Bushe Ifyo Tumona Ulubembu Fya-aluka Shani?

“ABANTU muno nshiku balakaana ukuti ulubembu abantu ba kubalilapo bacitile talwatukuma. Tabafwaya fye no kulanda ukuti ulubembu e ko lwaba. . . . Abantu bamo pamo nga Adolf Hitler na Josef Stalin nalimo bena balibembwike, nomba fwe bashala tuli ba kaele.”—The Wall Street Journal.

Nge fyo twamona muli aya mashiwi, abantu muno nshiku balakaana ukuti te babembu. Mulandu nshi bakaanina? Bushe kwaba ifya-aluka pa lubembu? Bushe ulu lwine lubembu abantu bakaana e cinshi?

Kuti twatila ulubembu lwaba pabili, ulubembu twafyalwa na lo e lyo no lubembu tucita. Ulubembu lwa kubalilapo tufyalwa fye na lo, e lyo ulwalenga bubili ni lulya tucita. Natulande pali ishi membu.

Bushe Ulubembu Lwacitile Abantu ba Kubalilapo Lwalitukuma?

Baibolo itila ulubembu abafyashi besu aba kubalilapo bacitile lwalikuma abantu bonse. Kanshi fwe bantu bonse fye tatwapwililika. Baibolo itila: “Ukucita icabipa conse lubembu.”—1 Yohane 5:17.

Lelo abengi abaya ku macalici balakaana ukusumina ukutila bafyalwa abashapwililika pantu batontonkanya ukuti te kuti babapeele umulandu pa lubembu ulo bashacitile. Profesa wa fya mapepo, Edward Oakes, atile, “abantu abaya ku macalici nga babeba ukuti bafwile ukusumina ukuti babembu, balomfwa ububi, balakaana, nelyo kuti basumina, lelo ifyo bacita filanga ukuti tabasumina ukutila kwaliba ulubembu.”

Cimo icilenga abantu ukukanasumina ukuti bafyalwa ababembu, fintu aba mu macalici basambilisha. Ku ca kumwenako, ilyo aba mu kabungwe ka Council of Trent bakumene (1545-1563), icalici lyalisuushishe bonse abaleti utunya tatulingile ukubabatishiwa pa kuti tusambe imembu. Abasambilila ifya mapepo batile akanya nga kafwa ukwabula ukukabatisha, imembu kuti shalenga ukuti keya ku muulu kuli Lesa. Calvin asambilishe no kutila, abana ‘bafyalwa ne membu isho bapyana ilyo bali mu nda muli banyinabo ishingalenga bayapya kwa Lesa.’ Alandile ukuti, ulubembu abana bafyalwa na lo ‘lulabipisha ica kuti Lesa abamona ukuti ba muselu.’

Mu cifyalilwa fye, abantu abengi baishiba ukuti akanya ka kaele kanshi te kuti cilolemo ukutontonkanya ukutila kafwile ukucula pa mulandu wa lubembu lwa kufyalwa na lo. Kuti twamona umulandu ififundisho fya musango uyu filengela abantu ukukaana ukuti tabapyana ulubembu. Na kuba, bashimapepo bamo balafilwa ukulanda ukuti umwana uushilabatishiwa aya mu kupya mu mulilo. Bena basumina ukuti uko aya takwaishibikwa. Nangu cingati ici cisumino  tacaishileba pa fifundisho fye calici, pa myaka iingi nga nshi ba Katolika balesambilisha ukuti umweo wa muntu wa kaele uushabatishiwe tauya ku muulu nelyo ku kupya mu mulilo lelo wikala mu Limbo. *

Cimbi icalenga ukuti abantu balekaana ukuti tabafyalwa ababembu ca kuti muli ba 1800, abasambilila amano ya buntunse, basayantisti, na basambilila ifya mapepo batendeke ukutwishika ilyashi lyaba mu Baibolo. Abantu abengi abasumina mu cisambilisho ca kusanguka ica kwa Darwin bamona kwati ilyashi lilanda pali Adamu na Efa te lya cine. Ici calenga abantu abengi balemona kwati ifyalembwa mu Baibolo fya kwelenganya fye ifya bantu, tafyafumine kuli Lesa.

Bushe ici calenga ukuti abantu balemona shani ulubembu tufyalwa na lo? Nga ca kuti abaya ku calici babalenga ukusumina ukuti Adamu na Efa tabaliko, ninshi kuti basondwelela ukuti no lubembu lwine talwacitike. Ici calenga ukuti na balya bafwaya ukusumina ukuti abantu bafyalwa ababembu balemona kwati icilenga abantu ukulalufyanya te lubembu lwacitile abantu aba kubalilapo.

Nomba nga ca kutila tatufyalwa no lubembu, inga imembu isho tucita, bushe na sho shilakalifya Lesa?

Bushe Ukucita Ifi Lubembu?

Abantu nga babepusha ukulanda imembu abantu bacita, abengi balanda pa fyalembwa mu Mafunde Ikumi, e kutila ukwipaya, ukukanaba ne cishinka mu cupo, ubulalelale, ukwiba, e lyo na shimbipo. Ukufuma fye na kale, amacalici yalesambilisha ukuti umuntu nga afwa ukwabula ukulapila kuli ishi membu, ninshi akaya mu kulunguluka mu mulilo wa pe. *

Ba Katolika batila pa kuti umuntu ekaya mu kulunguluka, afwile ukuyebelela imembu ku mupatili, uo batila e wakwata maka ya kweleela imembu. Lelo ba Katolika abengi balileka ukuya mu kuyebelela imembu ku cilapilo. Ku ca kumwenako, ifyo bafwailishe nomba line mu calo ca Italy filanga ukuti pa bantu 100 abapepa ku Katolika, abantu ukucila pali 60 balileka ukuya ku cilapilo.

Ici cilelanga apabuuta ukuti ifyo amacalici yasambilisha pa membu abantu bacita na pa fifumamo, tafya-afwa abantu ukuleka ukubembuka. Pali ino nshita abaya ku macalici abengi tabasumina ukuti ifi fintu fyalibipa. Ku ca  kumwenako, bamo batontonkanya ukutila nga ca kuti abantu babili abakalamba basuminishanya ukupanga icupo, e lyo ifyo bacitile tafikalifye bambi, ninshi tapali icilubene!

Icilenga abantu ukulatontonkanya ifi ca kuti tabaishiba bwino icishinka pa fyo babasambilisha pa lubembu. Na kuba, abantu abengi balakaana ukuti Lesa uwa kutemwa te kuti alungulushe ababembu mu mulilo wa pe. Ukutontonkanya kwa musango yu na ko kwalilenga abantu ukwaluka mu fyo bamona ulubembu. Lelo kwaliba na fimbi ifyalenga abantu ukwaluka mu fyo bamona ulubembu.

Ukukaana Ifintu Ifisuma Ifyo Aba Kale Balekonka

Ifyacitika mu myaka iyapita, fyalilenga ifintu ukwaluka nga nshi mu mikalile ya bantu na mu fyo batontonkanya. Inkondo shibili ishaliko mu calo conse, inkondo ishingi ishicitika, no kwipayaulwa kwa bantu, fyalilenga abengi ukulatwishika ubucindami bwaba mu kukonka ifintu ifisuma ifyo aba kale balekonka. Batila, ‘Bushe muno nshiku ilyo kuli ubuyantanshi mu fya kupangapanga, cilalolamo ukulakonka ifintu ifyo abaliko imyaka ya kale balekonka?’ Abengi abashikonka ifya buKristu na basambilila pa fya kukonka imibele isuma batila tacalolamo ukulakonka ifya kale. Basumina ukuti tufwile ukuleka ukukonka fimo ifyo balemona kale ukuti e fisuma no kubika amano ku kusambilila pa kuti tuleilako fye pa ntanshi.

Ukutontonkanya kwa musango yu kwalilenga abantu ukuleka ukulakonka ifintu ifisuma ifyo aba kale balekonka. Ku fyalo ifingi ifya ku Bulaya, bantu fye abanono e baya ku mapepo. Abantu abengi nga nshi tabasumina mu fintu ifili fyonse ifyacindama, kabili abengi tabafwaya no kukutika ku fyo amacalici yasambilisha pantu bafimona kwati fya cabecabe fye. Batontonkanya ukuti nga ca kutila Lesa takwaba kabili abantu basangwike fye, ninshi no lubembu lwine takwaba, umuntu kuti acita ifili fyonse ifyo umwine alefwaya.

Ukutula muli ba 1900, abantu abengi ku Bulaya na ku America balileka ukukonka imibele isuma, kabili ici calenga ukuti abantu baaluke mu fyo bamona ubulalelale. Ifimfulunganya abana ba masukulu babuusha pa kuti babasuminishe ukulacita ifyo balefwaya, utumabumba twa bafwaya ukulacita ifyo abene batemenwe, e lyo ne miti ya kucilikila ubufyashi fyalilenga abantu ukuleka ukulakonka imibele isuma. Mu nshita fye iyi yine iinono, abantu balilekele ukukonka ifyo Baibolo isosa. Batendeke ukukonka ifyo abene balemona ukuti e fili bwino kabili ne fyo  balemona ulubembu fyalyalwike. Kalemba we lyashi umo atile, “Ukutula ilya nshita, icitemwiko e co abantu bamwenako icalungama ne calubana, kabili ici calenga ukuti ubupulumushi bube fye mpanga yonse pantu abantu bamona ukuti tabwabipa.”

Ukusambilisha Ifyo Abantu Bengatemwa Ukumfwa

Magazini ya Newsweek yalandile pa filecitika mu America ukuti: “Bashimapepo abengi bamwene ukuti pa kuti abantu belafuma mu macalici yabo, bafwile ukulasambilisha ifyo abantu bengatemwa ukumfwa pa kuti tabele ku macalici yambi.” Balatiina ukuti nga balelanda sana pa kuba ne mibele isuma, abantu kuti bafuma mu calici no kuya mu kupepa kumbi. Abantu tabafwaya ukubeba ukuti bafwile ukuicefya, ukuilama, ukuba ne mibele isuma, nangu ukumfwila kampingu yabo no kulapila ku membu shabo. Ici cilengele ukuti amacalici ayengi yalesambilisha ifyo inyunshipepala ya Chicago Sun-Times yaitile ukuti, “amasambilisho ayo batila ya Bena Kristu lelo ayalanda fye pa kuisekesha ukucila ukulanda pa mashiwi ya kwa Lesa.”

Icafumamo ca kuti amacalici yasambilisha ifyapusanako pali Lesa, basambilisha ifyo abene batontonkanya. Tabasambilisha pali Lesa na pa fyo afwaya ukuti tulecita, lelo basambilisha pa bantu na pa fyo bafwile ukucita pa kuti babe abacindama. Ico bafwaisha kusambilisha ifyo aba mu macalici yabo bengatemwa ukumfwa. Ne ci calenga ukuti abaya ku macalici bekwata ifyo basuminamo. Inyunshipepala ya The Wall Street Journal, yatile “Apo bashimapepo tabasambilisha imibele isuma iya Bena Kristu, ninshi finshi basambilisha? Basambilisha ukuti te mulandu ne fyo umuntu acita icikalamba fye ca kuti afwile ukuba ne nkumbu.”

Ici calenga abantu balemona ukuti icalici lyonse ilisambilisha ifyo bengatemwa ukumfwa lyaliba fye bwino. Inyunshipepala ya The Wall Street Journal yalandile ukuti abatontonkanya ifya musango yu “kuti bapepa ukuli konse, cikulu fye tabalebasambilisha pa kuba ne mibele isuma, nelyo ukubapingula kano fye ukubasansamusha.” Amacalici na yo yalepokelela abali bonse ukuba bamembala babo “nangu balikwata imibele yabipa,” kabili tababakoselesha ukwaluka.

Ifyebo twalandapo kuti fyalenga ababelenga Baibolo ukwibukisha amashiwi ya kusesema ayalandile umutumwa Paulo kale. Atile: “Ikesa inshita ilyo bakaleka ukukonka isambilisho ilituntulu, lelo bakailonganikila bakasambilisha aba kubeba ifyo abene balefwaya ukumfwa, ukulingana ne fya lunkumbwa fyabo abene; kabili bakaleka ukukutika ku cine.”—2 Timote 4:3, 4.

Bashimapepo nga baletekelesha ulubembu, balekaana ukuti talwabako, balesambilisha na bantu ifyo “balefwaya ukumfwa” mu nshita ya kubasambilisha ifyo Baibolo isambilisha, ninshi tabalebafwa nangu panono. Ifyo babasambilisha fya bufi kabili fikabaletelela. Basambilisha ubufi pa masambilisho ya Bena Kristu ayacindama. Ilyo Yesu na batumwa bakwe balebila imbila nsuma, ilyashi limo ilyacindama sana ilyo balelandapo lyakumine ulubembu no kwelelwa. Pa kuti mumone ifyo ili lyashi lyacindama, mukwai belengeni icipande cakonkapo.

[Amafutunoti]

[Amashiwi pe bula 7]

Ukusambilisha abantu ifyo bengatemwa ukumfwa kulafumamo ifyabipa

[Akabokoshi pe bula 6]

“Twalileka Ukutontonkanya” pa Lubembu

▪ “Icilenga sana abantu ukukanaya ku calici muno nshiku ca kuti twalileka ukutontonkanya ukuti ‘tuli babembu’ abakabila ukwelelwa. Kale nalimo twaletiina ukubembuka, nomba pali ino nshita twalileka ukutontonkanya pa lubembu. E ico nangu ca kuti amacalici yalishiba ifya kucita pa kuti twilabembuka, abena America abengi tabatontonkanya ukuti ukubembuka kwalibipa.”—John A. Studebaker, Jr., uulemba pa fya mapepo.

▪ “Abantu batila: ‘Ndafwaya ukuti bonse tube ne mibele isuma, lelo nalishiba ukuti tuli bantunse fye abena kuluba, kanshi ico mfwaya fye kucita ifintu ukulingana na papelele amaka yandi.’ Ukwishiba ukuti tulacitako bwino muli fimbi e kutusansamushako. Tuleesha ukuba abasuma ku banensu . . . lelo tatwabika amano ku fintu ifikalamba pamo nga ulubembu.”—Albert Mohler, presidenti wa Southern Baptist Theological Seminary.

▪ “Ifintu ifyo kale twalemona ukuti fyalibipa [pamo nge fyo beta ukuti imembu 7 ishikalamba] ino nshita e fyo twatemwa: abafyashi bakoselesha abana ukuba ne cilumba pa kuti bambi balebamona ukuti balicindama; ibumba lya baishiba ukwipika mu calo ca France lyalombele aba ku Vatican ukuti balande ukuti ubuliili te lubembu. Umufimbila e ulenga ukuti abantu batemwe amafilimu ne fitabo. Ulunkumbwa e lulenga abantu ukushita ifintu; icipyu tacabipa nga ca kutila umuntu nabamukalifya. Inshita shimo mfwaya fye ukuba umunang’ani.”—Nancy Gibbs, Time magazine.

[Icikope pe bula 5]

Abengi muno nshiku bamona kwati ilyashi lilanda pali Adamu na Efa te lya cine