Nga Mwatemwa Ifyo Icintu Capangwa Cisuma Ukwishiba no Wacipangile

ABANTU abengi balyumfwapo ulwa mwina Italy uwaishibe sana ukulenga no kubasa, ishina lyakwe ni Michelangelo. Nga mwalikwete ishuko lya kumonapo ifyo alenga nelyo ukubasa, kuti mwasuminisha ku fyo uulemba ifyacitike kale alandile. Aitile uyu mwaume wacenjela mu kulenga no kubasa ukuti “kalapashi uo mushingalinganya ku uli onse.” Onse fye kuti asumina ukuti Michelangelo alishibe sana ukulenga no kubasa. Ni nani uwingatemwa fye ifyo Michelangelo alenga no kubasa e lyo akaana ukumutasha ukuti ni kalapashi?

Nomba tontonkanyeni pa misango yalekanalekana iya fya mweo tumona ifyapikana nga nshi kabili ifyapangwa mu cipesha amano. Magazini ya The New York Times yacitile lipoti ifyalandile profesa wa biology, uwatile: “Nga tulesambilila pa fya mweo tulamona ukuti ca cine kwaliba uwafipangile.” Asosele no kuti: “Tulasunguka ukumona ifyo ifya mweo fyapangwa.” Batini bushe kuti cabamo amano ukutasha fye ifyo icintu capangwa e lyo mwakaana ukulanda pa wacipangile?

Umutumwa Paulo, uwabikile amano ku kumona ifyo ifibumbwa fyapangwa, alandile pa bantu ‘abapepa no kubombela ifibumbwa fya kwa Lesa, e lyo basuula Kabumba wine wafiko.’ (Abena Roma 1:25, Icipangano Cipya) Bamo pa mulandu wa kulimba imishila mu cisambilisho ca kusanguka balakaana nelyo balafilwa ukwiluka ukuti ifyo ifibumbwa fyapangwa filanga fye ukutila kwaliba uwafipangile. Lelo bushe ici cine cisambilisho ca kusanguka e sayansi ya cine cine? Moneni ifyo shikofu wa mu Katolika uwa ku Vienna, Christoph Schönborn, alandile muli magazini ya The New York Times, atile: “Icisambilisho conse icikaana nelyo ukusuusha ubushininkisho bwa kuti ifya mweo bafipangile fye ninshi te sayansi, ca kwelenganya fye.”

Bushe Ukusumina Ukuti Kabumba E ko Aba Kuti Kwacilikila Ubuyantanshi Muli Sayansi?

Lelo, kwaliba abatontonkanya ukutila ukusumina ukuti Kabumba e ko aba kuti “kwacilikila basayantisiti ukulafwaya ukwishibilapo na fimbi.” Icipande cali muli magazini itila New Scientist calandile pa mwenso basayantisiti bakwata, catile nga basumina ukuti Lesa e wapangile ifintu ninshi “sayansi, e kuti ukufwaisha ukusambilila pa fintu takwakatwalilile, bakaleka ukufwaya ukwishiba ifyo ifintu fimo fyaba pantu bakalati fye ‘Kabumba e wafipangile.’” Bushe umwenso wa musango yo batini usuma? Awe nakalya te usuma! Mulandu nshi ushawamina?

Nga twasumina ukuti ifibumbwa ifya mu muulu na pano calo fyaishilebako fye ifine fyeka nelyo ukuti fyasangwike fye, ninshi tatulefwaya ukwishiba icine pa fyo ifibumbwa fyaishilebako. E lyo ukusumina ukuti Kabumba uwa mano e wapangile fyonse ifyo tumona kuti kwalenga  tulefwaya ukwishibilapo na fimbi pa fyo apanga na pa mano yakwe ayamonekela mu fya mu muulu ifyo abumba. Taleni tontonkanyeni pali ici: Kale sana kwali umwaume uwe shina lya Leonardo da Vinci uwaishibe sana ukulenga. Nomba ukwishiba ukuti Leonardo da Vinci e walengele icikope beta ukuti “Mona Lisa” takwalenga abasambilila pa fyo abena kale balelenga ifintu ukuleka ukulasambilila pa fyo alelenga ifikope ne fyo alebomfya pa kulenga. E co no kusumina ukuti Kabumba e ko aba nako teti kutuleshe ukufwaya ukwishibilapo na fimbi pa fyo abumba na pa fyo fyapikana nga nshi.

Baibolo taitulesha ukufwaya ukwishibilapo na fimbi pali sayansi na pali Lesa, lelo itukoselesha ukutwalila ukulasambilila pa kuti twishibilepo na fimbi. Imfumu Davidi yaletontonkanya sana pa fyo yapangilwe mu cipesha amano. Ici calengele isose ukuti: “Nalengelwe mu musango wa kutiinya kabili uwa kupapa; yapesha amano imilimo yenu. Umutima wandi mwaliwishibishe.” (Amalumbo 139:14) Na kuba, Baibolo itila Kabumba aipwishe Yobo ukuti: “Bushe waishibisho bufumo bwa pano isonde?” (Yobo 38:18) Ifi fyebo tafilelanga ukuti Kabumba alatulesha ukulaishibilapo na fimbi. Lelo, filelanga ukuti alatukoselesha ukulasambilila pa milimo yakwe. Na kabili, tontonkanyeni pa fyo kasesema Esaya alanda ilyo atucincisha ukwishiba bwino Kabumba wa fintu fyonse ifyo tumona. Atile: “Inwineni amenso yenu mu muulu, moneni; nani uwalengele intanda ishi?” Pano Esaya 40:26 yalanda pa cishinka calandilepo Einstein ica kuti uwapangile imyulu alikwatisha ubukose na maka.

Kwena, teti twishibe fyonse ifyo twingafwaya ukwishiba pa fibumbwa. No mulandu umo wa kuti, amaka yesu aya kufwaya ukwishiba ifintu yalipelebela kabili tatulaishiba na fyonse ifyaba pa calo ico twikalamo. Nangu fye ni Yobo na o alishibe ici. Alumbenye Kabumba uwalenga icalo ukukobama mu lwelele apashaba kantu na makumbi ya menshi ukulaelela pa muulu wa calo. (Yobo 26:7-9) Na kabili, Yobo alilwike ukuti ifi fipesha amano ‘fya ku mpela fye ya mibombele ya kwa Kabumba.’ (Yobo 26:14) Ukwabula no kutwishika Yobo alefwaya ukwishibilapo na fimbi pa fyo alemona. Nangu fye ni Davidi alisumine ukuti teti eshibe fyonse, alembele ukuti: “Ukwishiba kwenu kwa kupapa kwampesha amano; kwalisansuka, te kuti mfikepo.”—Amalumbo 139:6.

Ukusumina ukuti Kabumba e ko aba takucilikila ubuyantanshi muli sayansi. Ukufwaya ukulaishibilapo na fimbi pa fibumbwa na pali Lesa kwa mutatakuya, takwaba ne mpela. Nangu fye ni Mfumu ya ku kale iyakwete sana amano yalilwike ukuti teti twishibe fyonse pali Lesa na pa  fyo apanga, yatile: “Abika ne nshita ya muyayaya mu mitima ya bantu, pa kuti umuntu te kuti eluke umulimo uo Lesa abomba ukutula pa kutendeka no kufika ku mpelelekesho.”—Lukala Milandu 3:11.

Bushe “Lesa Eshibikwa fye Ukuti E ko Aba Ilyo Cayafya”?

Bamo batila Lesa taishibikwa bwino bwino, “bamulumbula fye ilyo bafilwa” ukumfwikisha fimo muli sayansi. Mu mashiwi yambi ninshi batila Lesa wa musango yo “eshibikwa fye ukuti e ko aba ilyo cayafya,” e kuti lintu abantu bafilwa ukwishiba fimo muli sayansi e lyo balanda fye ukuti ni Lesa e wafipangile. Ninshi fintu nshi ifyo fine ifyo bafilwa ukwishiba? Bushe fintu fyacabecabe ifyo tushingakabila no kwishiba? Nakalya, fintu fyacindama ifyaba mu cisambilisho ca kwa Darwin ifyo tufwile ukwishiba. Ifi fintu filanda pa fya mweo ifyo icisambilisho ca kusanguka cafilwa ukulondolola. Nga kulanda fye icishinka, abasumina mu cisambilisho ca kwelenganya fye ica kusanguka e basuminisha ifyo icisambilisho ca kwa Darwin calanda ilyo bafilwa ukwishiba fimo.

Kabumba uo Baibolo yalandapo te wa kwishiba fye ilyo ifintu fyayafya. Imilimo yakwe ilamoneka muli fyonse ifyo abumba. Kemba wa malumbo alandile pa fyo Yehova abumba muli aya mashiwi: ‘Imwe ni mwe ntulo ya bumi bonse, no lubuuuto lwenu e lutusanikila.’ (Amalumbo 36:9, Bible wa Mushilo) Baibolo ilondolola ukuti Lesa e ‘walengele umuulu na pano isonde na bemba na fyonse ifyabamo.’ (Imilimo 4:24; 14:15; 17:24) Kanshi e mulandu wine kasambilisha umo mu nshita ya batumwa alembele ukuti Lesa e ‘wabumbile ifintu fyonse.’—Abena Efese 3:9.

Na kabili Lesa e wabikileko ‘ifipope ifyenshe fya mu muulu,’ e kuti amafunde ayo ifya mu muulu fikonka ayo basayantisiti bacili balesambililapo na nomba. (Yobo 38:33) Ifyo apanga fyalipwililika kabili kwaliba umulandu afipangila. Ica kumwenako fye, apangile icalo ukuti cileikalwamo ne fya mweo ifya misango yalekanalekana.

Ukutontonkanya pa Fibumbwa Kulanga Ukuti Kabumba E ko Aba

Pa kulekelesha natulanda pa fyo ukutontonkanya pa fibumbwa kutusambilisha ukuti Kabumba e ko aba. Ilyo uulemba ilyashi pali sayansi John Horgan alandile pa fyo basayantisiti basanga nga kuti twaficetekela nelyo iyo, atile: “Nga tapalaba ubushininkisho bwa cine cine, tulingile fye ukutontonkanya pali ifyo fintu no kumona nga filimo amano.”

Bushe calibamo amano ukusumina ukuti ifya mweo fyaishilebako fye ifine fyeka nelyo ukuti fyasangwike fye? Nangu cingati icisambilisho ca kusanguka caliseeka sana, abantu abengi abatontonkanya bwino, ukubikako fye na basayantisiti, balishininkisha ukuti kwaliba Kabumba uwapangile ifintu fyonse. Uwasambilila sana sayansi atile abantu abengi “abatontonkanya fye bwino, basumina ukuti ifya mweo bafipangile fye.” Mulandu nshi? Abantu abengi kuti basuminisha ifyo umutumwa Paulo alandile ukuti: “Ing’anda yonse ikulwa kuli umo.” (AbaHebere 3:4) Lyena Paulo akonkenyepo ukupelulula ukuti: “Uwakuulile ifintu fyonse ni Lesa.” Ukulingana na Baibolo, buwelewele ukusumina ukuti ing’anda yonse yaba no waikuulile e lyo pa nshita imo ine ukulanda ukuti ulusandesande lwapikana lwaishilebako fye ulwine lweka.

 Ilyo Baibolo ilanda pa bantu abakaana ukuti takwaba Kabumba uwapangile ifintu fyonse, itila: “Umupumbu mu mutima wakwe atila, Takuli Lesa!” (Amalumbo 14:1) Pano kemba wa malumbo alekalipila abacili balekaana ukuti Lesa takwaba. Umuntu umwine fye alingile ukuitontonkanishisha no kumona ukuti ici e cishinka ukucila ukulakonkelesha ifyo bambi balanda. E mulandu wine abantu aba mano, kabili abeluka, basuminina ukuti Kabumba e ko aba.—Esaya 45:18.

Ku bantu abengi abatontonkanya fye bwino, ubushininkisho ubulanga ukuti Kabumba wa fyonse e ko aba bwingi nga nshi.

Kuti Mwaishiba Uwapangile Ifintu Fyonse

Nga twalisumina ukuti Kabumba e watupangile, ninshi batini cinshi atupangile? Mulandu nshi twabelako? Basayantisiti teti basuke ifi fipusho. Lelo, ifi fipusho fyalicindama kabili fikabila ukwasukwa bwino bwino. Baibolo yena yalyasuka ifi fipusho. Itila Yehova e Kabumba, kabili lyonse kulaba icilenga ukuti acite ifintu. Yalilondolola umulandu Lesa apangile abantunse, kabili ifyo ilondolola filenga twaba ne subilo lya ku ntanshi.

Bushe, na kuba, Yehova nani? Bushe aba shani? Inte sha kwa Yehova shilefwaya mwishibe ukuti Kabumba wesu e ko aba. Kuti mwaishiba ifyo ishina lyakwe lipilibula, e lyo kuti mwaishiba ne mibele yakwe, ne fyo omfwana na bantunse. Nga mwasambilila Icebo cakwe, Baibolo, mukamona umulandu tulingile ukulalumbanya Kabumba wa fintu ukucila ukulatasha fye ifyo apanga.—Amalumbo 86:12; Ukusokolola 4:11.

[Icikope pe bula 4]

Michelangelo

[Ifikope pe bula 5]

Ukusumina ukuti Kabumba e ko aba kulomfwana sana na sayansi

[Icikope pe bula 6]

Kabumba afwaile kube ifibumbwa ifyalekanalekana e mulandu wine apangile imisango iingi iya fibumbwa iisangwa mu ncende ishapusanapusana

[Ifikope pe bula 7]

Pa kuti kube ifintu kufwile kube no wa kufipanga