Me nga bialé Ngon awôm a baa é too melu 22 mbu 1929, e Noville, mone nlam a bili bitaba’a ébul fefele Bastogne, e Ardennes belges. Me ne mevak éyoñe ma simesane mbamba biyoñe me nga lôte wôé me too mongô a bebiaé bam. Bia mone monyañe wome Raymond bi mbe bi nyoñe’e ngap a benyak bangane môs ôse, benyak bete be mbe be volô fe bia bisaé mefup. Bôte ya mone nlame wongane be mbe be saék nsamba môt ase a volô’ô nyu mbok.

Bebiaé bam Émile ba Alice, be mbe beta bebuni ya ñyebe Katôlôs. Be mbe be kele’e tabe ésulane sondô ase. Ve zia mimbu ya 1939, bekpwa’a mefane ya Angleterre be nga so nlame wongan, ane be nga ve ésa wome kalate mefoé be mbe be loone na Consolation (ba loone dene na Vee ôyo!) Ésa wom a nga ji’a yemelane na a yeneya benya mejôô, ane a nga taté na a yé’é Kalate Zambe. Éyoñ a nga telé nkeane bisulane ya Katôlôs, bôte be mbe be too bia fefele be mbe be nye’e bia be nga taté na ba wosane bia. Mvuse ya valé, be nga taté na ba yemete ésa wome na a bo te kôlô ñyebe Katôlôs. Jam éte é nga soo mbia minkobô, me mbe me wô’ô nleme mintaé éyoñe me mbe me yene be bo’o ésa wome nalé.

Jam éte nje é nga bo na me sili Zambe mvolane meye’elane ma ke jô me atata’a ya nlô ajô wu. Me mbe angôndô ya mevak éyoñe bôte be mbe be wosan ésa wome be nga taté na ba telé mewosane mete. Jam éte é nga liti ma na Yéhôva a ne nyu a “wô’ô meye’elan.”

Mbu 1940 ya Ngone tane é too melu 10, nkane bita Benazi ya Allemagne ô nga zu mane jaé Belgique. Nda bôte jangan é nga tup a ke France. Nté bi mbe bi tubu’u, é mbe é kui biyoñe biziñe na bi tebe mbia bité. Nté bi mbe bi tubu’u bi nga koone  mewosan zañe nkane bita ya Allemagne a wu ya France.

Mvuse ya valé, éyoñe bi nga bulan, bi nga koone na be nga mane wube bebé biôme bise bi nga lik. Mvu jangan Bobbie étame nje é nga zu wubane bia. Mame mete me nga bo na me sili na, ‘Amu jé bita a minju’u mi ne njalan émo?’

Éyoñe mame mete me mbe me boba’an, Mojañ Émile Schrantz , a éwôlô nkpwa’a mefan é nga zu jome bia, a ve bia ngule nyul. A nga belane Kalate Zambe na liti bia amu jé bia tôbane minjuk, a nga yalane fe abui minsili afe me nga sili nye a lat a ényiñ. Me nga taté na ma bi ngul élat a Yéhôva a me nga kôme tabe ndi na a ne Zambe ya nye’an.

Ôsusua na bita bia man, nda bôte jangan é nga kui na é yene Bengaa be Yéhôva bevok a laan a be. Ngone mwomô ya mbu 1943, Mojañe José-Nicolas Minet a nga zu bo nkañete ya mengana’a bôte mone nlame wongan. Éyoñ éte a nga sili na: “Beza ba kômbô duban?” Éyoñ éte bia ésa wome bi nga bete mo. Bi nga dubane mone ôsôé éziñ a mbe fefele vôme bi mbe bi too.

Ngon awôm a baa ya mbu 1944, nkane bita ya Allemagne ñwô ô nga bo na beta bita bi nga boban Europe occidentale—bi taté, ba loone bita bite dene na Bataille de la Bulgare. Bi mbe bi nyiñi’i fefele vôme bita bite bi mbe bi boba’an, a bi nga bo bebé ngume ngone bi too mfetane menda mangan. Môs éziñ, éyoñe me mbe me kele’e ve betite bidi, me nga koone na mekoñe be mbe be lumu’u me nga mane ndamane nda a tui ziñe ya éfo’é. Éyoñ éte mone bezimbi ya nkane bita ya Amérique a mbe fefele jam éfo’é été a nga jô ma na: “Bômbô tyia!” Ane me nga valé mbil a ke bômbô fefele jé, mvuse ya valé a nga jalé ma ékôngô jé nlô asu na mbia jam a bo te kui ma.

Éyoñe bita bi nga man, bi nga kui na bi laane mban a bobejañ a besita ya ékôane bekristene ya Liège, ékôane bekristen éte é mbe bebé kilimeta 90 mfa’a ya nord ya vôme bi mbe bi too. Ane éyoñ é nga lôt, bi nga bôndé mone angôse beyé’é e Bastogne. Me nga taté na ma saé e wofise wo bo mame betoya a me nga bi fane ya yé’é metiñ. Mvuse ya valé, me nga ke saé wofise bôte ba yeme  metiñ. Mbu 1951 bi nga bo mon étôkane ya alu da e Bastogne. Bebé bôte ntete be nga tabe étôkan éte, sita Élly Reuter, éwôlô nkpwa’a mefan a mbe valé. Asu na a zu tabe étôkan éte, a nga fi’i minsini kiliméta 50. Été été bia nye bi nga nye’esan a bo atiñ aluk. Élly a nga bi afebe mbañete asu na a ke tabe sikôlô ya Galaad États-Unis. Ane a nga tili wofise wo tebele ésaé Bengaa be Yéhôva ya si ése a kate wô amu jé a vo’o kañese afebe mbañete éte. Mojañe Knorr, a mbe môte wua ya ba be mbe be tebele ésaé Bengaa be Yéhôva éyoñ éte a nga yalane nye a mbamba nlem ase na, éko éziñe wo ye so Galaad môs éziñe mia nyo nnôm. Bi nga lu’ane Ngone baa ya mbu 1953.

Mbu ôte ôbiene bia Élly bi nga tabe beta étôkan a mbe nlô ajô na la Société du Monde Nouveau é nga bobane Yankee Stadium, e New York. E beta étôkane ate nnye me nga tôbane mojañ éziñ a nga ve ma mbamba ésaé, ane a nga jô ma na me ke nyiñ États-Unis. Éyoñe me maneya ye’elane Yéhôva a lat a jam éte, ane bia Élly bi nga tyi’i na bia zu bulane Belgique asu na bi ke su’u mon angôse bekañete a mbe a bili fo’o ve bôte bebé awôm e Bastogne. Mbu ô nga tôé valé, bi nga bi ébotane ya bi mone mona fam, Serge. Ve mbia jame a ne na mvuse ngone zangwal Serge a nga fame ôkon ane a nga wu. Bi nga kate Yéhôva aval ése bi mbe bi wô’ôtane meye’elan été, a ndi nleme ya ñwômane miñwu’an é nga ve bia ngule nyul nya abuii.

Ngon awôme ya mbu 1961, me nga kui na me bi ésaé me mbe ngule ya bo étun éyoñ, a nalé a nga volô ma na me nyoñ ésaé nkpwa’a mefan. Môs ôte ôbiene fe ñwô mojañ a mbe a tebele ésaé Béthel ya Belgique a nga loone ma. Ane a nga sili ma na, ye me ne nkômesane ya bo ésaé njome mekônda (ba loone dene na njome bikôane bekristen). Ane me nga sili nye na “Ye bi ne taté bo ésaé nkpwa’a mefan é ne ngum aval ôsusua na bia kañese ésaé éte?” Me mbe me ngenane teke suu nkobô ane a nga kañese. Bi nga bo ésaé nkpwa’a mefane Ngone mwom, mvuse ya valé, Ngon ébulu ya mbu 1962, bi nga taté na bia jome bikôane bekristen.

Bi nga jome bikôane bekristene fo’o ve mimbu mibaé ane be nga jô bia na bi ke saé Béthel ya Bruxelles. Bi nga taté na bia saé wôé Ngon awômô ya 1964. Mfefé ésaé ôte ô nga soo bia abui bibotan. Mone éyoñe mvuse ya valé, e zu koone na Mojañ Knorr a ndôme zu jome Béthel wongan mbu 1965, be nga telé ma ntebele ya ésaé ja bobane Béthel. Mvuse mone éyoñ, be nga bañete bia Élly na bi ke tabe sikôlô ya Galaad Aba 41. Mejô Mojañe Knorr a nga jô me nga tôébane mvuse mimbu 13! Bi nga beta bulane Béthel ya Belgique éyoñe sikôlô a nga man.

Ane mimbu mi nga lôt, me nga bi mvome ya belane mame me nga yé’é asu na me volô a kamane fili bebo bisaé be Yéhôva Europe a mesi mefe. (Philip. 1:7) Ésaé éte é nga volô ma na me saé a bôte ba saé ngovina ya mesi a lôte 55 bevôme bobenyañe bangane be nji bi fili ya bo ésaé jangan avale da yian nge ke vôme bijôé bia tyili ésaé jangan.  Éyoñe me nga tôbane bôte bete, me nji jeñe na me liti be na ma yeme metiñ, ve me nga bo na be yeme na “me ne môta Zambe.” Me mbe me ye’elane Yéhôva éyoñ ése na a volô ma amu me mbe me yeme’e na, “nlem njô bôte [nge ki ntyi’i mejô] ô ne wo Yéhova été aval ane mezene mendim: A kôñelane wô vôm ase a nye’e.”—Mink. 21:1.

Jam é nga nambe ma abui é ne minlañe me nga bi a beta môt éziñe ya nda mejô ya Europe. Me nga jaé jeñe na bia nye bi laan ane a nga su’ulane kañese na bi yenan. A nga jô me na: “Ma ve fo’o wo ve minute mitane teke vaa nge beté.” Ane me nga sili nlô si a taté na ma ye’elan. Môt ate a nga sili ma a ayo’o ése jame me mbe me bo’ok. Ane me nga bete nlô a yalane nye na: “Ma ke ve Zambe akiba amu ô ne mbo ésaé wé.” Ane a nga sili ma na: “Jé wo kômbô jô?” Nde me nga liti nye ntilan ô ne kalate Beromain 13:4. Mbôle a mbe mone protestant, éfus éte é nga nambe nye nya abuii. Nde jam éte é nga su’ulan aya? A nga su’ulane me ve étun awolo, a minlañe bia nye bi nga laane mi mbe angôndô ya mfi. A nga jô fe na a semé ésaé Bengaa be Yéhôva ba bo nya abuii.

Ane mimbu mi nga lôt, bebo bisaé be Yéhôva be nga kabe abui mejô menda mejô ya Europe, mejô mete me mbe me fombô nyoñane ngap a mame me pôlitik, mba’alane bon, ñya’ane toya, a mame mefe. Me nga kôme bi mvome ya yen a mise mam avale Yéhôva a nga ve bia medañ. Bengaa be Yéhôva be kabeya mejô e lôte 140 e Cour européenne des droits de l’homme.

Zia mimbu ya 1990, me nga saé a mojañe Philip Brumley, a mbe a saék wofise wo tebele ésaé Bengaa be Yéhôva ya si ése, a Mojañe Valter Farneti ya Italie, asu na bi volô bobejañ a besita bangane ya Cuba na be bi fili ya kañe Yéhôva, amu be mbe be tyili ésaé jangane wôé. Me nga tili bôte ya Cuba be mbe be saék ambassade ya Belgique, mvuse ya valé me nga tôbane môte wua ya bôte be mbe na ba yalane bia. Éyoñ ôsu bi nga taté tabe, bi nji kui na bi kôme jam é nga bo na bijôé bi tyili ésaé jangane si éte.

Éyoñe bi maneya ye’elane Yéhôva na a liti bia zen, ane bi nga sili ôva’a ngule ya lôme bekalate Zambe 5000 e Cuba nde be nga kañese. Bekalate Zambe be nga ke kui nya mvo’é ane be nga kabe be bobejañ, nalé a nga liti na Yéhôva a nga botane ngule bi nga ve. Mvuse ya valé, bi nga beta sili nge bi ne lôme Bekalate Zambe befe 27 500, ane be nga beta kañese. Me nga bi abui mevak éyoñe me mbe me volô bobejañ a besita ya Cuba na môt ase ya be be a bi Kalate Zambe wé.

Me nga ke Cuba abui biyoñ asu na me jeñe na bijôé bi ve bia ôva’a ngule ya bo ésaé jangan  avale da yian. Nalé a nga bo na me bi mbamba élat a abui bôte ya éjôé.

Mbu 1994, bôt e lôte 1000 000 be nga wu éyoñe behutu be nga jeñe na be mane wôé betutsi e Rwanda. Mbia jam a ne na bobejañ a besita béziñe fe be nga wu. Été été be nga jô bobejañe na be ke volô bobejañ a besita be mbe be nyiñi’i si éte.

Éyoñe bi nga kui Kigali, beta tisone ya si éte, bi nga koone na mekoñe mengale me nga mane tube mimfine ya nda be mbe be kôñelane bekalate a vôme be mbe be ba’ale bekalate. Be nga kañete bia minlañe mi bobejañ a besita be nga sañ a mefa a beta be atyeñ. Be nga kate fe bia aval avé abui bobejañ a besita é nga volô ba bevok. Éve’an é ne na bi nga tôbane mojañ éziñ a too Tutsi, bobejañe ya nda bôt é too Hutu be nga nyoñe nye a ke solé nye beta ébé tañe melu 28. Éyoñ ésulan é nga bobane Kigali, bi nga ke volô bobejañ a besita 900 a ve be ngule nyul a zene ya Kalate Zambe.

Mvuse ya valé, bi nga ke Zaïre (ba loone dene na République Démocratique du Congo) asu na bi ke jeñ abui Bengaa ya Rwanda be nga mane tup a ke camp des refugiés é mbe fefele tisone ya Goma. Bi nji kui na bi yene be, ajô te bi nga ye’elane Yéhôva na a volô bia na bi yene be. Nde bi nga yene môt éziñ a za’a vôme bi mbe ane bi nga sili nye nge a yeme Bengaa be Yéhôva. A nga yalane bia na “Ôwé, ke mamiene me ne Ngaa Yéhôva. Ma ye bo meva’a ya ke liti mia vôme émo’o ja su’u bôte ba tôbane minjuk é ne.” Éyoñe bi maneya bo ésulan a émo’o ja su’u bôte ba tôbane minjuk mfa’a ya ve bia ngule nyul, bi nga ke laan a bobejañ a besita 1 600 be nga tube bita asu na bi volô be minlem a ve be ngule nyul a zene ya mejô me Zambe. Bi nga lañe fe be Kalate Tin ékôan é nga tili. Bobejañ a besita be mbe angôndô ya mevak, a nlem ô nga bômbô be si éyoñe be nga wô’ô bifia bi: “Bia ye’elan asu denan éyoñ ése. Bia yeme na Yéhôva a ye ke li’i mia étam.” Mame Tin ékôan é nga jô me mbe fo’o betotii. Den, Bengaa be Yéhôva e lôte 30 000 ba bo Yéhôva ésaé a meva’a mese Rwanda!

Éyoñe bia édiñe minga jam Élly bi mbe bi boya mimbu 58, ane a nga wu mbu 2011. Me nga kate Yéhôva abim avé nlem ô mbe me ntya’an meye’elan été ane a nga volô ma. Me nga bi fe ngule nyul éyoñe me mbe me kañete bôte be mbe be bômane ma mbamba foé ya Éjôé.

To’o mbôle me mbili mimbu 90 a mvuk, ma ke ôsu a kañete sondô ase. Me nga bi fe meva’a ya su’u service juridique ya wofise wo tebele ésaé Belgique, a meva’a ya kalane bôte bevok mame me nga yé’é a volô bisoé bia saé nda bôte ya Béthel.

Me nga ye’elane Yéhôva éyoñ ôsu den a ntoo mimbu 84. A mbe atata’a ya mbamba ényiñ, ényiñ é nga volô ma na me ke ôsu a subu Yéhôva bebé. Me ne mevak amu Yéhôva a nga vô’ôlô meye’elane mese me nga bo nye ényiñe jam.—Bsa. 66:19. b