Mulebomfya Bwino Intaneti

INTANETI kuti yalenga twaishiba ifingi pa fintu ifili fyonse, konse uko twingaba na pa nshita ili yonse. E mulandu wine abantu pano calo babomfesha Intaneti ku kulanshanya na banabo.

Ukulanshanya bupe ubusuma sana ubo Kabumba atupeela. Kulalenga tule-ebako abanensu ifilecitika no kumfwako kuli bena. Yehova e wabalilepo ukulanshanya na bantunse, no kubeba bwino bwino ifyalefwaikwa pa kuti bakekale bwino. (Ukute. 1:28-30) Lelo nga fintu cali ilyo abantunse babumbilwe fye, mu kulanshanya kuti mwafuma ne fyabipa. Satana aebele Efa ifyebo ifya bufi. Efa alyumfwilile ifyo bamwebele kabili na o aebeleko umulume wakwe, uwaletela abantunse amacushi.—Ukute. 3:1-6; Rom. 5:12.

Inga Intaneti yena? Nangu ca kutila Intaneti kuti yatwafwa ukusanga ifyebo ifisuma, no kulubula inshita, e lyo no kutwafwa fye na muli fimbi, Intaneti imo ine kuti yatupeela ifyebo ifya bufi, no kutonawila inshita iikalamba, e lyo no kulenga twakowesha umuntontonkanya wesu. Natulande pa fyo twingaibomfya bwino.

Bushe Ifyebo Fibapo fya Cine Nelyo fya Bufi?

Mwilamona kwati ifyebo fyonse ifiba pa Intaneti fisuma kabili kuti fyatwafwa. Intaneti kuti twaipashanya kwi bumba lya bantu abanukula ubowa ubwalekanalekana, ubusuma ne finkolwankolwa, no kububika mu cipe cimo emo balefumya no kutupeela. Bushe kuti mwatendeka ukubuulamo ubowa muli ici cipe no kubulya ukwabula ukububebeta bwino? Awe! Nga twaya pa Intaneti kuti twasangapo ifyebo ifisuma sana e lyo ne fibi icine cine. Tufwile ukucenjela pa kuti tulesalapo fye ifisuma, ifishingonaula amatontonkanya yesu.

Mu 1993, muli magazini imo iyalumbuka sana mwali ifikope fya mbwa shibili ishali pa ntanshi ya kompyuta. Imbwa imo yaebele iinankwe ati: “Pa Intaneti tapali uwingeshiba ukuti tuli mbwa.” Kale sana, Satana alandiile mu nsoka pa kutendeka ukulanshanya na Efa no kumweba ukutila kuti aba nga Lesa. Pali lelo uuli onse kuti abika ifyebo pa Intaneti ukwabula no kusokolola ishina lyakwe, no kulenga camoneka kwati alishiba sana ifingi pa fyo alandilepo. Kabili uuli onse kuti alembapo fimo nelyo ukubikapo ifikope ne cili conse ico alefwaya.

Te kwesha ukucetekela icili conse ica pa Intaneti nga filya Efa acitile. Muletontonkanyapo sana pa fyebo ilyo mushilaficetekela kabili muleyipusha amuti: (1) Ni bani balembele ifi fyebo? Finshi uulembele aishibapo  pali ili lyashi? (2) Mulandu nshi alefwaila bambi ukwishiba ifi ifyebo? Cinshi afilembeele? Bushe ifyo alandile fya cine? (3) Ni kwi uulembele afumishe ifi fyebo? Bushe alilanda ukwingasangwa ifyebo fimbi nga mulefwaya ukumona ifyo alembele nga fya cine? (4) Bushe ifyo alembele fya ndakai nelyo fintu abantu baishibe kale? Mu nshita sha Bena Kristu ba kubalilapo, Paulo afundile Timote fimo ifingatwafwa na pali lelo. Amwebele ukuti: “We Timote, ulesunga bwino ico baseekesha kuli iwe, taluka ku milandile ya fye iikowesha ica mushilo na ku fya kupilika ifya cintu ca bufi iciitwa ‘ukwishiba.’”—1 Tim. 6:20.

Bushe Intaneti Ilalenga Mwalubula Inshita Nelyo Mwaonaula Inshita?

Nga twaibomfya bwino Intaneti, ukwabula no kutwishika teti tuleonaula inshita, amaka ne ndalama. Kuti twashita ifintu ukwabula ukufuma na pa ng’anda. Kuti twalinganya ne mitengo ya cintu tulefwaya ukushita. Abengi balabomfya Intaneti pa kusungisha indalama ku banki, kabili ici cilangusha sana ifintu. Abengi balalipila ne fya kulipilalipila pa Intaneti pene. Pa Intaneti palaba ne fingafwa abantu nga baleteyanya ubulendo ne fyo bengenda kabili kuti bashita na matiketi pa Intaneti pene. Mu nshita fye iinono kuti twasanga amanambala ya foni ya cifulo tulefwaya, uko icifulo tuleyako cabela, ne nshila twingabomfya pa kuyafika kuli ico cifulo. Amaofeshi ya Nte sha kwa Yehova mwi sonde lyonse yalabomfya sana Intaneti pa kuti balecita ifintu mu nshita fye iinono, na pa kucefyako impendwa ya ba kubombela pa fintu fimo e lyo ne ndalama sha kubomfya.

Lelo mu kubomfya Intaneti mwaliba no bubi. Natulandeko pa nshita bamo bapoosa pa Intaneti. Bamo balapoosa inshita iikalamba sana pa Intaneti ku kwangala, ukushita ifintu, ukulanshanya na banabo, ukutuma ifyebo, no kufwayafwaya ifintu fimbi. Balasuka batendeka no kulaba ku fyacindama pamo nga indupwa shabo, ifibusa, ne cilonganino. Bamo balasuka balafwaya fye ukuba pa Intaneti umo shacela. Ku ca kumwenako, mu 2010 abafwailishe pa fya Intaneti balembele ukuti abacaice abena Korea abengi sana balitekwa ubusha kuli Intaneti. Mu Germany abafwailishe batile “abanakashi baleya balefulilako abaleilishanya ukuti abena mwabo balapoosa inshita iikalamba sana pa Intaneti.” Umwanakashi umo atile, abena mwakwe balyaluka sana ica kuti ne cupo cabo cileonaika pa mulandu wa kuti balitekwa ubusha kuli Intaneti.

Ku maofeshi ya Nte sha kwa Yehova inshita imo balipokelelepo kalata ukufuma ku muntu uwatekelwe ubusha kuli Intaneti. Alondolwele ukuti, limo aleba pa Intaneti pa ma-awala 10 ubushiku bumo. Pa numa ya kusosa ukuti “calemoneka kwati ukuba pa Intaneti inshita iikalamba tabwali bwafya,” akonkenyepo ukusosa ati: “Mu kuya kwa nshita nalilekele ukusangwa ku kulongana lyonse kabili nasukile naleka no kupepa.” Aleya mu kulongana ukwabula ukupekanya, kabili  nga ali mu kulongana amano yaleba fye ku ng’anda pantu alefulukisha ukuya pa Intaneti na kabili. Icawemeko ca kuti alimwene ifyo ubwafya aingilemo bwakulile, kabili alibombelepo. Twikabala atutekwa ubusha kuli Intaneti.

Fyebo fya Musango Nshi Mumona pa Intaneti?

Pali 1 Abena Tesalonika 5:21, 22 patila: “Muleshininkisha ifintu fyonse; ikatisheni icawama. Talukeni ku musango onse uwabipa.” Nga twamona fimo pa Intaneti, tufwile ukutontonkanya pa fyo Lesa amona ifyo fyebo. Ifyebo Umwina Kristu afwile ukumona pa Intaneti fifwile ukuba ifisuma, ifishingalenga akwata imibele yabipa. Ifye shiku nafifula sana pa Intaneti, kabili nga tatucenjele, kuti twatendeka ukufitamba.

Kanshi tufwile ukulayipusha ukuti, ‘Bushe ifyo ntamba, fintu ningafisa bwangu bwangu nga ca kuti umwina mwandi, abafyashi bandi, nelyo Abena Kristu banandi baisa umo ndi?’ Nga ni fyo, kuti cawama tulebomfya fye Intaneti apali abantu bambi. Intaneti yalyangushako imilanshanishishe e lyo no mulimo wa kushita ifintu. Lelo yalilenga no kuti cileanguka sana ku bantu ‘ukucita ubucende mu mutima.’—Mat. 5:27, 28.

Finshi Tufwile Ukutumina Bambi?

Kuti twabomfya Intaneti na pa kutumina bambi ifyebo fimo ifyo tupokelele. Nangu ca kutila twalikwata ubuntungwa bwa kupokelela ifyebo no kutumina bambi, tulingile ukumona ifyo fyebo nga fya cine nelyo nga fisuma. Bushe natushininkisha ukuti ifyo tulelemba nelyo ukutumina fya cine? Bushe natukwata insambu sha kufituma ku bantu bambi. * Bushe fyebo ifingakuula uo twatumina? Cinshi tulefwaila ukutumina bambi? Bushe tulefwaya fye ukuti bamone ukuti ni fwe twaishiba ifingi?

Ukubomfya Intaneti ku kutuma ifyebo takwabipa, kulila fye tuleibomfya bwino. Lelo kulalenga twakwata ne fyebo ifingi fishacindama sana ifyo twingafwaya ukutumina bambi, no kulenga fyabonawila inshita iyacindama. Kanshi tufwile ukutontonkanyapo pa co tulefwaila ukutuma ifyo fyebo ilyo tushilafituma. Abantu kale balelemba amakalata ku kwebako ulupwa ne fibusa ifilecitika. Kanshi kuti cawama nga ca kuti ico e co na ifwe tuletumina bambi ifyebo pa Intaneti. Cinshi twingafwaila ukutumina bambi ifyebo ifyo tushishibe no kwishiba nga fya cine nelyo fya bufi?

Pa numa ya kutontonkanya pa fyo twalandapo, cinshi mufwile ukucita? Bushe mufwile ukulekelela fye ukubomfya Intaneti? Ico napamo e cingabomba kuli bambi. Ulya muntu twacilandapo pa muulu uwatekelwe ubusha kuli Intaneti, e fyo acitile pa bwafya bwakwe. Lelo mu kubomfya Intaneti kuti twasangamo no busuma, kulila fye ‘ukulingulula kulecingilila ukwiluka kwesu no kukulinda.’—Amapi. 2:10, 11.

[Futunoti]

[Icikope pe bula 4]

Cinshi cingatwafwa ukukanabepwa?

[Icikope pe bula 5]

Cinshi mufwile ukutontonkanyapo ilyo mushilatumina bambi ifyebo?