Bushe Kuti Mwa-asuka Ifi Fipusho?

Bushe impongolo ya musumba iyo balandapo sana mu Baibolo yali ni cinshi?

▪ Kale, ku misumba iingi balekuulilako ilinga lya kucingilila umusumba. Mu kati ka mpongolo ishingi, mwaleba ulubansa umo abantu balekumanina, ukucita amakwebo, no kulanshanya amalyashi. E mo balebilishisha ne mbila ku bantu, kabili limo bakasesema e mo balebilila amashiwi yafumine kuli Lesa. (Yeremia 17:19, 20) Icitabo cimo ica The Land and the Book cisosa ukuti “amakwebo ayengi yalecitikila pa mpongolo ya misumba nelyo mupepi ne mpongolo.” Mu nshiku sha bena Israele, impongolo sha misumba shali kwati fifulo ifyabako muno nshiku apakumanina abantu abengi.

Ku ca kumwenako, Abrahamu ashitile impanga ya kushiikamo aba mu lupwa lwakwe kuli Efrone “pa menso ya bana ba kwa Hete na pa menso ya bonse abali pa mpongolo ya musumba.” (Ukutendeka 23:7-18) Boasi na o alitile abakalamba 10 aba mu musumba wa Betelehemu pa mpongolo ya musumba pa kuti babe inte ilyo balelanshanya pali Ruti na pa mpanga ya mulume wakwe uwafwile. Acitile ifyo amafunde yalandile pa kuti umuntu opwe kuli lupwa wa mulume wakwe. (Ruti 4:1, 2) Abakalamba ba musumba nga balepingula imilandu baleya pa mpongolo ya musumba e po bayapingwila.—Amalango 21:19.

Ni kwi kwabelele Ofiri iyo Baibolo yalandapo ukuti kwali golde iisuma sana?

▪ Mwi buuku lya kwa Yobo e mo babalilapo ukulanda pali “golde ya ku Ofiri” kabili bailinganya kuli “golde iyalopololwa bwino.” (Yobo 28:15, 16) Ilyo papitile imyaka nalimo 600 ukutula apo Yobo abelele pano calo, Imfumu Davidi yalonganike “golde ya ku Ofiri” iya kukuulila itempele lya kwa Yehova mu Yerusalemu. Umwana wakwe Solomone na o afumishe golde ku Ofiri.—1 Imilandu 29:3, 4; 1 Ishamfumu 9:28.

Baibolo ilanda ukuti Solomone alikwete amato ayo bapangile mu Esione-gebere, mu lulamba lwa Bemba Wakashika, ayaletele golde ukufuma ku Ofiri. (1 Ishamfumu 9:26) Abasambilila batila Esione-gebere yabelele lwa ku muulu wa Gulf of Aqaba iyabela mupepi ne ncende iyo beta pali ino nshita ukuti Elat na Aqaba. Amato ayalefuma ku Esione-gebere yaleya mu kufika ku ncende shalekanalekana ishali mupepi na Bemba Wakashika, nelyo ku ncende sha makwebo ishabelele ukutali ku lulamba lwa Africa nelyo ulwa Indian ocean, kabili uku kufwile e kwabelele na Ofiri. Lelo bamo batila Ofiri yali ku Arabia, uko basanga imikoti ya kale umo baleimba golde kabili na ino ine nshita bacili balembamo.

Nangu ca kutila bamo kuti bakaana ukutila Solomone alikwete imikoti ya golde, lelo uwasambilila ifyalecitika mu Egypt, A. Kitchen alembele ukuti: “Ofiri yena e ko yali. Pa ciinga ca baHebere napamo ica mu 700 [B.C.E.] balilembapo bwino bwino amashiwi ya kuti: ‘Golde ya ku Ofiri iya kwa Bete-Horone—amashekele 30.’ Amashiwi ya kuti golde ya ku Ofiri yalanga ukuti ku Ofiri e kwalefuma golde. Cimo na filya balanda mu fyalembwa fya bena Egypt ukuti ‘Golde ya ku ‛Amau,’ nelyo ‘Golde ya ku Punt’ nelyo ‘Golde ya ku Kush,’ ninshi balepilibula ukuti iyi golde yalefuma ku ncende balumbwile nelyo yalipalana sana ne ya ku ncende balumbwile.”

[Icikope pe bula 15]

Abrahamu pa mpongolo ya musumba aleshita impanga

[Icikope pe bula 15]

Pa ciinga ca baHebere apo balemba ukuti Ofiri

[Abatusuminishe]

Collection of Israel Antiquities Authority, Photo © The Israel Museum, Jerusalem