1. Minsili mivé be ne sili bia nda bisaé nge ke sikôlô?

 Ô WÔ’Ô bo aya éyoñe bôte mia bebe mia saé afôla da nge ke éyoñe bongô be sikôlô bevo’o ba sili wo minsili a lat a mbunane wôé? Ye ô wô’ô ko woñ? Abui ya be bia é wô’ô ko woñ. Ve avale minsili éte é ne volô bia na bi yeme jame môte mbok a simesan a lat a mbunane wongan, da ve fe bia fane ya kañete mbamba foé. Biyoñe biziñe môt a ne sili nsili amu a yene ki mam ane bia, nge ki amu a kômbô soñe bia. Ve bi nji yiane vembe. Abui bôt é wô’ô bo nalé amu be nga laane be abui minsos a lat a mbunane wongan. (Mame mi. 28:22) Jam afe é ne na bi nga nyiñe “melu ma su’ulan,” melu bôte be ne “metyama’ane” a “évô.”—2 Tim. 3:1, 3.

2. Amu jé é ne mfi ya bo évôvoé?

² Ô ne sili womiene na: ‘Aval avé me ne bo mbamba nlem, a tabe ne mieññ éyoñe môt éziñ a sôane miñye’elane ya Kalate Zambe?’ Fulu fé é ne volô wo? A ne fulu—évôvoé. Môt a ne évôvoé a ne ngule ya tabe ne mieññ éyoñe ba soñe nye nge ki éyoñ a nji yeme jam a ne jô. (Mink. 16:32) Ô ne simesane na é nji bo tyi’ibi ya bo évôvoé éyoñ ése. Nde aval avé ô ne jeñe na ô tu’a bo évôvoé? Aval avé ô ne yalan évôvoé été éyoñe môt a sôane mame wo buni? Nge ô ne mbiaé, aval avé ô ne volô bone bôé na be yé’é na ba kamane mbunane wop évôvoé été? Bi tame zu yen avale bi ne bo de.

3. Amu jé bi ne jô na fulu évôvoé ja liti na môt a ne ngul, sake na a ne atek? (2 Timothée 2:24, 25)

³ Bôte be ne évôvoé be ne bôte be ne ngul, sake ba be ne mintetek. Da sili na ô kôme jôé womien asu na ô tabe ne  mieññ éyoñ ô tele minjuk été. Évôvoé é ne ngabe jia ya “ébuma ya nsisim.” (Gal. 5:22, 23) Be mbe be bela’an éfia ya nkobô Grec be nga kôñelane nkobô Bulu na “évôvoé” asu na be kobô ajô bikabela be mbe be yañele. Tame ve’ele simesane na ékabela ya afane ja su’ulane bo évôvoé ane ékabela ya tison. Nalé a tinane na é ne ngule ve é teke kolé ôbak. Aval avé bone be bôte be ne jeñe na be tu’a bo évôvoé ve be too fe ngul? Bi vo’o kui na bi bo de a ngule jangane biabebien. Bia yiane ye’elan asu na bi bi mfufube nsisime Zambe, a sili Zambe na a volô bia na bi bi mbamba fulu ate. Abui bôt é nga kui na é bo évôvoé. Éve’an é ne na, abui bobejañ a besita é nga liti na é ne évôvoé éyoñe bôte be nga soñe be, a mboone wop ô nga volô bôte bevo’o na be nye’e Bengaa be Yéhôva. (Lañe’e 2 Timothée 2:24, 25.) Jé ô ne bo asu na ô tu’a bo évôvoé?

4. Éve’ela Issac é ne ye’ele bia jé a lat a fulu évôvoé?

⁴ Kalate Zambe a bili abui minkañete da ngoné mfi ya bo évôvoé. Bi tame nyoñ éve’ela Isaac. Éyoñ a mbe a too si bephilistin e Guérar, bephilistin be nga taté na ba bo nye éviele. Ane be nga mane vise menjeñe mese bebo bisaé be ésa wé Abraham be nga fak. Isaac a nji taté na a suñe menjeñe mé a bephilistin, a nga kôlô vôm ate a ke fa’a menjeñe vôme mfe. (Mett. 26:12-18) Ve bephilistin be nga beta jô na mbe be nee mendime ya menjeñe Isaac a nga fak. Ve akusa bo nalé, Isaac a nga yalane be évôvoé été. (Mett. 26:19-25) Jé é nga volô nye na a tabe ne mieññ to’o éyoñe bôte be nga vañe soñe nye? Teke bisô na a nga yene mbamba éve’ela bebiaé bé be nga liti nye, a nga yé’é abui mame be ésa wé Abraham a lat a mfi ya jeñe mvo’é éyoñ ése, a Sara a mbe “minga a ne évôvoé a mvo’é.”—1 P. 3:4-6; Mett. 21:22-34.

5. Nkañete ôvé wo liti na bebiaé be ne volô bone bap na be bo évôvoé?

⁵ A bebiaé, yema’ané na mia fe mi ne ngule ya ye’ele bone benane mfi ya bo évôvoé. Bi tame zu yen éve’ela Maxence, a bili mimbu 17. Bôte béziñe be nga soñe nye sikôlô, a éyoñ a mbe nkañete. Bebiaé bé be nga volô nye a ôjibi ôse na a bo môt a ne évôvoé. Bebiaé be Maxence ba jô na: “Maxence a nga kôme wô’ô na éyoñe bôte ba soñe nye nje ñhe a yiane dañe jôé émien asu na a bo teke yalane môt abé, nge ki bo môte mbia jam.” Maxence a nga ve ngule ya bo môt a ne évôvoé.

6. Aval avé meye’elane me ne volô bia na bi tu’a bo évôvoé?

⁶ Jé bi ne bo éyoñe bôte bevo’o ba soñe bia, aval ane éyoñe bôte ba ve éyôlé Yéhôva mvit, nge kobô Kalate Zambe abé? Bia yiane sili Yéhôva mfufube nsisime wé a fe’e jé asu na bi yalan évôvoé été. Jé ke bi ne bo nge bia su’ulane yene na bi nji yalan aval é ne mvo’é? Bi ne beta ye’elan a jeñe na bi yemelan avale bi ne yalan éyoñe bi ne beta tebe aval été éte. Mvuse ya valé, Yéhôva a ye ve bia mfufube nsisime wé asu na bi bo ngule ya jôé biabebien a liti fulu évôvoé.

7. Éyoñe bia ba’ale bifuse biziñe ya Kalate Zambe nlô, aval avé nalé a ne volô bia na bi yeme jôé biabebien éyoñe bi tele mbia bité? (Minkana 15:1, 18)

⁷ Bifuse biziñe ya Kalate Zambe bi ne volô bia éyoñe bia kate kui na bi kobô évôvoé été. Mfufube nsisime Zambe a ne volô bia na bi simesane bifuse bite. (Jean 14:26) Éve’an é ne na, miñye’elane ya Kalate Zambe bia koone mie kalate Minkana mi ne volô bia na bi bo évôvoé. (Lañe’e  Minkana 15:1, 18.) Kalate Minkana a liti fe bia mfi ya tabe ne mieññ éyoñe bi tele bité bi ne bo na bi ji’a wôk ôlun.—Mink. 10:19; 17:27; 21:23; 25:15.

8. Éyoñe môt a bôône bia nsili éziñ a lat mbunane wongan, jé bia yiane ba’ale ôsimesan?

⁸ Atyeñe meyen é ne fe volô bia. (Mink. 19:11) Môt a ne atyeñe meyen a yeme jôé émien éyoñe ba sili nye minsili a lat a mbunane wé. Biyoñe biziñ éyoñe bôte ba sili bia minsili, be ne teke kôme kate bia mame ma tindi be na be bôône bia minsili mite. Ajô te, ôsusua na bia yalan, bia yiane kôme yeme na bi nji yeme mame ma tindi môt ate na a bôône nsili ôte.—Mink. 16:23.

9. Aval avé Gédéon a nga liti na a ne évôvoé a atyeñe meyen éyoñe bôte ya Éphraïm be nga wô’ô nye ôlun?

⁹ Bi tame zu yen avale Gédéon a nga yalane bôte ya Éphraïm. Bôte ya Éphraïm be nga so be wô’ô angôndô ya ôlun a sili Gédéon na amu jé a nji loone be éyoñ a nga ke wosane besiñe b’Israël. Ve jé é nga bo na bôte bete be wô’ô abim ôlun éte? Éko éziñe mebun. Ve Gédéon a nga liti na a ne fek a atyeñe meyen. A nga jeñe na a kôme wôk amu jé ba wô’ô abim ôlun éte, mvuse ya valé, a nga yalane be évôvoé été. Nde  jam éte é nga su’ulan aya? “Ayaa dap é nga je’ebe.”—Betyi’i me. 8:1-3.

10. Jé é ne volô bia na bi yem avale bi ne yalane bôte ba sili bia minsili a lat a mbunane wongan? (1 Pierre 3:15)

¹⁰ Éko éziñe mongô sikôlô mbo’o nge ki môte bia be nye bia saé afôla da a ne sili bia amu jé bia tôñe memvinda ya Kalate Zambe. Bi ne jeñe na bi liti môt ate amu jé bia buni na mame Kalate Zambe a jô mme ma dañe mvo’é. Ve éyoñe bia bo de, bia yiane liti nye na bia semé nye a na bia semé ôsimesane wé. (Lañe’e 1 Pierre 3:15.) Ajô te, éyoñe môt a bôône bia nsili éziñ, bi nji yiane simesane na a bo de amu a kômbô soñe bia, ve nsili ôte ô ne volô bia na bi yeme jôme môt ate a simesan. To’o jam avé nde da te tindi môte na a sili bia nsili éziñ, bia yiane ve ngule ya yalane nye évôvoé été a mbamba nlem. Éyalane jangan é ne volô nye na a sôane ñyenane mame wé. To’o môt ate a jô bia mbia mejô, nsôñane wongane wo yiane bo na bi yalane nye évôvoé été.—Rom. 12:17.

11-12. (a) Jé bia yiane taté fas ôsusua na bia yalane nsili ô ne ayaé? (Fombô’ô fe fôtô.) (b) Va’a éve’ane ja liti aval avé nsili môt a ne bôône bia ô ne ve bia fane ya kañete nye.

¹¹ Éve’an é ne na nge môte mia nye mia saé a sili wo na, amu jé wo jeme ki abôk abialé? Éko éziñ a yi na a yeme nge bia fe bi wô’ô vôman a bôte bevok. Éko éziñ a ne simesane na jam été é ne bo na bi kate wô’an a bebo bisaé bevok. Ve bi ne bôône nye nleme si a kate nye abim avé bi ne meva’a ya yen na a bôô évevé a bôte bevok, a kate fe nye na bia fe bia nye’e bi saék vôme bôte bese ba wô’an. Nalé a ne ve wo fane ya kate nye jame Kalate Zambe a jô a lat a abôk abialé.

¹² Bi ne fe bo avale da éyoñe môt a bôône bia minsili mi ne ayaé ya yalan. Mongô sikôlô mbok a ne jô na, Bengaa be Yéhôva ba yiane tyendé avale ba yene befame ba diñe befame bevok a binga ba diñe binga bevok. Éko éziñe ba jô nalé amu be nji tu’a yeme miñye’elane Bengaa be Yéhôva a lat a befame ba diñe befame bevok a binga ba diñe binga bevok. A ne fe bo na mvôé jé nge ki ébu’a ya nda bôte jé é nga tobe fatan ényiñ éte. Ye a simesane na bia vini befame ba diñe befame bevok a binga ba diñe binga bevok? Bia yiane liti nye na bia nye’e bôte bese a na bia semé mintyi’ane môt ase a nyoñ. b (1 P. 2:17) Bia yiane kate nye jame Kalate Zambe a jô, a aval avé a ne bi mbamba ényiñ éyoñ a tôñe miñye’elane ya Kalate Zambe ényiñe jé.

13. Aval avé bi ne volô môt a simesane na môt a buni Zambe a ne akut?

¹³ Éyoñe môt a lume bia mbia bifia, bi nji yiane taté ji’a simesane na bia yem amu jé a kobô bia nalé. (Tite 3:2) Éve’an é ne na, mongô sikôlô mbok a ne jô na môt a buni Zambe a ne akut. Ye wo yiane simesane na a buni na biôme bi nga so atemetem, a na a yem abui mam a lat a ñye’elan ôte? Éko éziñ éyoñ a jô nalé, a ba’alane fo’o ve mam a nga wô’ô bôte bevo’o be jô’ô. A lôte na mia nye mi taté na mia sañetan ajô science, ô ne li’i nye bekalate nge ki nsili ô ne bo na a li’i a fasek. Éko éziñ ô ne liti nye minlô mejô mia kobô ajô bitétéa anjeñe mefoé dangan e jw.org. Mvuse ya valé, éko éziñe a ne yi na mi sañetane nlô ajô éziñe nge ke vidéo éziñ a te yen été. Ôwé, éyoñe bia liti na bia semé bôte bevok aval éte, nalé a ne volô be na be kômbô yem abui mame Kalate Zambe a ye’ele.

14. Aval avé Niall a nga yeme belan anjeñe mefoé dangan asu na a liti mongô ya aba sikôlô dé na mame be nga kate nye a lat a Bengaa be Yéhôva me ne minsos?

 ¹⁴ Ésoé éziñ é ne jôé na Niall, é wô’ô belan anjeñe mefoé dangan asu na é liti na mame bôte ba jô Bengaa be Yéhôva me nji bo été. A jô na: “Mongô sikôlô éziñe ya aba dam a wô’ô jô ma éyoñ ése na ma buni ki science amu me too ndi a kalate a ne njalan a befe’e bôte be nga tili, a lôte mame ma yene a mis.” Mbôle mongô sikôlô ate a nji ve Niall fane ya kate nye mam a buni, Niall a nga liti nye anjeñe mefoé dangane jw.org, ngap é ne na, “La Bible et la Science.” Mvuse ya valé, Niall a nga yemelane na mongô sikôlô ate a nga mane lañe ngap éte, a na a mbe ngule ya kate nye vôm ényiñe ja so. Wo fe ô ne ngule ya bo nalé.

15. Aval avé bebiaé be ne volô bone bap na be yalan évôvoé été éyoñe bongô besikôlô bevo’o ba sili be minsili a lat a mbunane wop?

¹⁵ Bebiaé be ne ye’ele bone bap avale be ne yalan évôvoé été éyoñe ba sili be minsili a lat a mbunane wop. (Jacq. 3:13) Bebiaé béziñe ba bo bone besisia éyoñe ba bo ayé’é ya nda bôt. Ba ve’ele simesane minlô mejô be ne kobô sikôlô, a laan a bone bap a bo bone besisia ba liti avale be ne ngule ya yalan, mvuse ya valé, ba ye’ele bone bap avale be ne yeme kobô évôvoé été.—Fombô’ô nka’ale ô ne na “ Bone besisia be ne volô nda bôte jôé.”

16-17. Aval avé bone besisia be ne volô bisoé?

¹⁶ Bone besisia be ne volô bisoé bekristene na bibiene bi tabe ndi a mame bia yé’é a na be bo ngule ya kate me bôte befe. Minlô mejô mi ne ngap é ne na, “Les jeunes s’interrogent” e jw.org, mi bili fe bevôme bisoé bi ne tili biyalane ya minsili  ba sili bie. Minlô mejô mite mia volô bisoé na bi tu’a yemete mbunane wop, a na bi tabe nkômesane ya yalane minsili ba sili be. Éyoñe bia yé’é minlô mejô mite nda bôt été, bia bese bi ne bo ngule ya kamane mbunane wongan a kobô bôte bevok évôvoé été.

¹⁷ Matthieu, ésoé ndôman éziñe ja kate bia aval avé bone besisia bete be nga volô nye. Éyoñe ba bo ayé’é ya nda bôt, Matthieu a bebiaé bé be wô’ô jeñe minlô mejô be ne kobô sikôlô. Matthieu a jô na: “Bia jeñe na bi taté fas avale bité me ne tebe sikôlô, éyoñ éte bia jeñe na bi bo avale besisia da lu’an a bité bite. Éyoñe me kômeya wôk amu jé me nji yiane bo mame méziñ, nleme wo bômbô ma si ne mieññ é ne fe tyi’ibi asu dam éyoñ éte na me nyoñ bôte bevok a évôvoé ése.”

18. Kalate Becolossien 4:6 a liti mfi ya bo jé?

¹⁸ É ne été na to’o éyoñe bi maneya kate bôte mam avale da yian, môt ase a ye kañese jôme bia jô. Ve é ne bo mfi na bi kobô évôvoé été a mbamba nlem. (Lañe’e Becolossien 4:6.) Éyoñe bia kobô môt ajô ya mbunane wongan, a ne ve ane bia wua nye ébuma. Bi ne wua môt ébuma ôte’ete’e nge ki lume nye je a ngul ése. Éyoñe bia wua ébuma ôte’etek, nalé a ye bo tyi’ibi asu nlé ébuma mbo’o na a nyoñe je a ke ôsu a lé je. Aval éte fe, nge bia kobô bôt évôvoé été a mbamba nlem, ba ye tu’a bi nkômbane ya vô’ôlô bia, a bi ne ngule ya kee minlañ ôsu. Ve nge môt éziñ a yi fo’o ve na a soñe bia, nge ki na a kpwe’ele bia, bi nji bo ntindane ya kee minlañ ôsu. (Mink. 26:4) Ve abime bôt éziñe nde é ne bo nalé, éko éziñ abui bôt é ne vô’ôlô bia.

19. Jé ja yiane tindi bia na bi bo évôvoé éyoñe bia kamane mbunane wongan?

¹⁹ É ne été na bia ye bi abui bibotan éyoñe bia ve ngule ya bo évôvoé. Éyoñe bôte ba sili bia minsili a nsôñane ya soñe bia nge ke kobô bia abé, bia yiane ye’elane Yéhôva na a ve bia ngule ja sili asu na bi yalan évôvoé été. Te vuane na éyoñe mia be bôte mia yene ki mam avale da, fulu évôvoé é ne volô na minlañe mienane mi bo teke su’ulane môman. Éyoñ ô ne évôvoé a éyoñ wo yalane bôte bevok a ésemé ése, nalé a ne tindi be na be tyendé ñyenane mame wop a lat a Bengaa be Yéhôva a benya mejôô ya Kalate Zambe. “Taba’ané nkômesane kom ése, ya kamane” ndi nleme jenan, “mi bo’o ñhe de a évôvoé nlem a beta ésemé.” (1 P. 3:15) Ôwé évôvoé é bo’o ngul jôé!