kini hangtod sa Disyembre samtang ang tubo mogulang sa nagkalainlaing hugna. Karon naghinamhinam kami sa pagduaw sa intosan aron makita kon unsay himoon sa naani nang mga tubo. Apan gisugyot nga una pa kami moadto, maayong may mahibaloan kami bahin sa tubo. Busa midesidir kami sa paghapit sa estasyon nga gihimo ang eksperimento sa tubo nga gipatindog diha sa maong lugar. Dinhi ang mga siyentipiko nag-ugmad ug bag-ong mga matang sa tubo ug nanukiduki aron mapauswag ang agrikultura ug produksiyon sa tubo.

Gigikanan ug Pagtikad Niini

Diha sa estasyon nga gihimo ang panukiduki sa tubo, usa ka matinagdanong agronomista nalipay sa pagtudlo kanamo bahin sa tubo ug gisaysay ang paagi sa pagpatubo niini. Lumad kini diha sa baga nga kalasangan sa Habagatan-sidlakang Asia ug New Guinea, ang tubo maoy higante sa pamilya sa sagbot, apil sa nagkalainlaing mga matang sa sagbot sama sa balili, mga tanom nga nagapamungag lugas, ug lanoton nga mga kawayan. Kining mga tanoma nagagama ug asukar diha sa ilang mga dahon pinaagi sa mga proseso nga gitawag ug photosynthesis. Bisan pa niana, lahi ang tubo tungod kay kini nagagama ug daghan kaayong asukar ug dayon ipondo ang asukar ingong tam-is nga duga diha sa lanoton nga mga bolos niini.

Ang pagpananom ug tubo ilado sa tanan sa karaang India. Didto, sa 327 W.K.P., ang mga eskriba sa nanulong nga mga sundalo ni Alejandrong Bantogan nakamatikod nga ang mga molupyo “nagpang-os ug katingalahang tangbo, nga dunay usa ka matang sa dugos nga dili iya sa mga buyog.” Sa dihang milambo ang pagpanuhid ug pag-ugmad panahon sa ika-15ng siglo, ang pagpananom ug tubo kusog kaayong mikaylap. Karong panahona ang mga klase sa tubo may gidaghanong libolibo, ug kapin sa 80 ka nasod ang nakaamot  sa tinuig nga ani nga duolan sa usa ka bilyong tonilada.

Sa kadaghanang bahin sa kalibotan, ang pagpananom hago kaayo nga buhat. Ang gulang nga bolos sa tubo putlon sa gitas-ong mga 40 sentimetros ug itanom nga tinudling nga mga 1.5 metros ang gilay-on sa matag usa. Ang matag pinutol, mosaha sa mga 8 ngadto sa 12 ka bolos nga tubo, nga mogulang ug kapin sa mga 12 ngadto sa 16 ka bulan. Ang paglakaw diha sa baga nga katubhan makahadlok. Ang mga bolos sa tubo ug ang baga nga mga dahon moabot kutob sa gitas-ong kuwatro metros. Kana bang nagkanaas didto hangin lang, o bitin kaha o ilaga? Agig panagana, tingali panahon nang mogawas ngadto sa hawan nga yuta!

Dunay gihimong panukiduki aron matuki ang mga paagi sa pagkontrol sa mga peste ug mga sakit sa tubo. Daghan niining mga eksperimentoha milampos ug diyutay, apan dili ang tanan. Pananglitan, sa 1935, sa usa ka paningkamot sa pagpuo sa makahatag ug kadaot nga cane bettle, gipasulod sa mga awtoridad diha sa amihanang Queensland ang cane toad nga gikan sa Hawaii. Apan sa pagkaalaot, mas kinaham sa cane toad ang ubang daghang kalan-on kay sa mga cane bettle, kini misanay, ug nahimong dakong peste sa tibuok amihanan-sidlakang Australia.

Inyong Sunogon sa Dili pa Anihon?

Sa ulahi, sa migabii na, nagtan-aw kami nga natingala sa dihang gisunog sa lokal nga mag-uuma ang iyang gulang nang mga tubo. Sa pipila ka segundo midako ang kalayo diha sa gamayng katubhan nga ang kalayo miulbo ngadto sa kalangitan panahon sa kagabhion. Ang pagsunog sa tubo makatabang sa pagkuha sa wala kinahanglanang mga dahon ug ubang mga butang nga makasabal sa mga buluhaton sa pag-ani ug paggaling. Apan, karong bag-o, nagkadako ang kiling sa pag-ani nga dili na kinahanglang sugdan pinaagig pagsunog. Kining paagiha gitawag nga lunhawng pag-ani sa tubo. Dili lamang magpadaghan kini sa makuhang asukar kondili magbilin usab kinig makapanalipod nga hapin diha sa yuta, diin, sa baylo, makatabang sa pagsanta sa pagkankan sa yuta ug pagtubo sa mga sagbot.

Bisan pag diha sa daghang nasod diin ang tubo gipananom karon kini ginaani gihapon nga manomano, daghang nasod karon nagaani ginamit ang dagkong mga makinang tigputol sa tubo. Hagbason niining higanteng mga makina ang tag-as nga bolos sa mga tubo, kuhaag uloulo ug dahon ang mga tubo ug dayon putolputolon kini nga minugbo, o mga piniraso, nga andam nang iproseso sa intosan. Samtang ang usa ka mananapas makaani sa aberids ug  5 ka toneladang tubo matag adlaw nga manomano nga hago kaayo, ang mga makina nga tigputol makaputol ug kutob sa 300 ka tonilada matag adlaw nga may kasayon. Ang katubhan mahimong anihon nga tinuig sulod sa daghang tuig una pa mokunhod ang makuhang asukar ug ang mga tanom kinahanglang pulihan.

Sa dihang matapas na ang tubo, dinalian ang paghatod niini, kay ang asukar sa naani nang tubo dali nga madaot. Aron mahatod kini dayon ngadto sa mga intosan, duolan sa 4,100 ka kilometrong hiktin nga riles ang nagserbisyo sa katubhan sa Queensland. Ang gagmayng mga makina nga nagdagan niining mga rilesa mabulokong tan-awon samtang nagbiyahe kini sa kabanikanhan, nga nagguyod ug daghang bagon nga puno kaayo sa tubo.

Ngadto sa Intosan

Ang pagtan-aw sa intosan maoy usa ka makalingaw nga kasinatian. Unang mosugat sa mga mata mao ang naglinya nga mga bagon sa tubo nga naghulat nga haw-asan sa karga. Dugmokon sa dagkong makinang tigdugmok ug tigpigsat ang tubo, nga magpuga sa duga sa tubo gikan sa lanot. Ang nahibiling lanot, o bagaso, paughon ug gamitong sugnod sa tibuok intosan. Ang sobra ibaligya usab ngadto sa tighimog papel ug mga materyal sa pagpanukod nga magamit alang sa ilang mga produkto.

Dayon ang mga lalog sa duga sa tubo kuhaon, nga mahimong tin-awng likido. Ang nakuhang lalog, nga gitawag ug lapoklapok, gamiton sa paghimog abono. Laing produktong makuha gikan sa biya, ang molases, gamiton ingong pagkaon sa mga hayop sa uma o ingong hilaw nga sangkap sa paghimog rum ug alkohol nga gamiton sa industriya. Ang pagkadaghag gamit sa tubo ug ang kahusay sa proseso sa paggaling makaiikag gayod.

Dayon ang likido itoson aron mahimong arnibal pinaagi sa pagpabukal sa wala kinahanglanang tubig, ug kini saboran ug pinong mga kristal nga asukar. Kining mga kristal modako hangtod makaabot sila sa gitinguhang gidak-on. Dayon kuhaon kini gikan sa sinagol ug paughon. Kini mahimong kinugay. Ang dugang nga paglunsay maghimo niini nga kalamay nga pamilyar nga repinadong puti nga asukar nga makita sa kadaghanan diha sa ilang lamesa nga kan-anan.

Tingali ang imong tsa o kape motam-is nag diyutay human niining makalingaw ug impormatibong paglibot sa nasod sa tubo. Siyempre, kon duna kay diabetes, nan tingali dili ka mogamit ug asukar ug basig mogamit ug kapuli nga asukar.

Sa pagkatinuod, nakadayeg gayod kita sa kamamugnaon ug kahanas sa Usa nga nagdisenyo ug dayon nagpatubo ug hilabihan ka daghan niining katingalahang tanom, ang tubo​—tinuod nga higante sa mga sagbot!

[Kahon sa panid 22]

“Beet” ba o Tubo?

Ang asukar ginama gikan sa duha ka pangunang mga tanom sa kalibotan. Ang tubo motubo diha lamang sa mga lugar sa tropiko ug maoy naglangkob sa labing menos 65 porsiyento sa abot sa asukar sa kalibotan. Ang nahibiling 35 porsiyento kinuha gikan sa mga sugar beet, nga motubo sa mas bugnawng mga klima, sama sa Sidlakan ug Kasadpang Uropa ug Amerika del Norte. Ang mga asukar managsamag kemikal nga elemento.

[Hulagway sa panid 23]

Ang tubo gisunog sa wala pa aniha

[Hulagway sa panid 23]

Makina nga tig-ani sa tubo. Traktor nagbutad sa treyler

[Picture Credit Line sa panid 21]

Tanang hulagway sa mga panid 21-4: Queensland Sugar Corporation