1. Vbe Adam kevbe Ivi ghi sọtẹ nẹ, de igiọdu ne Osanobua rhie ne ivbi Adam?

KE OBỌ ne Adam vbe Ivi ya sọtẹ dae Jehova, ne iran na do khian emwa ni ma gba, ẹre Osanobua ya suẹn gha rhie igiọdu ne emwa nagbọn. E Jehova keghi taa ẹmwẹ akhasẹ nọ ghi ya ivbi Adam gha mwẹ ayayẹro wẹẹ, emwi gha dunna vbe odaro. Ẹmwẹ akhasẹ na rre ebe Gẹnẹsis 3:15. Ẹmwẹ akhasẹ na keghi kha wẹẹ, ọ gha sẹ ẹghẹ, “ẹyẹn nẹdẹ nii,” nọ re Esu kevbe emwamwa rẹn hia gha gbẹro.​—⁠Arhie 12:9; 1 Jọn 3:⁠8.

2. De vbene Jehova ya rhie igiọdu ne Noa hẹ?

² Vbe ẹghẹ Noa, e Noa vbe ẹgbẹe ọre ọkpa ẹre ọ ghaa ga e Jehova. Te emwa ni lẹgae Noa wa gha yin uyinmwẹ ọkhọ kevbe uyinmwẹ alama oghẹ. Ena sẹ nọ gha te ya gbe orhiọn ye Noa iwu. (Gẹn 6:​4, 5, 11; Jud 6) Sokpan, e Jehova keghi rhie igiọdu nẹẹn, ọna ẹre ọ ghi ru iyobọ ne Noa, ne ọ na ye sẹtin  gha gu Osanobua mu obọ vbe agbọn dan nii. (Gẹn 6:⁠9) E Jehova keghi tama e Noa wẹẹ, irẹn gha fuẹn emwa dan nii rua. Ọ na vbe tama rẹn emwi nọ gha ru, ne irẹn vbe ẹgbẹe ọre mieke na miẹnfan. (Gẹn 6:​13-18) Vbene ẹmwata, e Jehova wa gele rhie igiọdu ne Noa.

3. De vbene Jehova ya rhie igiọdu ne Jọsua hẹ? (Ghee efoto nọ rre omuhẹn.)

³ E Jehova wa vbe rhie igiọdu ne Jọsua rhunmwuda iwinna nọkhua nọ bi yọ re izabọ. Jehova keghi hannọ Jọsua zẹ, nọ su Ivbi Izrẹl la Otọ Ne A Ru Eyan Rẹn, sokpan, ivbiyokhuo ni wegbe ẹre ọ lẹgae otọ nii. Ẹi mwẹ ohan ma gha mu e Jọsua, rhunmwuda ọni, e Jehova keghi tama e Mozisi wẹẹ: “Rhie igiọdu ne Jọsua. Rhie igiọdu nẹẹn ne u rhie orhiọn ye ọre iwu, rhunmwuda, irẹn ọ ra viọ emwa nii gberra, ya yin otọe ne u dẹghe na.” (Diut 3:28) Vbene Jọsua te sẹ obọ ye ugie, e Jehova keghi rhie igiọdu nẹẹn, ọ keghi tama rẹn wẹẹ: “Ya uhi ne I gbe nuẹn rre. Wegbe ne u vbe din. Ghẹ gie ohan muẹn, ghẹ gie ẹtin fuẹ, rhunmwuda mẹ ne Nọyaẹnmwa Osanobua ruẹ rrọọ yaba ruẹ, vbe ehe ke ehe ne u gha rhirhi yo.” (Jọs 1:​1, 9) Vbene ẹmwata, ẹmwẹ igiọdu na wa rhie ẹrhiọn ye Jọsua iwu!

4, 5. (a) De igiọdu ne Jehova rhie ne eguọmwadia re nẹdẹ? (b) De vbene Jehova ya rhie igiọdu ne Jesu?

⁴ Ọ mwẹ ẹghẹ ne Jehova ya ya ẹmwẹ akhasẹ rhie igiọdu ne Ivbi e Ju ni ghaa rre imu vbe Babilọn. Ọna rhiema wẹẹ, e Jehova vbe gha ya uhukpa rhie igiọdu ne ẹbu emwa nibun. Ọ keghi kha wẹẹ: “Wa ghẹ fian afianma, I gu uwa rrọọ. Mẹ ọrọre Osanobua uwa, wa ghẹ gie emwikemwi mu uwa ohan. I gha ya uwa wegbe, I gha yi uwa obọ. I gha degue uwa, I ghi miẹn uwa fan.” (Aiz 41:10) E Jehova vbe rhie igiọdu ne Ivbiotu e Kristi vbe orre nokaro, erriọ vbe rhie ne ima vbe ẹdẹnẹrẹ.​—⁠Tie 2 Kọrinti 1:​3, 4.

⁵ Jesu tobọre vbe miẹn igiọdu vbe obọ Erhae. Vbe Jesu dinmwiamẹ, urhu ọkpa keghi ke ẹrinmwi rre, ọ na kha wẹẹ: “Ọna ọre ovbimwẹ ni hoẹmwẹ ọnrẹn, ọmwa ne ekhọe mwẹ rhiẹnrhiẹn ghe ẹsẹsẹmwẹse.” (Mat 3:17) U miẹn ẹrhiọn ne ẹmwẹ igiọdu nii gha rhie ye Jesu iwu vbe ọ ye rre agbọn!

6. De igiọdu ne ima miẹn vbe erre ọghe emwi ewe ne Jesu tae?

⁶ Jesu wa vbe ya egbe tae igiemwi esi ọghe Erhae. Vbe erre ọghe emwi ewe ne Jesu tae, nọ dekaan ufomwẹ ọghe agbọn Esu na, ọ keghi rhie igiọdu ne erhuanegbe ẹre, ne iran gha re emwa ni gia mu ẹtin yan. Vbe erre nii, arowa eviẹn nii keghi tama iran wẹẹ: “U ru ẹse ọguọmwadia ne ekhọe esi, ẹkoata ọre u ya gbaro ghe igho kherhe na, I gha mu igho nọ kọnkọn nuẹn gha gbaro ghe. La owa ne u do gu mwẹ ku obọ ye uwa.” (Mat 25:​21, 23) Igiọdu na wa ru iyobọ ne erhuanegbe ẹre, ọ vbe ru iyobọ ne ima vbe ẹdẹnẹrẹ.

7. De igiọdu ne Jesu rhie ne avbe ukọ re? Vbọzẹe ne a na miẹn wẹẹ e Pita ẹre Jesu wa mobọ gha rhie igiọdu na?

⁷ Ẹghẹ hia ẹre avbe ukọ ọghe Jesu ya gha muan ẹmwẹ vbekpae ọmwa nọ ghi hiunsi sẹ vbe uwu ẹbu iran, ọrheyerriọ, Jesu keghi mwẹ izinegbe vbe egbe iran. Ọ na gha rhie igiọdu ne iran, ne iran gha mu egbe rriotọ, ne iran gha ghee egbe iran zẹvbe eviẹn, ẹi re nọ khaevbisẹ. (Luk 22:​24-26) Ẹghẹ nibun ẹre Pita ya yin uyinmwẹ nọ ma gba vbe sirra Jesu. (Mat 16:​21-23; 26:​31-35, 75) Sokpan, Jesu ma yangbe Pita ra nọ khuẹ hin egbe rre. Nọghayayerriọ, Jesu keghi rhie igiọdu nẹẹn, ọ na vbe tama rẹn nọ rhie igiọdu ne etẹn.​—⁠Jọn 21:⁠16.

8. De vbene Hẹzikaia ya rhie igiọdu ne avbe ọkaolotu ọghe Ivbiyokuo kevbe Ivbi e Juda?

⁸ A te miẹn wẹẹ Jesu rre do maa ima re, vbene igiọdu ne a rhie egbe ru ekpataki sẹ hẹ, eguọmwadia e Jehova vbe ẹghẹ nẹdẹ rẹnrẹn wẹẹ, te ọ khẹke na gha rhie igiọdu ne egbe. Vbe igiemwi, ẹghẹ ne ivbiyokuo Asiria khian na do gu Ivbi Izrẹl khọn, e Hẹzikaia keghi si avbe ọkaolotu ọghe Ivbiyokuo ni rre Juda koko, ọ na vbe gie na tie Ivbi e Juda, nọ mieke na rhie igiọdu ne iran. E Baibol keghi kha wẹẹ, ẹmwẹ ne Hẹzikaia tae keghi “rhie igiọdu ne emwa nii.”​—⁠Tie 2 Krọnikol 32:​6-8.

9. De emwi ne ima miẹn ruẹ vbe okha ọghe Job vbe nọ dekaan igiọdu na rhie ne egbe?

⁹ Ma gha miẹn emwi ruẹ vbe igiemwi ọghe Job vbe nọ dekaan igiọdu ne a rhie ne egbe. E Job nọ ghaa rre uwu obalọ ẹre ọ te khẹke na rhie igiọdu na, sokpan, esiọre kegha talọ ẹmwẹ nọ gbe orhiọn ye ọmwa iwu ma rẹn. E Job keghi tama iran wẹẹ, akpawẹ iran ẹre ọ rre uwu obalọ vbenian, te irẹn gha te ye ibude rhie ẹtin ba iran ẹtin, irẹn ghi vbe gha taa ẹmwẹ nọ gha fu iran ẹko rre. (Job 16:​1-5) Vbe okiekie, Ẹlaihu kevbe Jehova ẹre ọ ghi rhie igiọdu ne Job.​—⁠Job 33:​24, 25; 36:​1, 11; 42:​7, 10.

10, 11. (a) Vbọzẹe ne ovbi e Jẹfta na gha gualọ igiọdu? (b) De emwa ni vbe gualọ igiọdu vbe ẹdẹnẹrẹ?

¹⁰ Ọmwa ọvbehe nọ vbe gha gualọ igiọdu kegha re ovbi e Jẹfta ne okhuo. A te miẹn wẹẹ Jẹfta ya gu Ivbi Amọn khọn, ọ keghi gu e Jehava ta ile wẹẹ, irẹn gha khọn miẹn otọ, irẹn gha ya ọmwaikọmwa ne ọ ka ke owa irẹn ladian, do gbe ọbokhian ne irẹn, fiohan ne Jehova. Ọmwa nii ghi ya ẹdagbọn rẹn hia ga Osanobua. Vbọ ghi sunu? Ukpọmọ ọkpa nọ mwẹ ẹre ọ do gbe ọbokhian nẹẹn vbọ ke okuo rre. Ọ na da e Jẹfta rua. Ọ ru eyan nẹ, te ọ gha ghi muẹn sẹ. Ọ na ghi gie ovbi ẹre nokhuo nọ ma he re rẹn okpia gha rrie owa ugamwẹ ọghe Osanbua vbe Silo. Evba nii ẹre ọ ghi gha ye, ọ ke ya wu.​—⁠Giọg 11:​30-35.

¹¹ Ọ ghaa lọghọ ne Jẹfta mu eyan na sẹ. Muẹn roro vbene ọ ghaa ye hẹ ne ovbi ẹre nokhuo. Ọ ma zẹdẹ gha khuẹrhẹ nẹẹn. Ọrheyerriọ, ọ na ku obọ gbe ba eyan ne erhae ru. (Giọg 11:​36, 37) Rhumwuda ọni, ọ ma ghi rọnmwẹ ọdọ amaiwẹ te ọ khian biẹ. Erriọ uniẹn Jẹfta ya sẹ ufomwẹ. Vbene ẹmwata, te ọmọ okhuo na wa gele gha gualọ igiọdu kevbe ifuẹko! E Baibol keghi kha wẹẹ: “Erriọ ẹre ọ ya suẹn vbe Izrẹl ne a na miẹn wẹẹ, ikpẹdẹ enẹ vbe ukpo, ẹre avbe uvbi vbe Izrẹl ya gha mu otuẹ gie ovbi e Jẹfta nọ ke Giliad rre, iran ghi vbe rhie igiọdu nẹẹn.” (Giọg 11:​39, 40, NW ) Vbe ẹdẹnẹrẹ, ọ wa vbe khẹke ne ima gha rhie igiọdu ne etẹn ni ma ru orọnmwẹ rhunmwuda, iran hoo ne iran ru sayọ vbe ugamwẹ Jehova.​—⁠1 Kọr 7:​32-35.

12, 13. De vbene Pita ya rhie igiọdu ne etẹn hẹ?

¹² Vbe asọn nọ gbe fi ẹdẹ ne Jesu wu, e Jesu keghi tama e Pita wẹẹ: “Saimọn! Saimọn! Danmwehọ. A fan obọ ẹre ne Setan nẹ, ne ọ danmwẹ uwa hia ghee, zẹ vbene ọgbugbo khan ọka hin uwu ihunhun rre. Sokpan mẹ na erhunmwu nuẹn nẹ Saimọn, ne iyayi ruẹ ghẹ fira, u gha ghi bu mwẹ rre nẹ, u ghi rhie ẹtin ye avbe etuẹn iwu.”​—⁠Luk 22:​31, 32.

¹³ Te Pita ghi gele do yevbe ikadẹlẹ nọ ya iko Ivbiotu e Kristi ọghe orre nokaro deziẹn. (Gal 2:⁠9) E Pita keghi rhie igiọdu ne etẹn vbekpae udinmwẹ nọ rhie ma vbe idugie Pẹntikọst. Erriọ ghi gha ru ẹre uhiẹn vbe ẹdẹ Pẹntikọst gberra nẹ. Ukpo  nibun ẹre Pita ya ga e Jehova. Ọ ghi khian ọmaẹn nẹ, ọ na vbe rhie igiọdu ne Ivbiotu e Kristi vbe ọ khare wẹẹ: “I hoo ne I rhie igiọdu ne uwa, ne I vbe ya unu mwẹ tae ma uwa zẹ vbe ẹmwẹ obọ mwẹ wẹẹ, ẹse ọhẹ ọghe Osanobua, ẹre ọ na khin. Wa mudia yọ gbain.” (1 Pit 5:12) Ebe ne Pita gbẹnnẹ wa rhie igiọdu ne etẹn vbe orre nokaro, erriọ vbe ya rhie igiọdu ne ima vbe ẹdẹnẹrẹ zẹ vbene ima ya diakhẹ ẹghẹ ne Jehova khian ya mu eyan rẹn hia sẹ.​—⁠2 Pit 3:⁠13.

14, 15. De vbene ebe ne Jọn gbẹnnẹ ya rhie igiọdu ne etẹn vbe orre nokaro kevbe etẹn ni rrọọ vbe ẹdẹnẹrẹ?

¹⁴ Uko e Jọn kegha re ọkpa vbe usun ikpia ni ya iko ọghe Ivbiotu e Kristi deziẹn vbe orre nokaro. Ọkpa vbe usun ebe ni taa okha ọghe Jesu ne Jọn gbẹn, keghi re nọ wa rhie igiọdu ne etẹn vbe orre ne okaro, ma wa vbe miẹn igiọdu vbọ vbe ẹdẹnẹrẹ. Ebe Jọn ọkpa ẹre ọ mu ẹmwẹ na, ne Jesu taa, vbe ọ khare wẹẹ, ahoẹmwọmwa ọre ama ọghe Ivbiotu e Kristi ọghe ata.​—⁠Tie Jọn 13:​34, 35.

¹⁵ Ẹmwata ne ai ya igho dẹ ẹre ọ rre ebe eha ne Jọn kiekie gbẹnnẹ. Deghẹ ekhọe ima bu abe gbe ima rhunmwuda orukhọ ne ima ru, ako ọghe Evbagbẹn Nọhuanrẹn na keghi fu ima ekhọe rre. Ọ keghi kha wẹẹ: “Esagiẹn Jesu . . . ye ima khian ne ọ huanrẹn hin orukhọ hia rre.” (1 Jọn 1:⁠7) Ekhọe ima gha ye gha fi ima uwẹnrhiẹn, ma gha miẹn igiọdu vbe ako ọghe Evbagbẹn Nọhuanrẹn ọvbehe nọ khare wẹẹ, ‘Osanobua kpọlọ sẹ ekhọe ima.’ (1 Jọn 3:20) E Jọn ọkpa ẹre ọ vbe gbẹn ọnrẹn ye otọ wẹẹ, “ahoẹmwọmwa ọre Osanobua khin.” (1 Jọn 4:​8, 16) Vbe ebe Jọn nogieva kevbe nogieha, e Jọn keghi rhie etian ne Ivbiotu e Kristi ni mudia gbain vbe odẹ ọghe “ẹmwata.”​—⁠2 Jọn 4; 3 Jọn 3, 4.

16, 17. De vbene Pọl ya rhie igiọdu ne etẹn hẹ vbe orre ne okaro?

¹⁶ Vbe orre nokaro, ukọ e Pọl ẹre ọ ghi  rhie igiemwi nọ ghi maan sẹ yotọ, vbe nọ dekaẹn igiọdu ne a rhie ne etẹn. Ọ khọ wẹẹ, e Jerusalẹm ẹre avbe ukọ mobọ gha dia vbe orre nokaro rhunmwuda, evba nii ẹre avbe ẹbu nọ su ghaa ye. (Iwinna 8:14; 15:⁠2) Ivbiotu e Kristi ni rre Judia kegha kporhu ma emwa ni rre ugamwẹ Judaism vbekpae Kristi. Emwa ne iran ghaa kporhu ma mwẹ iyayi ọghe Osa ọkpa nọ yi agbọn yi ẹrinmwi. Sokpan, lekpae adia ọghe orhion nọhuanrẹn, a keghi gie Pọl gha rrie agbẹnvbo ọghe Grik kevbe Rom ni ghaa ga ẹbọ ughughan.​—⁠Gal 2:​7-9; 1 Tim 2:⁠7.

¹⁷ E Pọl wa mu okhian gha rrie otọ evbọ nibun rhunmwuda ikporhu iyẹn nọ maan. Ọ kporhu vbe ehe ne a ghi tie ẹre Turkey nia, Greece kevbe Italy. Ọ wa vbe mu iko nibun gbọọ vbe ehe na ya unu kaẹn na. Sokpan, etẹn nii, ni da deba otu ọghe Ivbiotu e Kristi, kegha rri oya “ukpokpo ne emwa ẹvbo iran hẹ lele iran.” Rhunmwuda ọni, iran kegha gualọ igiọdu. (1 Tẹs 2:14) Vbe ọ ghi rre odẹ ukpo 50 C.E., e Pọl keghi gbẹn ebe gie etẹn vbe iko na da mu gbọọ vbe Tẹsalonaika. Ọ keghi kha wẹẹ: “Ẹghẹ hia ma ya kpọnmwẹ Osanobua ne uwa hia, ne ima na vbe ye uwa rre vbe erhunmwu. Rhunmwuda, ma yerre vbe odaro Osanobua kevbe Erha mwa, vbene uwa ya iyayi uwa ru emwi hẹ, vbene ahoẹmwọmwa uwa ye uwa winna ẹsẹse hẹ.” (1 Tẹs 1:​2, 3) Ọ na vbe tama iran wẹẹ: “Wa gha rhie ẹtin ye egbe iwu, wa gha ye egbe obọ.”​—⁠1 Tẹs 5:⁠11.

18. De vbene ẹbu nọ su vbe orre nokaro ya rhie igiọdu ne Filip?

¹⁸ Vbe orre nokaro, te ẹbu nọ su wa gha rhie igiodu ne etẹn ni su vbuwe iko kevbe dọmwadẹ Ivbiotu e Kristi. Ẹghẹ ne Filip na ya kporhu ma ivbi e Sameria, te ẹbu nọ su wa yẹrike. Iran keghi gie Pita kevbe Jọn, ni ghaa ga zẹvbe ẹbu nọ su, ne iran ya na erhunmwu ne etẹn ni da deba iko ọghe Ivbiotu e Kristi, ne iran mieke na miẹn iyobọ ọghe orhiọn nọhuanrẹn. (Iwinna 8:​5, 14-17) Vbene ẹmwata, e Filip kevbe etẹn ne Filip ru iyobọ na, wa miẹn igiọdu vbe odẹ ne ẹbu nọ su ya ye iran ike!

19. De vbe nọ ghaa ye hẹ vbe ekhọe etẹn, vbe iran ghi tie ebe ne ẹbu nọ su gbẹnnẹ gie iran?

¹⁹ Ọ ghi sẹ ẹghẹ, ẹbu nọ su keghi ru atamuolọyan ne kpataki nọ dekaan inọta ne etẹn ghaa nọ. Ọ khẹke ne etẹn ne ẹi re Ivbi e Ju gha rhuẹ zẹvbe ne Ivbi e Ju ghaa ruẹ re vbe ototọ Uhi e Mozis ra? (Iwinna 15:​1, 2) Adia ọghe orhiọn nọhuanrẹn kevbe ezanzan ne ẹbu nọ su ru vbe Evbagbẹn Nọhuanrẹn, ẹre ọ zẹẹ ighẹ iran sẹtin ru atamuolọyan nọ khẹke. Iran keghi kha wẹẹ, esa i rrọọ ne etẹn ne ẹi re Ivbi e Ju gha rhuẹ. Ẹre iran na ghi gbẹnnẹ ebe gie iko hia, ne etẹn mieke na rẹn azẹ ne iran ru. Emwa ne ẹbu nọ su ya zihe egbe, ẹre ọ viọ ebe nii gie iko hia. Vbọ ghi sunu? “Avbe emwa nii ghi tie ebe nii nẹ, ẹko iran keghi vuọn ne oghọghọ ye ẹmwẹ igiọdu na.”​—⁠Iwinna 15:​27-32.

20. (a) De vbene Ẹbu Nọ Su ya rhie igiọdu ne ima hẹ vbe ẹdẹnẹrẹ? (b) De inọta ne a khian zẹ ewanniẹn yi vbe ako iruẹmwi nọ ghi lele ọna?

²⁰ Vbe ẹdẹnẹrẹ, Ẹbu Nọ Su wa vbe rhie igiọdu ne etẹn ni ga vbe Abotu, etẹn hia ni rre iwinna ugamwẹ ọghe ẹghẹ hia, kevbe etẹn ni rre uhunmwu otagbọn hia. Te ẹko ima hia wa vbe vuọn ne oghọghọ ye igiọdu ne iran rhie ne ima zẹvbe nọ ghaa ye ne etẹn vbe orre nokaro. Vbe ukpo 2015, Ẹbu Nọ Su keghi gbẹn ebe ẹmu ne a tie ẹre Werriegbe Bu e Jehova Gha Dee ladian. Ebe na wa rhie Igiọdu ne etẹn nibun ni ka kpa hin otu e Jehova rre. Sokpan, emwa ni su vbe iko ọghe Jehova ọkpa ẹre ọ khẹke nọ gha rhie igiọdu ne etẹn ra? A gha zẹ ewanniẹn ye inọta na vbe ako iruẹmwi nọ ghi lele ọna.