1. ?Jeova i pulum wanem kaen man i kam long hem? ?Be from wanem oli mas gohed oltaem blong faenemaot wanem we God i glad long hem?

JISAS i talem se: “Ol man blong mekem trufala wosip, bambae oli mekem wosip long Papa blong yumi long spirit mo trutok, from we, tru ya, Papa blong yumi i stap lukaot ol man olsemia, blong oli mekem wosip long hem.” (Jon 4:23, NW) Taem Jeova i faenem wan man olsem yu we i wantem mekem wosip long hem long spirit mo trutok, hem i pulum man ya i kam long hem mo long Pikinini blong hem. (Jon 6:44) !Hemia wan bigfala ona ya! Be ol man we oli lavem trutok blong Baebol, oltaem oli mas “traehad blong faenemaot ol fasin we Masta blong yumi i glad long hem.” Oli mas mekem olsem from we Setan i nambawan long fasin ya blong trikim man.—Efesas 5:10; Revelesen 12:9.

2. Talem tingting blong Jeova long ol man we oli traem joenem giaman wosip wetem trufala wosip.

² Tingbaot wanem i hapen long taem bifo klosap long hil ya Sinae. Ol man Isrel oli askem long Eron blong wokem wan god blong olgeta. Eron i letem ol man ya oli winim hem, ale hem i wokem wan smol buluk long gol, mo i givim tingting long olgeta se taem oli wosipim aedol ya, i olsem we oli wosipim Jeova. Hem i talem se: “Tumora, bambae yumi mekem wan lafet blong ona long Hae God ya [“Jeova,” NW].” ?Olsem wanem? ?Jeova i ting se i oraet nomo we Eron i miksimap giaman wosip wetem trufala wosip? Nogat. Hem i kilim i ded tri taosen man we oli wosipim aedol ya. (Eksodas 32:1-6, 10, 28) ?Stori ya i tijim yumi long wanem samting? Sipos yumi wantem stap long laef ya we God i lavem yumi, yumi “no mas tajem ol samting we i doti long fes blong hem,” mo yumi mas lukaot gud se i no gat enikaen samting we i doti i kam spolem trutok.—Aesea 52:11; Esikel 44:23; Galesia 5:9.

3, 4. ?From wanem yumi mas folemgud ol tingting blong God long Baebol taem yumi stap skelem ol kastom mo lafet blong wol?

 ³ Taem ol aposol oli laef, oli blokem fasin blong apostasi. Be afta we oli ded, sore tumas, samfala we oli stap talem se oli Kristin be oli no rili laekem trutok, oli stat blong folem sam kastom, lafet, mo “tabu” dei blong ol hiten man, mo oli talem se olgeta oli ol Kristin kastom, lafet, mo holide. (2 Tesalonaeka 2:7, 10) Bambae yumi tokbaot sam long olgeta, mo yu traem luksave olsem wanem oli soemaot spirit blong wol ya, i no spirit blong God. I gat wan samting we i sem mak long saed blong olgeta lafet blong ol man blong wol: Oli pulum ol man blong folem ol fasin we tingting mo bodi blong olgeta nomo i wantem. Mo oli leftemap ol giaman tijing wetem wok blong ol rabis spirit, hemia ol samting we oli makemaot ‘Bigfala Babilon.’ * (Revelesen 18:2-4, 23) Yu no mas fogetem se Jeova i luk finis ol rabis fasin blong ol man we oli wosipim ol narafala god long taem bifo, mo ol fasin ya oli stamba blong plante kastom we ol man oli folem tede. Jeova i no laekem nating ol lafet blong olgeta bifo, taswe yumi save se hem i no laekem ol semkaen lafet ya tede tu. Tingting blong Jeova, hemia nao samting we i mas impoten moa long yumi.—2 Jon 6, 7.

⁴ Yumi ol trufala Kristin, yumi save se i gat sam lafet we Jeova i no laekem. Be desisen blong yumi blong no joen nating long ol lafet ya, i mas strong gud long hat mo tingting blong yumi. Sipos yumi lukluk bakegen ol risen from wanem Jeova i no glad long ol lafet ya, bambae tingting blong yumi i strong moa blong blokem olgeta, mo bambae yumi stap long laef ya we God i lavem yumi.

5. ?From wanem yumi save se Jisas i no bon long namba 25 Disemba?

⁵ Baebol i no talem se ol man long taem bifo oli mekem lafet blong makem betde blong Jisas. Yumi no save stret dei tu we Jisas i bon long hem. Be yumi save se hem i no bon long namba 25 Disemba, hemia taem we ples i kolkol tumas long narasaed long wol ya. * Tok we Luk  i raetemdaon i pruvum samting ya. Hem i raetem se taem Jisas i bon, sam man “oli stap afsaed long vilej, oli stap lukaot long ol sipsip blong olgeta, long naet.” (Luk 2:8-11) Long Betlehem, long en blong manis Disemba, ples i kolkol mo i gat ren mo sno, ale ol man oli karem ol sipsip blong olgeta oli kam insaed long ol bigbigfala haos blong oli stap wom. Long koltaem ya, ol man oli no stap “afsaed long vilej . . . long naet,” blong lukaot long ol sipsip blong olgeta. I gat wan narafala samting tu blong tingbaot. Sisa Ogastas i bin mekem wan loa, se ol man blong hem bambae oli mekem wan sensas blong kaontem namba blong ol man. Ale Josef mo Meri tufala i go long Betlehem, taon ya we ol bubu blong tufala oli bon long hem. (Luk 2:1-7) Be Sisa i no save talem long ol man blong oli wokbaot long taem we ples i kolkol. Olgeta oli no laekem finis gavman blong Rom we i rul strong long olgeta. Hemia bambae i save mekem olgeta oli kros, antap moa.

6, 7. (a) ?Wanem stamba blong plante kastom long saed blong Krismas? (b) ?Olsem wanem fasin blong givim presen long Krismas i defren long Kristin fasin blong givim presen?

⁶ Lafet blong Krismas i no stanap long Baebol, be hem i kamaot long ol hiten lafet blong bifo, olsem lafet ya blong ol man Rom we oli kolem Saturnalia. Hem i wan lafet blong ona long god blong agrikalja, nem blong hem Saturn. Mo tu, New Catholic Encyclopedia i soemaot se ol man we oli wosipim god ya Mithra, oli mekem lafet long namba 25 Disemba, from we oli talem se hemia “betde blong san, we i no gat man i save katem paoa blong hem.” Buk ya i gohed blong talem se: “Lafet blong Krismas i stat long taem we wosip blong san i bigwan long Rom,” hemia samwe long 300 yia afta we Kraes i ded.

⁷ Long ol lafet ya, ol hiten man oli givim presen mo oli kakae bigwan. Hemia ol fasin we ol man oli stap mekem yet long lafet blong Krismas. Mo tingting we i pusum plante man blong givim presen long Krismas, hemia tu i sem mak long tingting blong olgeta long taem bifo. Oli no givim wetem tingting we i stap long 2 Korin 9:7, we i talem se: “Evri man oli mas givim sam samting, olsem we olgeta wanwan oli jusumaot. I nogud man i givim samting long sore nomo, no from we hem i harem olsem we olgeta oli fosem hem, from we God i lavem man we i save givim samting long gladhat  blong hem.” Ol trufala Kristin oli givim presen long narafala from we oli laekem hem, oli no givim from we i wan spesel dei, mo oli no ting se oli mas kasem wan presen long hemia we oli givim presen long hem. (Luk 14:12-14; Ol Wok 20:35) Mo tu, oli glad tumas se oli no moa gat ol bigfala wari mo wok we oli joen wetem lafet blong Krismas, mo oli no gat bigfala kaon blong pem evri yia from lafet ya.—Matiu 11:28-30; Jon 8:32.

8. ?Ol man blong lukluk ol sta oli karem ol presen i kam long Jisas from betde blong hem? Eksplenem.

⁸ Maet samfala oli talem se: ‘Be ol man we oli lukluk ol sta oli karem ol presen i kam long Jisas. ?Oli kam from betde blong hem, no?’ I no olsem. Oli givim ol presen blong folem wan kastom we ol man long taem bifo oli stap folem blong soemaot respek long wan man we i impoten. (1 King 10:1, 2, 10, 13; Matiu 2:2, 11) Blong talem stret, ol man blong lukluk ol sta oli no kam luk Jisas nating long naet we hem i bon. Taem olgeta oli kam, Jisas i gat sam manis finis mo i stap long wan haos, hem i no moa wan smol bebi we i stap slip long bokis we oli putum kakae blong ol anamol long hem.

9. ?Yumi luksave wanem samting long saed blong tufala lafet blong betde we Baebol i tokbaot?

⁹ I tru, ol man oli glad tumas taem wan bebi i bon. Nating se i olsem, Baebol i no tokbaot wan man blong God we i mekem lafet blong betde. (Ol Sam 127:3) ?Olsem wanem? ?Oli fogetem blong raetem samting ya long Baebol? Nogat. Baebol i tokbaot tufala lafet blong betde, wan blong king blong Ijip mo wan blong Herod Antipas. (Jenesis 40:20-22; Mak 6:21-29) Be Baebol i no tokbaot tufala lafet ya olsem ol gudfala lafet, mo i tru moa long namba tu lafet, from we long taem ya oli katemaot hed blong Jon Baptaes.

10, 11. ?Wanem tingting blong ol faswan Kristin long saed blong lafet blong betde? ?From wanem oli gat tingting olsem?

¹⁰ The World Book Encyclopedia i talem se: “Long tingting blong ol faswan Kristin, lafet blong betde i wan kastom blong ol hiten man nomo.” Olsem nao, ol man Gris bifo oli ting se wanwan man oli gat wan spirit we i protektem olgeta. Spirit ya i stap taem man i bon, mo  biaen hem i stap oltaem blong lukaot gud long man ya. Wan buk (The Lore of Birthdays) i talem se spirit ya i “fren wetem wan god, hemia god we betde blong hem i stap long semfala dei we man ya i bon long hem.” Mo tu, bifo mo tede tu, ol man oli joenem dei we man i bon long hem wetem ol sta. Oli talem se sta we i joen wetem manis we man i bon long hem, i save gat paoa long fiuja blong hem mo long ol prapa fasin blong hem.

¹¹ Ol man blong God bifo oli no folem ol kastom blong betde, from we stamba blong ol kastom ya hemia wosip blong ol giaman god mo wok blong ol rabis spirit. Be i no hemia nomo. Ating wan narafala risen from wanem oli stap longwe long ol kastom ya, hemia from we oli folem ol tingting blong God. ?From wanem yumi talem olsem? From we ol man blong God bifo, oli man mo woman we oli gat tingting daon. Oli no ting se dei we oli bon long hem i impoten tumas ale ol narafala oli mas mekem lafet blong makem dei ya, nogat. * (Maeka 6:8; Luk 9:48) Defren olgeta, oli givim ona long Jeova nomo mo oli talem tangkiu long hem from gudfala presen ya blong laef we hem i givim long olgeta. *—Ol Sam 8:3, 4; 36:9, Revelesen 4:11.

12. ?Olsem wanem dei we man i ded long hem i moagud i winim dei we man i bon long hem?

¹² Taem wan man we i holemstrong long God i ded, God i tingbaot hem yet. Mo God bambae i mekem hem i laef bakegen long fiuja. (Job 14:14, 15) Prija 7:1 i talem se: “Sipos yu yu gat gud nem . . . , hemia i gud moa long yu, i winim we yu putum gudfala senta ya we praes blong hem i antap tumas. Dei ya we bambae yu yu ded long hem, bambae hem i bigfala dei moa blong yu, i winim dei ya we yu yu bon long hem.” “Gud nem” we vas ya i tokbaot, hemia gudfala tingting we God i gat long yumi from we yumi holemstrong long wok blong hem. I impoten blong save, se i gat wan dei nomo we Baebol i talem se ol Kristin oli mas tingbaot. Hemia i no wan dei we wan  man i bon long hem, be hemia i dei we wan man i ded long hem. Hemia man ya Jisas, we nambawan “nem” blong hem nao i sevem yumi.—Luk 22:17-20; Hibrus 1:3, 4.

13, 14. ?Wanem stamba blong ol kastom blong Ista we ol man oli folem?

¹³ Plante man oli ting se Ista i wan lafet blong tingbaot we Kraes i laef bakegen. Be Ista i rili kamaot long wosip blong ol giaman god. Plante buk oli talem se nem ya Ista i sem mak long nem we ol Inglisman oli putum long woman god blong olgeta, Eostre no Ostara. Oli ting se god ya i mekem ples i delaet mo i mekem se ol tri oli putum flaoa. ?Olsem wanem eg mo rabet i stat blong joen wetem Ista? Encyclopædia Britannica i talem se eg “i stap olsem wan saen blong niufala laef mo laef bakegen.” Mo bifo, rabet i stap olsem wan saen blong fasin ya blong mekem plante pikinini. Ale, Ista i rili wan kastom we i joen wetem wosip blong god ya we i givim plante pikinini, be ol man oli talem se hem i wan lafet blong tingbaot we Kraes i laef bakegen. *

¹⁴ ?Olsem wanem? ?Jeova i save agri long ol man we oli folem ol doti kastom blong wosipim god ya we i givim plante pikinini, blong tingbaot we Pikinini blong hem i laef bakegen? !Hem i no save agri nating! (2 Korin 6:17, 18) Blong talem stret, i no gat wan ples long Baebol we i talem se yumi mas mekem lafet blong tingbaot we Jisas i laef bakegen. Antap long samting ya, i nogud blong putum nem ya Ista long wan lafet olsem.

15. ?Wanem stamba blong Halowin, mo dei we oli jusum blong mekem lafet ya i joen wetem wanem samting?

¹⁵ Lafet blong Halowin i joen wetem ol woman devel mo ol gos, mo ol man we oli mekem lafet ya oli putum ol narakaen klos mo samting blong flasem olgeta. Ol man ‘Selt’ long Briten mo Aealan, olgeta nao oli stamba blong lafet ya. Long naet blong fulmun we i klosap long  namba 1 Novemba, oli mekem lafet blong Samhain, we i minim “En Blong Hot Taem.” Oli ting se long lafet ya, fenis we i seraotem wol blong yumi wetem wol blong ol spirit i brok, nao ol gudfala spirit mo ol rabis spirit tugeta oli fri blong wokbaot long wol. Oli ting se ol spirit blong dedman oli gobak long ol wanwan haos blong olgeta. Ale ol famle oli putum kakae mo dring i stap blong ol spirit ya oli tekem, from we oli wantem mekem olgeta oli glad, oli no wantem se oli kam kros. Tede, ol pikinini oli putum ol klos blong oli luk olsem ol gos mo ol woman devel, nao oli go long ol haos blong talem long ol man se sipos oli no givim loli no wan narafala gudfala samting long olgeta, bambae oli mekem trik long olgeta. Taem oli mekem olsem, oli rili stap folem ol kastom we oli joen wetem lafet blong Samhain.

16, 17. (a) ?From wanem ol Kristin man mo woman we oli stap mekem plan blong mared, oli mas skelem gud ol kastom blong mared long ples blong olgeta wetem ol tingting blong God long Baebol? (b) ?Long saed blong sakem raes mo ol narafala samting olsem, ol Kristin oli mas tingbaot wanem?

¹⁶ I no longtaem, “bambae man i no moa save harem [long Bigfala Babilon] voes blong man mo woman we tufala i mekem promes blong tufala long taem blong mared.” (Revelesen 18:23) ?From wanem? From we Bigfala Babilon bambae i no moa stap. Wan risen from wanem i no moa stap, hemia from ol wok blong ol rabis spirit we oli stap long hem. Ol wok ya oli save mekem wan mared i kam doti, stat long dei we tufala i mared nomo.—Mak 10:6-9.

¹⁷ Ol kastom blong ol wanwan kantri oli no sem mak. Sam kastom we i luk olsem se oli oraet nomo, oli stat long Babilon bifo. Mo ol man oli mekem ol kastom ya blong givim ‘laki’ long tufala we i mared mo long ol man we oli kam long mared ya. (Aesea 65:11, NW) Wan kastom, hemia we oli saksakem raes no wan narafala samting olsem, i go long tufala. Stamba blong fasin ya, hemia tingting ya se kakae bambae i mekem we ol rabis spirit oli glad, nao bambae oli no mekem wan nogud samting long man mo woman we tufala i mared. Mo tu, i stat bifo i kam, plante man oli ting se raes i wan saen se bambae tufala i gat plante pikinini, tufala i hapi, mo bambae tufala i laef longtaem. I klia se olgeta we oli wantem stap long laef ya we God i lavem olgeta, bambae oli no mekem ol kastom ya we oli no klin.—2 Korin 6:14-18.

18. ?Wanem ol tingting blong Baebol we oli mas lidim tufala we i stap mekem plan blong mared mo olgeta we oli joen long lafet blong mared?

 ¹⁸ Mo tu, ol man blong Jeova oli no folem enikaen fasin blong wol we i save mekem se lafet blong mared i no givim ona long God, mo we i save mekem tingting blong sam narafala i trabol. Olsem nao, oli no girap mo givim wan tok we insaed long hem i gat ol jiki tok we i blong spolem tufala, no ol tok we i givim tingting long saed blong seks. Oli no mekem wan trik no talem ol tok plei we i save mekem tufala no sam narafala oli sem. (Ol Proveb 26:18, 19; Luk 6:31; 10:27) Mo tu, ol man blong Jeova oli no mekem kakae blong mared we i bigwan bitim mak mo i sas tumas. Ol flas lafet olsem oli no soemaot se tingting blong man i stap daon, be oli soemaot se hem “i flas tumas long ol samting we hem i gat.” (1 Jon 2:16) Sipos yu yu stap mekem plan blong mared, yu no mas fogetem se Jeova i wantem we spesel dei ya blong yu i wan samting we bambae yu save tingtingbak long hem wetem glad, i no wetem sore. *

19, 20. ?Wan buk i talem wanem long saed blong stamba blong fasin ya blong leftemap glas i go antap? ?From wanem i no stret we ol Kristin oli folem kastom ya?

¹⁹ Wan fasin we plante man oli mekem long ol mared mo long sam narafala lafet, hemia se evriwan oli leftemap glas blong olgeta i go antap. Wan buk (1995 International Handbook on Alcohol and Culture) i talem se: “Fasin ya blong leftemap glas i go antap . . . hem i wan fasin blong wol tede we ating i kamaot long fasin blong ol man bifo. Olgeta ya oli givim wan tabu dring i go olsem sakrefaes long ol god . . . blong ol god ya oli mekem samting we oli askem we i olsem wan prea, se, ‘!Longfala laef!’ no ‘!Gudfala helt!’”

²⁰ Tru ya, plante man oli no tingbaot fasin ya blong leftemap glas i go antap olsem wan fasin blong wosip, no bilif long gudlak mo badlak. Nating se i olsem, taem man i leftemap glas i go antap, i olsem we hem i askem “heven” no wan paoa we i hae moa long hem, blong givim wan blesing, be hem i yusum wan rod we i no laenap wetem rod we Baebol i talem.—Jon 14:6; 16:23. *

21. ?Wanem ol lafet blong wol we ol Kristin bambae oli no joen long olgeta, nating se oli no lafet blong jos stret? ?From wanem oli no save joen long olgeta?

²¹ Long sam kantri, ol man oli mekem sam spesel lafet evri yia. Maet ol lafet ya oli blong leftemap fasin blong man i slip wetem man mo woman i slip wetem woman, mo maet oli mekem ol krangke danis. Ol lafet olsem oli soemaot ol fasin blong wol nomo we oli stap kam moa nogud oltaem, mo we Bigfala Babilon i sapotem olgeta long open ples no long fasin haed. ?Yu ting se i stret we ‘wan man we i laekem Jeova’ i go long wan lafet olsem no i stanap blong lukluk lafet ya? Sipos hem i mekem olsem, hem i no stap soemaot se hem i agensem ol rabis fasin. (Ol Sam 1:1, 2; 97:10, NW) I moagud we hem i folem fasin blong man we i raetem prea blong hem long Ol Sam, i se: “Plis, yu blokem ae blong mi, blong mi no stap lukluk ol samting we oli nating nomo.”—Ol Sam 119:37, NW.

22. ?Wetaem ol Kristin oli save mekem prapa desisen blong olgeta blong joen long wan lafet no nogat?

²² Long dei we ol man blong wol oli mekem ol lafet ya, wan Kristin bambae i lukaot gud long fasin blong hem, blong i no givim tingting long ol narafala se hem tu i stap joen long lafet ya. Pol i raetem se: “Long olgeta samting we yufala i kakae, mo we yufala i dring, mo long olgeta fasin blong yufala, oltaem yufala i mas leftemap nem blong God.” (1 Korin 10:31; lukluk bokis long  pej 158-159, “Mekem Ol Desisen We Oli Waes.”) Be sipos i klia se wan kastom no lafet i no joen wetem bilif blong ol giaman skul, mo i no wan lafet blong politik no wan lafet blong leftemap kantri, mo i no agensem ol tingting blong God long Baebol, ale wanwan Kristin oli save mekem prapa desisen blong olgeta se bambae oli joen long hem no nogat. Be oli mas tingbaot filing blong ol narafala tu, oli no mas mekem narafala i foldaon.

23, 24. ?Olsem wanem yumi save givim wan gudfala witnes long saed blong ol stret fasin blong Jeova?

²³ Plante man oli ting se ol lafet ya oli janis nomo blong ol famle mo fren oli joen wanples. Taswe, maet wan man i kasem rong tingting long desisen blong yumi, taem yumi folem Baebol blong  no go long lafet ya. Maet hem i ting se yumi no laekem famle mo ol fren blong yumi, mo yumi strong tumas. Sipos i olsem, yumi save eksplenem long hem long kaen fasin se ol Witnes blong Jeova oli tinghae long ol janis blong joen wanples wetem ol famle mo fren. (Ol Proveb 11:25; Prija 3:12, 13; 2 Korin 9:7) Yumi harem gud blong joen wanples wetem ol famle mo fren blong yumi long eni taem blong yia. Be from we yumi lavem God mo ol stret fasin blong hem, yumi no wantem we taem yumi joen wanples wetem famle, sam kastom we God i no glad long olgeta oli spolem hapi taem ya.—Lukluk bokis long  pej 156, “Trufala Wosip i Givim Glad We i Bigwan Olgeta.”

²⁴ Sam man oli askem kwestin long ol Witnes long saed blong ol lafet ya, nao ol Witnes oli yusum ol save long japta 16 blong buk ya ?Wanem Samting We Baebol I Rili Tijim? * blong storian gud long olgeta. Yumi mas tingbaot oltaem se mak blong yumi i blong kasem hat blong man, i no blong winim wan rao. Taswe, yumi mas gat respek, kwaet fasin, mo “toktok gud long olgeta, long ol tok we olgeta oli save glad long hem.”—Kolosi 4:6.

25, 26. ?Olsem wanem ol papa mama oli save givhan long ol pikinini blong olgeta blong oli gat moa bilif mo blong oli lavem Jeova moa?

²⁵ From we yumi man blong Jeova, yumi gat save. Yumi save from wanem yumi bilif long sam fasin mo folem olgeta, mo from wanem yumi no folem sam narafala fasin. (Hibrus 5:14) Ale, ol papa mama, yufala i mas tijim ol pikinini blong yufala, blong oli yusum tingting blong olgeta blong skelem ol tok blong Baebol long saed blong ol lafet. Sipos yufala i mekem olsem, yufala i stap mekem bilif blong olgeta i strong. Nao bambae oli save givim ansa we i stanap long Baebol long ol man we oli askem kwestin long saed blong bilif blong olgeta. Mo tu, yufala i stap mekem olgeta oli bilif se Jeova i lavem olgeta.—Aesea 48:17, 18; 1 Pita 3:15.

²⁶ Olgeta we oli wosipim God “long spirit mo trutok” oli no joen long ol lafet we oli agensem Baebol. Antap long hemia, oli traehad blong oli no mekem wan samting we i olsem fasin giaman mo stil. Tede plante man oli ting se yumi no save win mo kasem wan gudfala samting long laef, sipos yumi no giaman mo stil. Be bambae yumi luk long nekiswan japta se ol fasin we God i glad long olgeta oli beswan fasin blong folem.