Kapitulo 7

Taoismo ug Confucianismo​—Pagpangita sa Dalan sa Langit

Ang Taoismo, Confucianismo, ug Budismo naglangkob sa tulo ka dagkong relihiyon sa Tsina ug sa Halayong Silangan. Dili sama sa Budismo, hinoon, ang Taoismo ug Confucianismo wala nahimong relihiyon sa kalibotan apan sukaranang nagpabilin sa Tsina ug sa bisan diin ang kulturang Insik miasertar sa impluwensiya niini. Bisan pa walay opisyal nga pigura sa gidaghanon karon sa ilang mga sumusunod ang mabatonan sa Tsina, ang Taoismo ug Confucianismo langkob nga nakadominar sa relihiyosong kinabuhi sa duolan sa un kuarto sa populasyon sa kalibotan sulod sa miaging 2,000 ka tuig.

1. (Ilakip ang introduksiyon.) (a) Diin ang Taoismo ug Confucianismo gibuhat, ug unsa ka halapad kini? (b) Sa unsang hugna sa panahon moliso kita karon sa pagsusi niining pagtulon-an?

 ‘PASAGDI ang gatosan ka bulak mamuswak; pasagdi ang gatosan ka tunghaan managsangka.’ Kanang panultihon, nga gihimong bantogan ni Mao Tse-tung sa Republika sa Katawhan sa Tsina sa usa ka pakigpulong niadtong 1956, sa aktuwal batbat-pulong sa panultihon nga gigamit sa mga eskolar nga Insik sa paghubit sa panahon sa Tsina gikan sa ikalima ngadto sa ikatulo ka siglo W.K.P., nga gitawag panahon sa Naggubat nga mga Estado. Niining panahona ang gamhanan dinastiyang Chou (c. 1122-256 W.K.P.) naut-ut na ngadto sa sistema sa lugak pagkabugkos  amo-saop nga mga estado nga nalambigit sa padayong gubat, ngadto sa dakong kaguol sa kumong katawhan.

2. (a) Unsa ang mitultol sa “gatosan ka tunghaan” sa hunahuna? (b) Unsa ang nahabilin sa kaugmaran sa “gatosan ka tunghaan”?

² Ang kasamok ug kasakit nga dala niining mga gubat ugdang nagpaluya sa awtoridad sa tradisyonal nagmandong klase. Ang kumong katawhan dili na kontento sa pagpasakop sa ilang kaugalingon sa mga kapritso ug mga lingla sa aristokrasya ug hilom nga mag-antos sa sangpotanan. Ingon nga resulta, ang dugay nang gipugngang mga ideya ug mga damgo nanlimbukad sama sa “gatosan ka bulak.” Ang nagkalainlaing tunghaan sa hunahuna nagpalambo sa ilang mga ideya sa kagamhanan, balaod, sosyal nga kahusay, kagawian, ug etika, maingon man sa mga ulohan sama sa agrikultura, musika, ug literatura, isip mga paagi sa pagpasig-uli sa pagkanormal sa kinabuhi. Nailhan kini nga “gatosan ka tunghaan.” Kadaghanan niini wala mopatunghag dayong mga epekto. Duha ka tunghaan, bisan pa, nakakab-ot sa kabantogan ug kini nakaimpluwensiya sa kinabuhi sa Tsina sulod sa kapin sa 2,000 ka tuig. Kini sa kaulahian hiilhan nga Taoismo ug Confucianismo.

 Tao​—Unsa Kini?

3. (a) Unsa ang Insik nga hunahuna sa Tao? (b) Inay sa usa ka Maglalalang, unsa ang gituohan sa Insik nga mao ang kawsa sa tanang butang? (Itandi ang Hebreohanon 3:4.)

³ Aron masabtan ngano ang Taoismo (gilitok dow-ismo; sama sa Ingles nga now) ug Confucianismo nakahimo sa pagkupot sa maong lalom ug dayong impluwensiya sa katawhang Insik, maingon man niadtong sa Hapon, Korea, ug uban naglibot nga kanasoran, kinahanglanon ang pagsabot sa pasukaranan Insik nga hunahuna sa Tao. Ang pulong mismo nagkahulogan “dalan, agianan, o alagian.” Sa pagpasangkad, kini usab nagkahulogan “metodo, prinsipyo, o doktrina.” Alang sa Insik, ang harmonya ug kahusay nga nakita nila sa uniberso kapadayagan sa Tao, usa ka matang sa balaang kabubut-on o pamalaod nga naglungtad ug nagpaigo sa uniberso. Sa laing pulong, inay sa pagtuo sa usa ka Maglalalang Diyos, kinsa nagkontrolar sa uniberso, sila nagtuo sa usa ka probidensiya, sa kabubut-on sa langit, o sa yanong langit mismo isip kawsa sa tanang butang.

4. Sa unsang paagi ang Insik nagpadapat sa hunahuna sa Tao sa tawhanong kalihokan? (Itandi ang Proverbio 3:​5, 6.)

⁴ Nagpadapat sa hunahuna sa Tao sa tawhanong kalihokan, ang Insik mituo nga dunay natural ug hustong paagi sa pagbuhat sa tanang butang ug ang tanang butang ug ang tanan dunay hustong dapit niini ug hustong lihok niini. Sila mituo, pananglitan, nga kon ang magmamando nagbuhat sa iyang katungdanan pinaagi sa tarong nga pagdumala sa katawhan ug nag-atiman sa mga halad rituwal maylabot sa langit, motunhay ang kalinaw ug kadagaya alang sa nasod. Mao man, kon ang katawhan sugot sa pagpangita sa dalan, o sa Tao, ug sundon kini, ang tanang butang mahimong harmonya, malinawon, ug epektibo. Apan kon sila mosukwahi o mosukol niini, ang resulta mao ang kaguliyang ug kalisdanan.

5. (a) Unsa ang pagduol sa Taoismo sa Tao? (b) Unsa ang pagduol sa Confucianismo sa Tao? (c) Unsang mga pangutana ang kinahanglan tubagon?

 ⁵ Kining ideya sa pagnunot sa Tao ug dili sa pagsukol sa agos niini mao ang sentral nga elemento sa pilosopikal ug relihiyosong hunahuna sa Insik. Mahimo kining ikaingon nga ang Taoismo ug Confucianismo duha ka nagkalahing kapahayagan sa samang hunahuna. Ang Taoismo nagbaton sa mistikal nga pagduol ug, sa orihinal nga porma niini, naglaban sa kawalay lihok, kahilom ug kawalay tutol, nga nagpahilayo sa katilingban ug nagbalik sa kinaiya. Ang pasukaranang ideya niini mao nga ang tanang butang magmaayo ra kon ang katawhan molingkod, dili mobuhat sa bisan unsa, ug pasagdan ang kinaiya nga modagan sa kurso niini. Ang Confucianismo, sa laing bahin, nagbaton sa pragmatikong pagduol. Kini nagtudlo nga ang sosyal nga kahusay mahuptan sa dihang ang tagsa ka tawo modula sa iyang gituyong papel ug mobuhat sa iyang katungdanan. Alang nianang katuyoan, kini mikodigo sa tanan tawhanon ug sosyal nga relasyon​—magmamando-sakop, amahan-anak-lalaki, bana-asawa, ug uban pa​—ug nagtaganag giya alang sa tanan kanila. Natural, kini mopatungha sa mosunod nga mga pangutana: Sa unsang paagi kining duha ka sistema milungtad? Kinsa ang mga tagtukod niini? Sa unsang paagi kini gibuhat karon? Ug unsa ang nahimo niini maylabot sa pagpangita sa tawo sa Diyos?

Taoismo​—Sinugdanang Pilosopikal

6. (a) Unsa ang nahibaloan mahitungod sa tagtukod sa Taoismo? (b) Sa unsang paagi ang tagtukod sa Taoismo hiilhan nga Lao-tzu?

⁶ Sa unang mga hugna niini, ang Taoismo naglabi nga pilosopiya inay kay sa relihiyon. Ang tagtukod niini, si Lao-tzu, nahigawad sa kaguliyang ug kasamok sa panahon ug nangitag kahupayan pinaagi sa pagpahilayo sa katilingban ug sa pagbalik sa kinaiya. Dili daghan ang nahibaloan mahitungod sa tawo, kinsa giingon nga nagkinabuhi sa ikaunom ka siglo W.K.P., bisan pa nga kana usab dili piho. Kumon siya nga gitawag Lao-tzu, nga nagkahulogan “Tigulang nga Agalon” o “Usa nga Tigulang,” tungod kay, sumala sa leyendo, ang iyang burus nga inahan nagdala  kaniya sulod sa taas nga panahon nga sa dihang natawo siya, ang iyang buhok puti na.

7. Unsa ang atong makat-onan mahitungod kang Lao-tzu gikan sa “Kasaysayanhong mga Rekord”?

⁷ Ang bugtong opisyal nga rekord mahitungod kang Lao-tzu anaa sa Shih Chi (Kasaysayanhong mga Rekord), ni Ssu-ma Ch’ien, usa ka respetadong historyador sa korte sa ikaduha ug unang siglo W.K.P. Sumala niining tinubdan, ang tinuod nga ngalan ni Lao-tzu mao si Li Erh. Nag-alagad siya isip eskribyente sa mga arkibo sa imperyo sa Loyang, sentral Tsina. Apan labi pang hinongdanon, kini naghatag niining talaan mahitungod kang Lao-tzu:

 “Si Lao Tzu nagpuyo sa Chou sa kinadak-an sa iyang kinabuhi. Sa dihang nakita-daan niya ang pagkadunot sa Chou, siya mibiya ug miadto sa prontera. Ang opisyal sa aduwana si Yin Hsi miingon: ‘Ginoo, sanglit kay kini nakapahimuot kanimo ang pagretiro, ako nagahangyo kanimo sa pagsulat ug basahon alang kanako.’ Niana si Lao Tzu misulat sa usa ka basahon sa duha ka bahin nga naglakip sa lima ka libo kapin ka pulong, diin siya mihisgot sa hunahuna sa Dalan [Tao] ug sa Gahom [Te]. Unya siya mibiya. Walay mausa ang nahibalo diin siya namatay.”

8. (a) Unsang basahon ang giingon nga gipatungha ni Lao-tzu? (b) Ngano ang basahon nahulog sa daghan nagkalahing interpretasyon?

⁸ Daghang eskolar nagduda sa katinuoran niining talaan. Sa bisan unsang kaso, ang basahon nga napatungha hiilhan  nga Tao Te Ching (sagad gihubad “Ang Klasika sa Dalan ug sa Gahom”) ug giisip prinsipal nga teksto sa Taoismo. Kini gisulat sa mubo, tanghagaong berso, ang uban kanila tulo o upat ka pulong lang ang gitas-on. Tungod niini ug tungod kay ang kahulogan sa pipila ka karakter dako ug kausaban sukad sa panahon ni Lao-tzu, ang basahon nahulog sa daghan nagkalahing interpretasyon.

Pasiplat sa “Tao Te Ching”

9. Sa unsang paagi gibatbat ni Lao-tzu ang Tao sa Tao Te Ching?

⁹ Sa Tao Te Ching, si Lao-tzu mibatbat sa Tao, ang ultimong dalan sa kinaiya, ug mipadapat niini sa tagsa ka nibel sa tawhanong kalihokan. Dinhi mokutlo kita gikan sa modernong hubad ni Gia-fu Feng ug Jane English aron makapasiplat sa Tao Te Ching. Mahitungod sa Tao, kini miingon sa mosunod:

 “[Dunay] butang misteryosong pagkaporma,

Nga natawo una pa sa langit ug yuta, . . .

Lagmit kini ang inahan sa butang napulo ka libo,

Sa ngalan niini wala ako mahibalo.

Tawga kining Tao.”​—Kapitulo 25.

 “Tanang butang gikan sa Tao.

 Sa Kaayo [Te] kini gipalambo.

Sa butang kini giporma.

Sa kahimtangan kini gihulma.

Busa ang butang napulo ka libo tanan nagtahod sa Tao ug

nagpasidungog sa Kaayo [Te].”​—Kapitulo 51.

10. (a) Unsa ang tumong sa Taoismo? (b) Sa unsang paagi kining Taoistang panlantaw gipadapat sa tawhanong paggawi?

¹⁰ Unsay atong masabot niining tanghagaong mga pasahe? Nga sa mga Taoista, ang Tao misteryoso kosmikong puwersa nga responsable sa materyal nga uniberso. Ang tumong sa Taoismo mao ang pagpangita sa Tao, sa pagtalikod sa kalibotan, ug mahimong usa uban sa kinaiya. Kining hunahuna gibanaag usab sa Taoistang panlantaw sa tawhanong kagawian. Nia ang kapahayagan niining mithi sa Tao Te Ching:

 “Mas maayong hunongon kay sa taman sa ngilit pun-on.

Ang sulab baira ug sobra, ug kini sa madali mahabol ra.

Magtigom sa bulawan ug jaspe, ug walay mausa ang makapa-nalipod

niini.

Angkonang bahandi ug titulo, ug sundon sa peligro.

Moretiro sa dihang human na ang trabaho.

Mao kini ang dalan sa langit.”​—Kapitulo 9.

11. Sa unsang paagi ikahubit ang Taoistang mithi?

¹¹ Kining pipila ka panig-ingnan nagpakita nga sa dili momenos sa sinugdan, ang Taoismo sa pasukaranan usa ka tunghaan sa pilosopiya. Agig sanong sa inhustisya, kalisdanan, kalaglagan, ug kakawangan nga miresulta sa pintas nga paggahom sa amo-saop nga sistema sa panahon, ang mga Taoista mituo nga ang dalan sa pagkaplag sa kalinaw ug harmonya mao ang pagbalik sa tradisyon sa karaan antes sa mga hari ug mga ministro kinsa midominar sa kumong katawhan. Ang ilang mithi mao ang pagkinabuhi sa malinawon, banikanhong kinabuhi, sa paghiusa uban sa kinaiya.​—Proverbio 28:​15; 29:2.

Ikaduhang Makinaadmanon sa Taoismo

12. (a) Kinsa si Chuang Chou? (b) Unsa ang iyang gidugang sa orihinal nga pagtulon-an ni Lao-tzu?

¹² Ang pilosopiya ni Lao-tzu gipadayon usa ka lakang pa ni  Chuang Chou, o Chuang-tzu, nga nagkahulogan “Agalon Chuang” (369-286 W.K.P.), kinsa giisip nga labing inilang sumusunod ni Lao-tzu. Sa iyang basahon, Chuang Tzu, wala lamang niya hashasi ang Tao apan mihubit usab sa mga ideya sa yin ug yang, nga unang naugmad sa I Ching. (Tan-awa ang panid 83.) Sa iyang panlantaw, walay butang sa matuod permanente o absoluto, apan ang tanang butang anaa sa kahimtang balhinbalhin taliwala sa duha ka magkaatbang. Sa kapitulo “Lunop sa Tinghunlak,” siya misulat:

 “Walay butang permanente sa uniberso, kay ang tanang butang nagkinabuhi sa igong gidugayon lamang aron mamatay. Ang Tao lamang, kay walay sinugdan o kataposan, ang modayon hangtod sa hangtod. . . . Ang kinabuhi mahimong ikatanding sa tuling kabayo nga nagdagan-lukso sa bug-os nga katulin​—kini nagbalhin sa kanunay ug sa dayon, sa tagsa ka tipik sa segundo. Unsa ang imong buhaton? Unsa ang imong dili buhaton? Kini sa pagkamatuod walay kalainan.”

13. (a) Uban sa hashas ni Chuang Chou, unsa ang Taoistang panlantaw sa kinabuhi? (b) Unsang damgo ni Chuang-tzu ang labing nahinumdoman?

¹³ Tungod niining pilosopiya sa pagkawalay umoy, ang Taoistang panlantaw mao nga walay punto ni bisan kinsa sa pagbuhat sa bisan unsang butang aron sa pagpanghilabot sa kon unsa ang gipalihok na sa kinaiya. Sa madali o madugay, ang tanang butang mobalik sa kaatbang niini. Bisan kon unsa ka lisod ang kahimtang, kini sa dili madugay mamaayo. Bisan kon unsa ka makapahimuot ang kahimtang, kini sa dili madugay malawos. (Sa kasukwahi, tan-awa ang Ecclesiastes 5:​18, 19.) Kining pilosopikal nga panlantaw sa kinabuhi gihulagway sa usa ka damgo ni Chuang-tzu diin ang kumong katawhan labaw nga nahinumdom kaniya:

 “Makausa si Chuang Chou midamgo nga siya usa ka alibangbang, alibangbang nga nagkayab ug naglupad, malipayon sa iyang kaugalingon ug nagbuhat sa nahimut-an niya. Wala siya mahibalo nga siya si Chuang Chou. Sa hinanali siya nakamata ug diha siya, tibuok ug tataw nga si Chuang Chou. Apan siya  wala mahibalo kon siya ba si Chuang Chou nga nagdamgo nga siya alibangbang, o alibangbang nga nagdamgo nga siya si Chuang Chou.”

14. Sa unsang nataran ang Taoistang impluwensiya makita?

¹⁴ Ang impluwensiya niining pilosopiya makita sa estilo sa balak ug pinintal nga giugmad sa mga artistang Insik sa ulahing kaliwatan. (Tan-awa ang panid 171.) Ang Taoismo, bisan pa, dili mopabiling uyon-uyon ra nga pilosopiya sa taas nga panahon.

Pilosopiya Ngadto sa Relihiyon

15. (a) Sa unsang ideya ang kalinga sa kinaiya mitultol sa mga Taoista? (b) Unsang mga pahayag sa Tao Te Ching ang nakaamot sa maong ideya?

¹⁵ Sa ilang paningkamot nga mahiusa uban sa kinaiya, ang mga Taoista nahimong nalinga sa pagkadili-matigulang ug pagkamaulian. Nangagpas sila nga basin pinaagi sa pagkinabuhi harmonya sa Tao, o dalan sa kinaiya, ang usa lagmit makakulikot sa mga sekreto sa kinaiya ug mahimong hilwas sa pisikal nga kadaot, balatian, ug bisan sa kamatayon. Bisan pa si Lao-tzu wala mohimo niini nga isyu, ang mga pasahe sa Tao Te Ching daw nagsugyot niining ideya. Pananglitan, ang kapitulo 16 nag-ingon: “Ang mahimong usa sa Tao mao ang walay kataposan. Ug bisan pa ang lawas mamatay, ang Tao bisan kanus-a dili mamatay.” a

16. Sa unsang paagi ang mga sinulat ni Chuang-tzu midugang sa madyikal nga pagtuo sa Taoismo?

¹⁶ Si Chuang-tzu usab miamot sa maong pangagpas. Pananglitan, sa usa ka kokabildo sa Chuang Tzu, usa ka mitikal nga karakter nangutana sa lain, “Taas ka na ug panuigon, apan sa gihapon bata pa ang imong kutis. Sa unsang paagi kini?” Ang ulahi mitubag: “Ako nakakat-on sa Tao.” Mahitungod sa lain Taoistang pilosopo, si Chuang-tzu misulat: “Karon si Liehtse mahimong makasakay sa hangin. Naglayag nga malipayon sa mabugnaw  nga huyohoy, mopadayon siya sa napulog-lima ka adlaw una pa sa iyang pagbalik. Taliwala sa mga mortal nga makakab-ot sa kalipay, ang maong tawo talagsaon.”

17. Unsang Taoistang mga buhat ang miresulta sa unang ispikulasyon, ug uban sa unsang sangpotanan? (Itandi ang Roma 6:​23; 8:​6, 13.)

¹⁷ Ang mga sugilanon sama niini mihaling sa handurawan sa mga Taoista, ug misugod sila sa sulaysulay sa pagpalandong, diyeta, ug mga ehersisyo sa pagginhawa nga giingon nga mahimong makalangan sa katun-as sa lawas ug sa kamatayon. Wala madugay, ang mga leyendo misugod pagkatap mahitungod sa mga imortal kinsa makalupad sa kapanganoran ug magpakita ug dili-magpakita sumala sa gusto ug kinsa nagpuyo sa sagradong kabukiran o halayong kapuloan sulod sa dili maihap nga katuigan, nga sustenido sa tun-og o madyikal nga prutas. Ang kasaysayang Insik nagtaho nga sa 219 W.K.P., ang emperador Ch’in, si Shih Huang-Ti, nagpadalag panon sa mga sakayan uban sa 3,000 ka batang lalaki ug babaye sa pagpangita sa leyendong pulo sa P’eng-lai, ang puloy-anan sa mga imortal, aron sa pagdala balik sa yerba sa imortalidad. Wala na kinahanglanang isulti pa, wala sila mamalik uban sa tambal-tanan, apan ang tradisyon nagkanayon nga sila namuyo sa mga pulo nga hiilhang Hapon.

18. (a) Unsa ang Taoistang ideya luyo sa ‘pildoras sa imortalidad’? (b) Unsang ubang madyikal nga buhat ang naugmad sa Taoismo?

¹⁸ Sulod sa dinastiyang Han (206 W.K.P.-220 K.P.), ang madyikal nga mga buhat sa Taoismo nakadangat sa bag-ong gitas-on. Giingon nga si Emperador Wu Ti, bisan pa nagpaluyo sa Confucianismo isip opisyal nga pagtulon-an sa Estado, labihang nadani sa Taoistang ideya sa pisikal nga imortalidad. Labihan siya nga nadani sa pagmugna sa ‘mga pildoras sa imortalidad’ pinaagi sa alkimiya. Sa Taoistang panlantaw, moresulta ang kinabuhi sa dihang ang magkaatbang nga mga puwersa sa yin ug yang (babaye ug lalaki) motipon. Busa, pinaagi sa paghiusa sa tingga (ngiob, o yin) ug merkuryo (dan-ag, o yang), ang mga alkimista nanig-ingon sa palakaw sa kinaiya, ug ang produkto, gipalandong nila, mao ang pildoras sa imortalidad. Ang mga Taoista usab miugmad sa mga ehersisyo nga samag-Yoga, mga teknik  sa pagkontrolar sa pagginhawa, mga pagdili sa pagkaon, ug mga buhat seksuwal nga gituohan nga makapalig-on sa hinongdanong enerhiya sa usa nga makapalugway sa kinabuhi. Ang kahimanan nila naglakip sa madyik nga anting-anting nga giingon makahimo sa usa nga dili makita ug dili madutlan sa mga hinagiban o makapahinabo sa usa nga molakaw sa tubig o molupad latas sa wanang. Sila usab duna sa madyik nga mga timbre, nga sagad naglakip sa simbolo sa yin-yang, nga gipatapot sa mga tinukod ug ibabaw sa mga ganghaan sa pagbalda sa daotang mga espiritu ug mapintas nga mga mananap.

19. Sa unsang paagi ang Taoismo nahimong organisado?

¹⁹ Sa ikaduhang siglo K.P., ang Taoismo organisado na. Usa ka Chang Ling, o Chang Tao-ling, mitukod sa usa ka Taoista sekretong kapunongan sa kasadpang Tsina ug nagbuhat sa madyikal  nga pagpanambal ug alkimiya. Tungod kay ang kada membro gipabayad sa lima ka peka sa bugas-humay, ang iyang kalihokan hiilhang Taoismo sa Lima-ka-Pekang-Bugas-Humay (wu-tou-mi tao). b Miangkon nga siya nakadawat ug personal nga bugna gikan ni Lao-tzu, si Chang nahimong unang “langitnong agalon.” Sa kaulahian, kini giingon nga siya nagmalamposon sa paghimo sa tambal-tanan sa kinabuhi ug misaka ngadto sa langit nga buhi, nga nagsakay sa tigre, gikan sa Bukid Lung-hu (Kabukirang Dragon-Tigre) sa Probinsiya sa Kiangsi. Uban ni Chang Tao-ling dihay misugod nga kasiglohan-kataas nga pulipuli sa “langitnong mga agalon,” ang matag usa giingon nga reinkarnasyon ni Chang.

Pagsagubang sa Hagit sa Budismo

20. Sa unsang paagi ang Taoismo naningkamot sa pagkontra sa impluwensiya sa Budismo?

²⁰ Sa ikapitong siglo, sa panahon sa dinastiyang T’ang (618-907 K.P.), ang Budismo nakasulod na sa Insik relihiyosong kinabuhi. Agig kontra-lakang, ang Taoismo mituboy sa kaugalingon isip relihiyon uban sa Insik nga sinugdanan. Si Lao-tzu gihimong diyos, ug ang Taoistang kasulatan gikanonisar. Ang mga templo, mga monasteryo, ug mga kumbento gitukod, ug ang mga orden sa mga monghe ug mga mongha gilig-on, kapin o kulang sa Budistang paagi. Dugang pa, gisagop usab sa Taoismo sa kaugalingong panteyon niini ang daghan sa mga diyos, mga diyosa, mga engkanto, ug mga imortal sa Insik nga sugilanon, sama sa Walo ka Imortal (Pa Hsien), ang diyos sa abohan (Tsao Shen), mga diyos sa siyudad (Ch’eng Huang), ug mga guwardiya sa ganghaan (Men Shen). Ang resulta mao ang kasagolan nga naggakos sa mga elemento sa Budismo, tradisyonal nga patootoo, espiritismo, ug pagsimba sa katigulangan.​—1 Corinto 8:5.

21. Sa kaulahian, ngadto sa unsa ang Taoismo nagbalhin sa kaugalingon niini, ug sa unsang paagi?

²¹ Samtang nagpadayon ang panahon, ang Taoismo anam-anam  nga naunlod ngadto sa sistema sa idolatriya ug patootoo. Ang kada tawo yanong nagsimba sa iyang paboritong diyos ug diyosa sa lokal nga templo, nga naghangyo kanila sa panalipod batok sa daotan ug sa panabang sa pagbaton sa yutan-ong kaadunahan. Ang mga saserdote gibayran sa pagdumala sa mga lubong; sa pagpilig paborable nga mga dapit alang sa lubnganan, balay, ug patigayon; sa pagpakigsugilon uban sa mga minatay; sa pag-iway sa daotang mga espiritu ug mga multo; sa pagsaulog sa mga pangilin; ug sa pagbuhat sa lainlain ubang rituwal. Busa, ang kon unsa misugod nga tunghaan sa mistikong pilosopiya nausab ngadto sa usa ka relihiyon nga lalom nakalunang sa pagtuo sa imortal nga mga espiritu, kalayonhong-impiyerno,  ug mga daw-diyos​—mga ideya gikan sa nagpundong danaw sa bakak nga tinoohan sa karaang Babilonya.

Lain Iladong Manggialamon sa Tsina

22. Unsang tunghaan sa hunahuna ang nahimong bantogan sa Tsina, ug unsang mga pangutana kinahanglan atong palandongon?

²² Samtang kita nakasubay sa pagsaka, kaugmaran, ug kalusno sa Taoismo, kinahanglan atong hinumdoman nga kini usa lamang sa “gatosan ka tunghaan” nga namuswak sa Tsina sulod sa panahon sa Naggubat nga mga Estado. Ang laing tunghaan nga sa kaulahian nahimong bantogan, sa pagkamatuod, nahimong dominante, mao ang Confucianismo. Apan ngano ang Confucianismo nakadangat sa maong kabantogan? Sa tanang manggialamong Insik, si Confucio sa walay duhaduha mao ang labing ilado gawas sa Tsina, apan kinsa siya sa pagkamatuod? Ug unsa ang iyang gitudlo?

23. Unsang personal nga mga detalye mahitungod kang Confucio ang gihatag sa “Kasaysayanhong mga Rekord”?

²³ Mahitungod kang Confucio, moliso kita usab sa Shih Chi (Kasaysayanhong mga Rekord) ni Ssu-ma Ch’ien. Sukwahi sa mubong hulagway kang Lao-tzu, makakaplag kita ug taastaas nga biyograpiya ni Confucio. Nia ang pipila ka personal nga detalye nga gikutlo gikan sa hubad sa Insik nga eskolar si Lin Yutang:

 “Si Confucio natawo sa lungsod sa Tsou, sa purok sa Ch’angping, sa dapit sa Lu. . . . [Ang iyang inahan] miampo sa bungtod sa Nich’iu ug nanganak kang Confucio agig tubag sa iyang pag-ampo, sa ikakawhaag-duha ka tuig ni Duke Hsiang sa Lu (551 W.K.). May dayag nga lukotlukot sa iyang ulo sa iyang pagkatawo, ug mao kana ngano siya gitawag ‘Ch’iu’ (nga nagkahulogan “bungtod”). Ang iyang literaryong ngalan mao si Chungni, ug ang iyang apelyido mao ang K’ung.” c

24. Unsa ang nahitabo sa sayong kinabuhi ni Confucio?

 ²⁴ Wala madugay tapos sa iyang pagkatawo, ang iyang amahan namatay, apan ang iyang inahan, bisan pobre, naningkamot sa pagtagana kaniya sa hustong edukasyon. Ang batang lalaki nakaugmad ug mahait nga interes sa kasaysayan, balak, ug musika. Sumala sa The Analects, usa sa Four Books ni Confucio, siya mihalad sa iyang kaugalingon sa eskolarnong pagtuon sa dihang siya nakaabot sa panuigong 15. Sa panuigong 17, siya gihatagag menor nga puwesto sa kagamhanan sa iyang nitibong estado sa Lu.

25. Sa unsang paagi ang kamatayon sa inahan ni Confucio nag-apektar kaniya? (Itandi ang Ecclesiastes 9:​5, 6; Juan 11:​33, 35.)

²⁵ Ang iyang kahimtang sa panalapi dayag nga miuswag, busa siya naminyo sa panuigong 19 ug may anak-lalaki pagkasunod tuig. Sa iyang katung-ang mga 20, bisan pa, ang iyang inahan namatay. Kana dayag nga may dakong epekto kaniya. Isip metikulosong tagsunod sa karaang tradisyon, si Confucio  miretiro sa publikong kinabuhi ug nagbangotan sa iyang inahan sa iyang lubnganan sulod sa 27 ka bulan, sa ingon nagtagana sa Insik sa klasikang panig-ingnan sa anaknong debosyon.

Si Confucio ang Magtutudlo

26. Unsang propesyon ang gibatonan ni Confucio tapos sa kamatayon sa iyang inahan?

²⁶ Human niana, siya mibiya sa iyang pamilya ug nagbaton sa okupasyon isip nagsuroysuroy nga magtutudlo. Ang mga ulohan nga iyang gitudlo naglakip sa musika, balak, literatura, sibika, etika, ug siyensiya, o sa kon unsa man ang naa niini niadtong panahon. Lagmit siya nakahimog bantogang ngalan alang sa iyang kaugalingon, kay kini giingon nga sa usa ka panahon mikabat sa 3,000 ang iyang estudyante.

27. Unsa ang nahibaloan mahitungod kang Confucio isip magtutudlo? (Itandi ang Mateo 6:​26, 28; 9:​16, 17; Lucas 12:​54-57; Juan 4:​35-38.)

²⁷ Sa Silangan, si Confucio gitahod labi na isip batid nga magtutudlo. Sa pagkamatuod ang titik sa lapida sa iyang lubnganan sa Ch’üfou, Probinsiya sa Shantung, yanong mabasa “Karaan, Labing Balaang Magtutudlo.” Usa ka magsusulat sa Kasadpan mihubit sa iyang metodo sa pagpanudlo niining paagi: “Siya milakaw gikan sa ‘dapit ngadto sa dapit inubanan niadtong kinsa nagtuon sa iyang mga panlantaw sa kinabuhi.’ Bisan kanus-a ang panaw modala kanila ug layolayo mosakay siya sa karomata sa baka. Ang hinay nga paso sa mananap nakapahinabo sa iyang mga tinon-an sa pagsunod nga naglakaw, ug dayag kini nga ang ulohan sa iyang mga lektura sagad gisugyot sa mga hitabo nga mahitabo sa dalan.” Makapainteres, si Jesus sa ulahing petsa, ug sa independiyente, naggamit sa susamang metodo.

28. Sumala sa Insik nga magsusulat si Lin Yutang, unsa ang nakahimo kang Confucio nga pinasidunggang magtutudlo?

²⁸ Ang nakahimo kang Confucio nga pinasidunggang magtutudlo taliwala sa mga taga-Silangan, walay duhaduha, mao ang kamatuoran nga siya mismo usa ka maayong estudyante, labi na sa kasaysayan ug etika. “Ang katawhan nadani  kang Confucio, dili labi na tungod kay siya ang labing maalamong tawo sa iyang panahon, kondili tungod kay siya ang labing makinaadmanong eskolar, ang bugtong usa sa iyang adlaw kinsa makahimo sa pagtudlo kanila mahitungod sa karaang mga basahon ug karaang kinaadman,” misulat si Lin Yutang. Mipunting niining gugma sa pagkat-on nga lagmit mao ang yawing katarongan ngano ang Confucianismo nagmadaogon kay sa ubang tunghaan sa hunahuna, gisuma ni Lin ang butang niining paagi: “Ang mga magtutudlo ni Confucio dunay tinong butang itudlo ug ang mga tinon-an ni Confucio dunay tinong butang makat-onan, nga mao, sa pagtuon sa kasaysayan, samtang ang ubang tunghaan napugos sa pagpalanog sa ilang yano kaugalingong opinyon.”

“Langit ang Nakaila Kanako!”

29. (a) Unsa ang matuod nga ambisyon ni Confucio sa kinabuhi? (b) Sa unsang paagi siya naningkamot sa pagkab-ot sa iyang ambisyon, ug uban sa unsang resulta?

²⁹ Bisan pa sa iyang kalamposan isip magtutudlo, si Confucio wala magpalandong sa pagpanudlo ingon nga iyang trabaho sa tibuok kinabuhi. Mibati siya nga ang iyang mga ideya sa etika ug moral mahimong makaluwas sa samok nga kalibotan sa iyang adlaw kon ang mga magmamando mopadapat lamang kanila pinaagi sa pagpasulod kaniya o sa iyang mga tinon-an sa ilang kagamhanan. Alang niining katuyoan, siya ug ang usa ka diyotay nga pundok sa iyang kinasuorang disipolo mibiya sa iyang nitibong estado sa Lu ug mipanaw sa estado ngadto sa estado sa pagsulay sa pagkaplag sa maalamong magmamando kinsa mosagop sa iyang mga ideya sa kagamhanan ug sosyal nga kahusay. Unsa ang sangpotanan? Ang Shih Chi nagpahayag: “Sa kaulahian siya mibiya sa Lu, giabandonar sa Ch’i, giabog sa Sung ug Wei, miantos sa kawad-on taliwala sa Ch’en ug Ts’ai.” Human sa 14 ka tuig nga panaw, mibalik siya sa Lu, pakyas apan wala madugmok.

30. Unsang mga buhat sa literatura ang miporma sa pasukaranan sa Confucianismo?

³⁰ Alang sa nahibilin sa iyang mga adlaw, siya mihalad sa  iyang kaugalingon sa buhat literatura ug sa pagtudlo. (Tan-awa ang kahon, panid 177.) Bisan sa walay duhaduha siya nasubo sa iyang pagkawala hiilhi, miingon siya: “Wala ako magbagolbol batok sa Langit. Wala ako magbagotbot batok sa tawo. Ako nagpadayon sa akong pagtuon dinhi sa yuta, ug haduol sa Langit sa itaas. Langit ang nakaila kanako!” Sa kaulahian, sa tuig 479 W.K.P., siya namatay sa panuigong 73.

Diwa sa mga Ideya ni Confucio

31. Unsa ang gitudlo ni Confucio nga mao ang dalan sa pagbaton sa sosyal nga kahusay?

³¹ Bisan pa si Confucio ilado isip eskolar ug magtutudlo, ang iyang impluwensiya dili kay limitado ra sa mga sirkulo sa eskolar. Sa pagkamatuod, ang tumong ni Confucio dili lamang ang pagtudlo sa mga lagda sa paggawi o moral apan usab sa pagpasig-uli sa kalinaw ug kahusay sa katilingban, nga, sa maong panahon, gikuniskunis sa siging away taliwala sa amo-saop nga mga ginoo. Sa pagkab-ot nianang tumong, si Confucio mitudlo nga ang tanan, gikan sa emperador ngadto sa kumong tawo, kinahanglan mokat-on kon unsang papel ang gidahom kaniya nga dulaon sa katilingban ug magkinabuhi sumala niana.

32, 33. (a) Unsa ang Confucianhong hunahuna sa li? (b) Sumala kang Confucio, unsa ang mahimong resulta sa pagsunod sa li?

 ³² Sa Confucianismo kining hunahuna hiilhang li, nga nagkahulogan, kaangayan, katahoran, kahusay sa mga butang, ug, agig padako, sa rituwal, seremonya, ug kataha. Agig tubag sa pangutana, “Unsa kining dakong li?” si Confucio mihatag sa sunod nga katin-awan:

 “Sa tanang butang diin ang katawhan nagkinabuhi, ang kinadak-an mao ang li. Kon wala ang li, dili kita mahibalo unsaon sa hustong pagsimba sa mga espiritu sa uniberso; o unsaon sa paglig-on sa hustong kahimtang sa hari ug sa mga ministro, sa magmamando ug sa gimandoan, ug sa mga tigulang ug sa mga batan-on, o unsaon sa paglig-on sa moral nga relasyon taliwala sa mga sekso, taliwala sa mga ginikanan ug mga anak ug taliwala sa mga igsoon-lalaki; o unsaon sa pag-ila sa nagkalahing ang-ang sa mga relasyon sa pamilya. Mao kana ngano ang maayong tawo naghupot sa li sa maong taas nga pagtagad.”

³³ Busa, ang lagda sa paggawi mao ang li pinaagi diin ang matuod maayong tawo (chün-tzu, usahay gihubad “superyor nga tawo”) nagtuman sa iyang tanang sosyal nga relasyon. Sa dihang ang tanan naningkamot sa pagbuhat niana, “ang tanang butang mahimong husto sa pamilya, sa estado ug sa kalibotan,” matod ni Confucio, ug mao na kana kanus-a ang Tao, o dalan sa langit, nahimo. Apan sa unsang paagi ang li ipahayag? Kana nagdala kanato sa lain pa sentral nga hunahuna sa Confucianismo​—jen (gilitok ren), pagkatawhanon o pagkatawhanong-kasingkasing.

34. Unsa ang Confucianhong hunahuna sa jen, ug sa unsang paagi kini nagtabang sa pagsagubang sa sosyal nga balatian?

³⁴ Samtang ang li nagpasiugda sa pagpugong pinaagi sa mga lagdang panggawas, ang jen maylabot sa tawhanong kinaiya, o sa sulod nga persona. Ang hunahuna ni Confucio, labi na sumala sa gipahayag ni Mencio, ang prinsipal nga disipolo ni Confucio, mao nga ang tawhanong kinaiya sa sukaranan maayo. Busa, ang solusyon sa tanang sakit sosyal anaa sa pag-ugmad sa kaugalingon,  ug kana nag-umpisa sa edukasyon ug kahibalo. Ang nagbukas nga kapitulo sa The Great Learning nagkanayon:

 “Sa dihang ang matuod nga kahibalo mabatonan na, nan ang kabubut-on mahimong sinsero; sa dihang ang kabubut-on sinsero, nan ang kasingkasing natul-id . . . ; sa dihang ang kasingkasing natul-id, nan ang personal nga kinabuhi naugmad; sa dihang ang personal nga kinabuhi naugmad, nan ang pamilyahanong kinabuhi napaigo; sa dihang ang pamilyahanong kinabuhi napaigo, nan ang nasodnong kinabuhi mahusay; ug sa dihang ang nasodnong kinabuhi mahusay, nan naa ang kalinaw niining kalibotan. Gikan sa emperador ngadto sa kumong tawo, ang tanan kinahanglan magtagad sa pag-ugmad sa personal nga kinabuhi isip gamot o patukoranan.”

35. (a) Sa unsang paagi ang mga prinsipyo sa li ug jen mahimong sumahon? (b) Sa unsang paagi kining tanan gibanaag sa Insik nga panlantaw sa kinabuhi?

³⁵ Busa, atong makita nga sumala kang Confucio, ang pagbantay sa li makapahinabo sa katawhan sa paggawi nga husto sa tanang situwasyon, ug ang pag-ugmad sa jen magapahinabo kanila  sa pagtratar sa tanang uban nga maloloton. Ang resulta, sa teoriya, mao ang kalinaw ug harmonya sa katilingban. Ang mithi ni Confucio, nga gipasukad sa mga prinsipyo sa li ug jen, mahimong sumahon niining paagi:

 “Kalolot sa amahan, anaknong debosyon sa anak-lalaki

Kamatalamdon sa kamagulangang igsoon-lalaki, kamapainubsanon ug

katahoran sa manghod

Kagawiang matarong sa bana, kamasinugtanon sa asawa

Konsiderasyong tawhanon sa katigulangan, katahoran sa

kabatan-onan

Kamaayo sa mga magmamando, kamaunongon sa mga ministro ug mga

sakop.”

 Tanan kini nakatabang sa pagpatin-aw ngano ang kadaghanan sa Insik nga katawhan, ug bisan sa ubang mga taga-Silangan,  nagpahalunag labihan ka dakong pasiugda sa pamilyahanong bugkos, kakugi, edukasyon, ug sa kahibalo ug kalihokan sumala sa dapit sa usa. Alang sa maayo o sa daotan, kining Confucianhong hunahuna lalom nga natisok sa Insik nga salabotan latas sa kasiglohan sa pagmatuto.

Confucianismo Nahimong Kultong Estado

36. Sa unsang paagi ang Confucianismo nakabaton sa kahimtang sa kultong Estado?

³⁶ Uban sa pagtubo sa Confucianismo, ang hugna sa “gatosan ka tunghaan” natapos. Ang mga emperador sa dinastiyang Han nakakaplag sa Confucianhong pagtulon-an sa pagkamaunongon sa magmamando nga mao ang hustong pormula nga kinahanglan nila sa paglig-on sa gahom sa trono. Ubos ni Emperador Wu Ti, kinsa ato nang gihisgotan maylabot sa Taoismo, ang Confucianismo gituboy ngadto sa kahimtang sa kultong Estado. Kadtong batid lamang sa Confucianhong klasika ang gipili isip mga opisyal sa Estado, ug ang bisan kinsa nga naglaom sa pagsulod sa pag-alagad sa kagamhanan kinahanglan makapasar sa tibuok nasod nga eksamen nga gipasukad sa Confucianhong klasika. Ang Confucianhong rito ug rituwal mao ang nahimong relihiyon sa harianong panimalay.

37. (a) Sa unsang paagi ang Confucianismo nahimong relihiyon? (b) Ngano, sa pagkamatuod, ang Confucianismo kapin pa kay sa yanong pilosopiya?

³⁷ Kining kausaban sa mga hitabo nakahimog dako sa pagpausbaw sa puwesto ni Confucio sa Insik nga katilingban. Ang mga emperador Han misugod sa tradisyon sa pagtanyag ug mga halad sa lubnganan ni Confucio. Ang dungganong mga titulo gihatag kaniya. Unya, sa 630 K.P., ang T’ang nga emperador T’ai Tsung misugo nga ang usa ka templong Estado alang ni Confucio tukuron sa tanang probinsiya ug purok latas sa imperyo ug ang mga halad itanyag sa makanunayon. Alang sa tanang praktikal nga katuyoan, si Confucio gituboy ngadto sa kahimtang sa usa ka diyos, ug ang Confucianismo nahimong relihiyon nga lisod lainon sa Taoismo o Budismo.​—Tan-awa ang kahon, panid 175.

 Kabilin sa Kaalam sa Silangan

38. (a) Unsa ang nahitabo sa Taoismo ug Confucianismo sukad sa 1911? (b) Apan unsa sa gihapon ang matuod sa sukaranang hunahuna niining mga relihiyon?

³⁸ Sukad sa kataposan sa dinastiyang pagmando sa Tsina niadtong 1911, ang Confucianismo ug Taoismo nakasugamak sa daghang kritisismo, bisan paglutos. Ang Taoismo gidaot tungod sa mga buhat niini sa madyik ug patootoo. Ug ang Confucianismo gimarkahan nga amo-saop, nga nagpaluyo sa mentalidad nga ulipon aron huptan ang katawhan, labi na ang kababayen-an, ubos sa pagpasakop. Walay sapayan sa maong opisyal nga pagsaway, bisan pa, ang sukaranang hunahuna niining mga relihiyon lalom kaayong natisok sa Insik nga hunahuna nga kini sa gihapon dunay kusganong hawid sa daghan sa katawhan.

39. Unsa ang gitaho sa usa ka balita mahitungod sa patootoo relihiyosong mga buhat sa Tsina?

³⁹ Pananglitan, ubos sa ulohan “Insik Relihiyosong Rito Talagsaon sa Beijing apan Naglambo sa Rehiyong Baybayon,” ang pamantalaang Globe and Mail sa Kanada mitaho nga niadtong 1987 tapos duolan sa 40 ka tuig ateyistikong pagmando sa Tsina, ang mga rito sa lubong, mga serbisyo sa templo, ug daghang mga buhat sa patootoo sa gihapon kumon sa banikanhong mga dapit. “Kadaghanan sa kabalangayan dunay tawong fengshui, sagad usa ka tigulang nga lumulupyo kinsa nahibalo unsaon sa pagbasa sa mga puwersa sa hangin (feng) ug sa tubig (shui) aron sa pagtino sa labing maayong dapit alang sa tanang butang gikan sa lubnganan sa katigulangan, bag-ong balay o kasangkapan sa sala,” nagkanayon ang taho.

40. Unsang relihiyosong mga buhat ang makita sa Taiwan?

⁴⁰ Sa laing dapit, ang Taoismo ug Confucianismo makaplagan bisan diin ang tradisyonal Insik nga kultura nagpabilin. Sa Taiwan, usa ka tawo kinsa miangkon nga kaliwat ni Chang Tao-ling nagdumala isip “langitnong agalon” uban sa gahom sa pag-ordenar sa Taoistang mga saserdote (Tao Shih). Ang popular nga diyosa si Matsu, gipresentar isip “Balaang Inahan sa Langit,” gisimba isip patron nga santa sa pulo ug sa mga sakayanon  ug mga mananagat. Mahitungod sa kumong katawhan, sila labi na okupado sa paghimog mga halad ug mga sakripisyo sa mga espiritu sa mga suba, mga bukid, ug mga bituon; sa patron nga mga diyos sa tanang pamatigayon; ug sa mga diyos sa kahimsog, maayong suwerte, ug bahandi. d

41. Sa unsang paagi ang Confucianismo isip relihiyon gituman karon?

⁴¹ Unsa na man ang Confucianismo? Ang papel niini isip relihiyon nakunhod ngadto sa kahimtang sa usa ka nasodnong monumento. Sa Tsina sa Ch’ü-fou, sa dapit natawhan ni Confucio, ang Estado naggalam sa Templo ni Confucio ug nataran sa pamilya isip pangdani sa turista. Didto, sumala sa magasin nga China Reconstructs, dunay mga salida nga “nagdula-usab sa rituwal sa pagsimba alang kang Confucio.” Ug sa Singapore, Taiwan, Hong Kong, ug ubang dapit sa silangang Asya, ang katawhan sa gihapon nagsaulog sa adlaw-natawhan ni Confucio.

42. Sa unsang paagi ang Taoismo ug Confucianismo napakyas isip mga giya sa pagpangita sa matuod nga Diyos?

⁴² Sa Confucianismo ug Taoismo, atong nakita kon sa unsang paagi ang usa ka sistema nga gibase sa tawhanong kaalam ug pangatarongan, bisan pa unsa ka lohikal ug maayog-tuyo, sa kaulahian mapakyas sa pagpangita sa matuod nga Diyos. Ngano? Tungod kay kini misalikway sa usa ka kinahanglanong elemento, nga mao, ang kabubut-on ug kinahanglanon sa usa ka personal nga Diyos. Ang Confucianismo miliso sa tawhanong kinaiya isip nagpalihok nga puwersa sa pagbuhat sa maayo, ug ang Taoismo miliso sa kinaiya mismo. Apan kini sayop pagkapahalunang pagsalig tungod kay kini yanong miresulta sa pagsimba sa mga butang gilalang inay kay sa Maglalalang.​—Salmo 62:​9; 146:​3, 4; Jeremias 17:5.

43. Sa unsang paagi ang relihiyosong tradisyon sa Insik nagbuhat kontra kanila sa linangkob sa pagpangita sa matuod nga Diyos?

⁴³ Sa laing bahin, ang mga tradisyon sa pagsimba sa katigulangan  ug sa idolo, kataha sa kosmikong langit, ug pagpasidungog sa mga espiritu sa kinaiya, maingon man sa mga rito ug mga rituwal nga konektado kanila, nahimong lalom nga nakagamot sa Insik nga paagi sa hunahuna nga kini gidawat isip wala ikasulti nga kamatuoran. Sagad malisod kaayo ang pagpakig-istorya sa usa ka tawong Insik mahitungod sa usa ka personal nga Diyos o Maglalalang tungod kay ang hunahuna labihan ka langyaw alang kaniya.​—Roma 1:​20-25.

44. (a) Sa unsang paagi ang hunahunang nangatarongan misanong sa kahibudnganan sa dalan sa kinaiya? (b) Sa unsa kita gidasig sa pagbuhat?

⁴⁴ Dili ikalimod nga ang kinaiya puno sa dagkong kahibulongan ug kaalam ug nga kita nga mga tawo gitugahan uban sa kahibudnganang mga galamhan sa pagpangatarongan ug tanlag. Apan sama sa gipakita sa kapitulo mahitungod sa Budismo, ang kahibulongang makita nato sa natural nga kalibotan nagpahinabo sa nangatarongang hunahuna sa pagtiklop nga kinahanglan dunay usa ka Desinyador o Maglalalang. (Tan-awa ang panid 151-2.) Kay kana ang kaso, nan, dili ba makataronganon nga kinahanglan kita maningkamot sa pagpangita sa Maglalalang? Sa pagkamatuod ang Maglalalang nagdapit kanato sa pagbuhat niana: “Ihangad ang inyong mga mata sa itaas ug tan-awa. Kinsa ang nagbuhat niining tanang mga butanga? Siya ang Usa kinsa nagadala sa panon kanila sa tinagdaghan, nga tanan kanila siya nagatawag pinaagi sa ngalan.” (Isaias 40:26) Sa pagbuhat niana, dili lamang kita makaila kon kinsa ang Maglalalang, nga mao si Jehova nga Diyos, kondili usab sa kon unsa ang iyang gitagana alang sa atong kaugmaon.

45. Unsang laing relihiyon sa Silangan ang atong sunod palandongon?

⁴⁵ Uban sa Budismo, Confucianismo, ug Taoismo, nga nakadulag dakong papel sa relihiyosong kinabuhi sa katawhan sa Silangan, dunay laing relihiyon pa, usa nga uniko sa katawhan sa Hapon​—Shinto. Sa unsang paagi kini lahi? Unsa ang tinubdan niini? Nakatultol ba kini sa katawhan sa matuod nga Diyos? Kini among pagapalandongon sa sunod kapitulo.

[Mga footnote]

[Mga Pangutana sa Pagtuon]

[Kahon sa panid 162]

Paglitok sa mga Pulong Ininsik

Aron mahimong nunot sa labing batid nga buhat, ang Wade-Giles nga porma sa puli-titik sa mga pulong Ininsik mao ang gigamit niining basahon. Ang Iningles nga tumbas sa lanog gihatag sa ubos:

ch j, sama sa Tao Te Ching (jing)

ch’ ch, sama sa dinastiyang Ch’in (chin)

hs sh, sama sa Ta Hsüeh (shu-eh), The Great Learning

j r, sama sa jen (ren), pagkatawhanong-kasingkasing

k g, sama sa Budistang diyosa Kuan-yin (gwan-yin)

k’ k, sama sa K’ung-fu-tzu (kung-fu-tzu), o Confucio

t d, sama sa Tao (dao), ang Dalan

t’ t, sama sa dinastiyang T’ang (tang)

[Kahon sa panid 175]

Confucianismo​—Pilosopiya o Relihiyon?

Tungod kay si Confucio mihimog pipila ra ka komento mahitungod sa Diyos, daghang katawhan naglantaw sa Confucianismo isip pilosopiya lamang ug dili relihiyon. Apan, kon unsa ang iyang gipamolong ug gibuhat nagpakita nga siya relihiyoso. Makita kini sa duha ka bahin. Una, siya dunay matahaong kahadlok sa supremong kosmiko espirituwal nga gahom, nga gitawag sa Insik nga T’ien, o Langit, nga giisip niya nga tuboran sa tanang birtud ug moral nga kaayo ug kansang kabubut-on, siya mibati, midirehir sa tanang butang. Ikaduha, siya nagpahalunag dakong pasiugda sa metikulosong kasaulogan sa rito ug seremonya maylabot sa pagsimba sa langit ug sa mga espiritu sa mitaliwang katigulangan.

Bisan pa si Confucio wala gayod nagpaluyo niining mga panlantaw isip usa ka porma sa relihiyon, sa mga kaliwatan sa Insik kini naglangkob sa kon unsa ang tanang nalangkit sa relihiyon.

 [Kahon/Mga hulagway sa panid 177]

Confucianhong Upat ka Basahon ug Lima ka Klasika

Ang Upat ka Basahon

1. The Great Learning (Ta Hsüeh), ang pasukaranan sa edukasyon sa maayong tawo, ang unang teksto nga tun-an sa mga batang lalaki sa tunghaan sa karaang Tsina

2. The Doctrine of the Mean (Chung Yung), usa ka pamatbat sa kaugmaran sa tawhanong kinaiya pinaagi sa pagkakasarangan

3. The Analects (Lun Yü), usa ka koleksiyon sa mga panultihon ni Confucio, nga giisip ang pangunang tinubdan sa Confucianhong hunahuna

4. The Book of Mencius (Meng-tzu), mga sinulat ug mga panultihon sa kinadak-ang disipolo ni Confucio, si Meng-tzu o Mencio

Ang Lima ka Klasika

1. The Book of Poetry (Shih Ching), 305 ka balak nga nagtaganag hulagway sa matag adlaw nga kinabuhi sa sayong Chou nga panahon (1000-600 W.K.P.)

2. The Book of History (Shu Ching), nga nagkobre sa 17 ka siglo sa Insik nga kasaysayan sugod sa dinastiyang Shang (1766-1122 W.K.P.)

3. The Book of Changes (I Ching), usa ka basahon sa panagna, nga gibase sa interpretasyon sa 64 ka posible nga kombinasyon sa unom ka lubos o bali nga linya

4. The Book of Rites (Li Chi), usa ka koleksiyon sa mga lagda sa seremonya ug rituwal

5. Annals of Spring and Autumn (Ch’un Ch’iu), usa ka kasaysayan sa nitibong estado sa Lu ni Confucio, nga nagkobre sa 721-478 W.K.P.

[Mga hulagway]

Lima ka Klasika, itaas, ug tipik, wala, sa The Great Learning (usa sa Upat ka Basahon), nga gikutlo sa panid 181

[Hulagway sa panid 163]

Tao, ‘ang dalan nga angay laktan sa tawo’

[Hulagway sa panid 165]

Si Lao-tzu, ang pilosopo sa Taoismo, sa likod sa kabaw

[Hulagway sa panid 166]

Taoistang templo kang Matsu, “Balaang Inahan sa Langit,” sa Taiwan

[Hulagway sa panid 171]

Ang gabonong kabukiran, walay-timik nga katubigan, naglubaylubay nga kakahoyan, ug nagpahikling mga eskolar​—popular nga mga tema sa mga pinintal nga talan-awon sa Insik—​nagbanaag sa Taoistang mithi sa kinabuhi harmonya sa kinaiya

[Mga hulagway sa panid 173]

Karaan Taoistang kinulit, wala, sa diyos sa Taas Kinabuhi uban sa Walo ka Imortal.

Tuo, Taoistang saserdote sa bug-os nga panapot nga nagdumala sa usa ka lubong

[Hulagway sa panid 179]

Si Confucio, labing iladong manggialamon sa Tsina, gitamod isip magtutudlo sa moral ug etika

[Hulagway sa panid 181]

Ang kasaulogan, nga may awit, sa Sung Kyun Kwan, usa ka Confucianhong sentro sa edukasyon sa ika-14 ka siglo sa Seoul, Korea, nagpatunhay sa Confucianhong rituwal

[Mga hulagway sa panid 182]

Bisan Budista, Taoista, o Confucianista, ang kasagarang Insik, gikan sa wala, nagpasidungog sa katigulangan sa balay, nagsimba sa bahandi, ug naghalad sa mga templo sa mga adlaw sa pangilin