Bushe Intanda E Shimutungulula?

PA BUSHIKU kushili amakumbi, nga muli ukushili amalaiti, kuti mwamona ifyo intanda shimoneka bwino sana mu muulu. Umuulu umoneka uwafita e lyo shena shilebeka fye nga daimonde. Papitile fye imyaka 350 ukutula apo abantu batendeke ukwishiba ifyo intanda shakula ne fyo shataluka ku calo. E lyo tutendeke fye ukwishiba ifintu fya maka kabili ifikalamba nga nshi ifyaba mu muulu.

Ukufuma fye kale sana, abantu balamona ifyo ifya mu muulu fyenda busaka busaka ubushiku na po fibela mu nshita shalekanalekana isha mwaka. (Ukutendeka 1:14) Abengi balanda nga filya fyalandile Imfumu Davidi iya mu Israele imyaka nalimo 3,000 iyapita. Yatile: “Ilyo nalolesha imyulu yenu, imilimo ya minwe yenu, umweshi ne ntanda ifyo mwapanga, ntila, wa nshi umuntu mwibukisha no kwibukisha?”—Amalumbo 8:3, 4.

Nampo nga twalishiba ifi nelyo iyo, ifya mu muulu ne fyo fyenda filatukuma mu nshila shalekanalekana. Akasuba, ulutanda ulwapalamisha sana ulo isonde lishinguluka, kalenga abantu ukwishiba inshita pantu kalenga twaishiba ukulepa kwa nshiku no kulepa kwa myaka. Umweshi wa “kwishibilako inshita,” nelyo ‘ukupiminako imyaka.’ (Amalumbo 104:19; Diocese of Mbala) Kabili intanda shilatungulula bwino abenda pali babemba, nangu fye ni balya abaya mu muulu shilabatungulula nga bale-esha indeke shabo. Pa mulandu wa ifi, bamo batontonkanya ukuti intanda kuti shatwafwa na mu fintu ifingi ukucila pa kutulenga fye ukwishiba inshita no kutulenga ukulatasha sana Lesa pa fyo abumba. Bushe kuti shatwafwa no kwishiba ifya ku ntanshi nelyo ukutusoka pa mafya yali ku ntanshi?

Ukwatendekele Ukubukila ku Ntanda no Mulandu Kwabelako

Ukufwaya ukulatungululwa ne fya mu muulu kwatendekele ku Mesopotamia, kabili kwatendeke kale sana mu myaka ya ba 2,000 B.C.E. Ababalilepo ukubukila ku ntanda, balelolekesha sana ifya mu muulu. Sayansi ya kubukila ku ntanda yatendeke lintu abena Mesopotamia bale-eshaesha ukwishiba ifyo ifya mu muulu fyenda, ukwishiba apabela intanda, ukufwaya ukupanga amakalenda, no kwishiba ilyo kukaba ifiilisha. Nomba ukubukila ku ntanda kwalicila pa kulamona fye ifyo akasuba no mweshi fyenda ne fyo fikuma isonde. Ababukila ku ntanda balondolola ati ukulolekesha ifyo akasuba, umweshi, amaplaneti, intanda, e lyo na mabumba ya ntanda fyaikala takukuma fye isonde lelo kulatungulula na bantu. Mu nshila nshi?

 Ababukila ku ntanda bamo babomfya ifya mu muulu ku kwishibilako ifikacitika nelyo ukubasoka pa fya ku ntanshi, kabili na bambi abaishiba ukubukila ku ntanda kuti bakonka ifyo basanga nelyo ukunonkelamo mu nshila shalekanalekana. Bambi batontonkanya ukuti ukubukila ku ntanda kuti kwalenga twaishiba ifyo Lesa atulingila kabela nelyo kuti kwalenga twaishiba inshita iisuma iya kucitilapo ifintu fimo. Batila pa kuti beshibe ifi, bamona ifyo ifya mu muulu ifikalamba fikele kabili “balapima” ifyo fikakuma ifya mu muulu fimbi ne fyo fikakuma isonde. Batila pa kuti beshibe ifyo fingatungulula umuntu bashintilila pa fyo ifya mu muulu fikele pa bushiku uyo muntu afyelwe.

Ababukila ku ntanda baletontonkanya ukuti icalo cali pa kati na nkati ka fya mu muulu no kuti amaplaneti ne ntanda fyali mu mabumba mabumba ayakalamba ayaleshinguluka icalo. Na kabili baletontonkanya ukuti akasuba kapita mu lwelele pamo ne ntanda na mabumba ya shiko ayanono kabili fyalepita fye mu nshila imo ine cila mwaka. Baleita inshila umwalepita akasuba ukuti ecliptic kabili bayakenye mu fiputulwa 12. Kabili baleinika iciputulwa cimo na cimo ishina lye bumba lya ntanda ilyali muli ico ciputulwa umo akasuba kalepita. Uku kwine e ko bafumishe insoselo ya kuti ifishibilo 12 ifya fya mu muulu. Baletontonkanya ukuti muli ifi fiputulwa nelyo “amayanda ya mu muulu,” e mwaleikala balesa abalekanalekana. Mu kuya kwa nshita, basayantisti baishileishiba ukuti akasuba takashinguluka icalo lelo icalo e cishinguluka akasuba. Ukwishiba ifi e kwalengele baleke ukwita ukubukila ku ntanda ati ni sayansi.

Ukubukila ku ntanda kwatendekele mu Mesopotamia e lyo kwasalanganina mu ncende shimbi kabili kwaishileba ukwa misango misango kabili mupepi na bantu bonse balisumine mu kubukila ku ntanda. Ilyo abena Persia bacimfishe Babiloni, ukubukila ku ntanda kwasukile kwafika na mu Egupti, mu Grisi, na mu India. Bamishonari abaBuddha basambilile ukubukila ku ntanda mu India e lyo bakutwala mu fyalo fimbi ifya mu Asia pamo nga mu China, Tibet, Japan, na mu fyalo fimbi. Nangu cingati tacaishibikwa bwino ifyo ukubukila ku ntanda kwafikile kuli baMaya, abaMaya balebukila sana ku ntanda kwati fye bena Babiloni. Ukubukila ku ntanda ukwa muno nshiku kufwile kwatendekele mu Egupti pa nshita abaGriki baleteka icalo conse kabili kwalenga aba mu mipepele ya buYuda, ubuShilamu, na mu buKristu ukusumina mu kubukila ku ntanda.

 Nangu fye ni lintu bashilaya mu busha ku Babiloni mu myaka ya ba 600 B.C.E., abena Israele bamo balisumine mu kubukila ku ntanda. Baibolo ishimika ukuti Imfumu Yoshia iyali ne cishinka kuli Lesa yalyeseshe na maka ukulesha abantu ukuleka ukutuula amalambo “ku kasuba na ku mweshi na ku ntanda na ku fya mu muulu fyonse.”—2 Ishamfumu 23:5.

Uwalenga Ukuti Kube Ukubukila ku Ntanda

Abatendekelepo ukubukila ku ntanda tabaishibe nangu panono ifyo ifya mu muulu fyaba ne fyo fibomba. Kanshi te kuti kufume kuli Lesa. Apo ukubukila ku ntanda kwashintilila pa bufi, ninshi te kuti kulenge twishibe ifikacitika ku ntanshi. Ifintu fibili ifyacitike kale filanga ukuti ukubukila ku ntanda te kuti kutwafwe.

Ilyo Imfumu Nebukadnesari yaleteka mu Babiloni, bashimapepo na babukila ku ntanda balifililwe ukulondolwela imfumu iciloto yalotele. Daniele, kasesema wa kwa Lesa wa cine Yehova, alilandile umulandu bafililwe, atile: “Inkama iyo imfumu yaipwishe, aba mano nangu ababuka nangu bashimapepo ba finjelengwe na babukila ku ntanda te kuti bebe imfumu. Lelo, kwaba Lesa mu muulu uusokolola inkama, kabili nalenga Imfumu Nebukadnesari ukwishiba icikesa mu nshiku sha kulekelesha.” (Daniele 2:27, 28) Daniele ashintilile pali Yehova Lesa, “uusokolola inkama,” te pa kasuba, umweshi, nelyo intanda, kabili Daniele alilondolwelele imfumu umwalolele iciloto.—Daniele 2:36-45.

Ukusumina sana mu kubukila ku ntanda takwapuswishe imitekele ya baMaya muli ba 800 C.E. Ifi fyacitike tafilanga fye ukuti ukubukila ku ntanda kwa bufi, te kuti kulenge abantu ukwishiba ifya ku ntanshi, lelo kulenga twaishiba no kuti ico kwabelako, kulenga abantu ukukanashintilila pali Lesa nga balefwaya ukwishiba ifya ku ntanshi.

Ukwishiba ukuti ukubukila ku ntanda kwashintilila pa bufi, kulenga twaishiba no walenga ukuti kubeko. Yesu alandile pali Kaseebanya ukuti: “Tatwalilile mu cine, pantu tamwaba icine muli ena. Ilyo alanda ubufi, alanda ifya mu mutima wakwe, pantu wa bufi kabili e wishi wa bufi.” (Yohane 8:44) Satana alaifungushanya kwati ni “malaika wa lubuuto,” ne fibanda na fyo filaifungushanya kwati “babomfi ba bulungami.” Lelo icishinka ca kuti ba bufi, baiminina pa kulufya abantu. (2 Abena Korinti 11:14, 15) Baibolo yatila “ifya maka fyonse ne fishibilo ne fipesha amano ifya bufi” milimo nelyo “ukubomba kwa kwa Satana.”—2 Abena Tesalonika 2:9.

Ico Mushilingile Ukusuminina mu Kubukila ku Ntanda

Ukubukila ku ntanda kwashintilila pa bufi kabili kwa bunani kuli Lesa wa cishinka, Yehova. (Amalumbo 31:5) E mulandu wine Baibolo yalesesha ukubukila ku ntanda kabili ikoselesha abantu ukutalukako. Pa Amalango 18:10-12 Lesa atila: “Ekasangwa muli imwe . . . onse uubuka imbuko, uucita ifinjelengwe nelyo onse uusobela ifya ku ntanshi nelyo ing’anga,  . . . nelyo uwipusha ku umfwana ne mipashi nelyo ku waishibisha ifya kusobela nelyo onse uwipusha ku bafwa. Pantu onse uucita ifi fintu wa bunani kuli Yehova.”

Apo Satana ne fibanda e balenga kube ukubukila ku ntanda, ukusuminamo kuti kwalenga umuntu alatungululwa na fyo. Nga filya fine ukubomfya imiti ikola kwingalenga umuntu ukulatungululwa na bashitisha imiti ikola, e fyo no kusumina mu kubukila ku ntanda kwingalenga umuntu ukulatungululwa na wishi wa bufi, Satana. E co abatemwa Lesa ne cine bafwile ukukaaninina fye ukubukila ku ntanda. Lelo bafwile ukulaumfwila ukufunda kwa mu Baibolo ukutila: “Pateni ububi, no kutemwa ubusuma.”—Amose 5:15.

Icalenga ukuti ukubukila ku ntanda kutwalilile, ni co abantu balafwaisha ukwishiba ifya ku ntanshi. Bushe abantu kuti baishiba ifya ku ntanshi? Nga kuti cacitika, ninshi kuti baishiba shani? Baibolo itweba ukuti te kuti twishibe icikacitikila umuntu umo umo mailo, mu mweshi uleisa, nelyo mu mwaka uleisa. (Yakobo 4:14) Na lyo line, Baibolo yalilanda ifyo cikaba ku bantu bonse ku ntanshi. Itweba ukuti nomba line Ubufumu ubo tupepela mwi pepo lya we Shifwe buli no kwisa. (Daniele 2:44; Mateo 6:9, 10) Itweba no kuti nomba line amacushi ya bantunse yali no kupwa kabili tabakatale abaculapo na kabili. (Esaya 65:17; Ukusokolola 21:4) Lesa talingila kabela ifikacitikila umuntu ku ntanshi, lelo afwaya bonse ukusambilila pali ena na pa fyo akabacitila. Twaishiba shani? Baibolo yalilondolola fye bwino bwino ukuti Lesa afwaya “abantu balekanalekana bakapusuke no kwishiba bwino bwino icine.”—1 Timote 2:4.

Imyulu na fyonse ifyabamo tafyapangilwe ukuti filetutungulula. Lelo fitusambilisha ukuti Yehova wa maka kabili e Lesa. (Abena Roma 1:20) Ifya mu muulu kuti fyalenga twakaana ifya bufi, kabili kuti fyalenga twashintilila pa butungulushi bwa kwa Lesa no bwa Cebo cakwe Baibolo ubwingalenga tuleikala bwino. “Tetekela Yehova no mutima obe onse kabili wishintilila pa mano yobe we mwine. Uko konse wenda umwishibe, na o akatambalika inshila shobe.”—Amapinda 3:5, 6.

[Amashiwi pe bula 19]

AbaMaya balebukila sana ku ntanda

[Amashiwi pe bula 20]

Ukusumina sana mu kubukila ku ntanda takwapuswishe imitekele ya baMaya

[Amashiwi pe bula 20]

“Kwaba Lesa mu muulu uusokolola inkama, kabili nalenga . . . ukwishiba icikesa mu nshiku sha kulekelesha”

[Icikope pe bula 19]

El Caracol observatory, Chichén Itzá, Yucatán, Mexico, 750-900 C.E.

[Abatusuminishe Ukubomfya Ifikope pe bula 19]

Amabula 18 na 19, ukufuma ku kuso ukulola ku kulyo: Stars: NASA, ESA, and A. Nota (STScI); Mayan calendar: © Lynx/Iconotec com/age fotostock; Mayan astronomer: © Albert J. Copley/age fotostock; Mayan observatory: El Caracol (The Great Conch) (photo), Mayan/Chichen Itza, Yucatan, Mexico/Giraudon/The Bridgeman Art Library