Icakulo Kucishe Fyuma fya mu Egupti

MOSE aba pa bakalamba sana aba ku kale. Amabuuku yane—ukutendekela kwi buuku lya Ukufuma ukufika ku Amalango—mupepi na yonse yalanda fye pa fyo Lesa abombele na Israele uwaletungululwa na Mose. Abatungulwile Ukufuma mu Egupti, ali kawikishanya wa cipingo ce Funde, kabili abatwele ku mupaka wa Calo Calaiwe. Mose akuulile mu ng’anda ya kwa Farao, lelo asuminishiwe ukuba cilolo wa bantu ba kwa Lesa, kabili kasesema, kapingula, na kalemba wapuutwamo na Lesa. Na lyo line, “ali uwafuukisha ukucilamo mu bantu bonse.”—Impendwa 12:3.

Ifingi ifyo Baibolo yalanda pali Mose fyacitike mu myaka 40 iya kulekelesha mu bumi bwakwe, iyatendeke lintu abena Israele balubwilwe mu busha mpaka imfwa ya kwa Mose ilyo ali ne myaka 120. Ukutula ilyo ali ne myaka 40 ukufika ku 80, ali ni kacema mu Midiani. Lelo, icalembwa cimo citila, “napamo iciputulwa ca bumi bwakwe icaweme sana, lelo, ico abantu bashaishiba bwino,” myaka yakwe 40 iya kubalilapo, ukutula pa kufyalwa kwakwe ukufika ilyo afulumwike mu Egupti. Cinshi twingeluka pali ici ciputulwa ca nshita? Bushe ukukushiwa kwa kwa Mose kwakumine shani untu aishileba? Kusonga nshi kwali pali wene? Mafya nshi akwete? Kabili ifi fyonse kuti fyatusambilisha cinshi?

Mu Busha mu Egupti

Ibuuku lya Ukufuma lishimika ati, Farao umo atendeke ukutiina abena Israele baileikala mu Egupti pa mulandu wa kuti balesanduluka sana. Ukucetekela ukuti alecita ‘ica mano’ afwaile ukucefya impendwa yabo pa kubapeela incito ya lucu iya busha no kubapeela aba kubacikilisha abalebafopaula—balesenda ifisendo fyafina, balekanda indaka, no kutama injelwa baleebwa ukutama cila bushiku.—Ukufuma 1:8-14; 5:6-18.

Ubu bulondoloshi bwa Egupti umo Mose afyalilwe bulomfwana ne fyalandwapo mu lyashi lya kale. Amacinda ya kale napamo ne nshishi balenga imo ilondolola ifyo abasha baletama injelwa she loba mu 200 B.C.E. nelyo mu kubangililako. Abalashi bashingemwe ukutama injelwa balonganike abasha mu mabumba ayalekwata abantu 6 ukufika ku 18 no kusala umukalamba  wa ncito mwi bumba. Baleimba iloba lya kutamine njelwa no kusendela pa mpimbili ku kutwala uko baletamina. Ababomfi ukufuma ku fyalo fyalekanalekana baletapa amenshi, kabili balebomfya inkasu ukuyasakanya ne loba ne mpimbili. Batamine injelwa ishingi mu fikombola. Ababomfi lyene basendele injelwa mu makoli yapangilwe ne fimuti fyaumikwa ku kasuba ukutwala uko balekuulila, limo balepita apasuluka sana. Bakangalila ba mu Egupti, abalekwata ifikoti, baleikala nelyo ukwenda panono panono ilyo balebebeta incito.

Icalembwa cimo ica kale calangile ukuti ababomfi 602 baletama injelwa 39,118, e kuti umuntu umo aletama injelwa 65 mu nshita alepeelwa ukubomba. Kabili icalembwa ca mu mwanda wa myaka uwalenga 13 B.C.E. citila: “Abaume baletama injelwa bapeelwe ukutama mu bushiku bumo na bumo.” Fyonse ifi nafipalana sana ne milimo abena Israele balepeelwa ukubomba iyalondololwa mwi buuku lya Ukufuma.

Ukululunkanya takwalengele abaHebere ukucepa. Lelo “ifyo [abena Egupti] babacululwishe, e fyo bafulile, . . . basukile abena Egupti bafiitilwe pa mulandu wa bana ba kwa Israele.” (Ukufuma 1:10, 12) E co, Farao aebele intanshi banacimbusa abaHebere, pa numa aebele na bantu bakwe bonse ukwipaya akanya kaume konse akafyalwa ku mwina Israele. Ni pali iyi nshita ya kutiinya e po Mose, umwana mwaume umusuma afyelwe kuli Yokebede na Amramu.—Ukufuma 1:15-22; 6:20; Imilimo 7:20.

Ukufiswa, Ukusangwa no Kukushiwa

Abafyashi ba kwa Mose tabakonkele ifunde lya kwa Farao ilya kwipaya umwana kabili bafishile umwana wabo kalume. Bushe bacitile ico te mulandu na balelengula no kubaceeceeta abaleendauka ukufwayafwaya utunya? Te kuti twishibe. Te mulandu ne fyo cali, pa numa ya myeshi itatu, abafyashi ba kwa Mose bafililwe ukutwalilila ukumufishilisha. E co nyina uwapelelwe apikwile umuseke wa macinda, amasako amanenekela pa kuti amenshi yelaingila, no kubikamo umwana. Kuti twatila Yokebede alikonkele ifunde, lelo, tacitile umwabele funde lya kwa Farao, ukupoosa akanya konse akafyalwa mu Naelo. Miriamu, nkashi kwa Mose, lyene aiminine akatalamukila ukuti amone ifyalacitika.—Ukufuma 1:22–2:4.

Tatwaishiba nga ca kuti Yokebede afwaile ukuti umwana mwanakashi wa kwa Farao asange Mose nga aya ku mumana mu kowa, lelo e cacitike. Umwana wa mfumu alishibe ukuti ali mwana wa muHebere. Cinshi ali no kucita? Bushe ali no kuumfwila wishi no kweba abantu ukwipaya ulya mwana? Iyo, acitile ifyo abanakashi abengi bengacita mu cifyalilwa fye. Akacitile nkumbu.

Miriamu bwangu bwangu aile kuli wene. Aipwishe ati, ‘bushe nje ku kumwitilo  mwanakashi uwa mu baHebere, esemonsesho yu mwana?’ Bamo tabomfwikisha ici cipande. Nkashi kwa Mose apusana na Farao na ba mano bakwe abapangene ukucitila abaHebere “amano.” Lelo, cashininkishiwe fye ukuti Mose alaba bwino ilyo umwana wa mfumu asuminishe ipange lya kwa nkashi yakwe. Umwana mwanakashi wa kwa Farao atile: “Kabiye.” Kabili Miriamu aileita nyina apo pene fye. Ca kupapusha ukuti, Yokebede bamwingishe incito ya kukusha umwana wakwe uwacingililwe ku bufumu.—Ukufuma 2:5-9.

Inkumbu sha mwana wa mfumu shapusana no bunkalwe bwa kwa wishi. Te mu kuti taishibe nelyo alibepelwe ulwa mwana. Uluse lwa kufuma ku mutima e lwamucincishe ukukusha ulya mwana, kabili ukusumina ukuti umuHebere alelela no konsha ulya mwana kulangilila ukuti tali na lupato nga wishi.

Icikulilo na Masomo

Yokebede “abuulile umwana, no kumonsha. Kabili ilyo umwana akula, amutwele ku mwana mwanakashi wa kwa Farao, na o aishilebo mwana wakwe.” (Ukufuma 2:5-9) Baibolo tayalanda ubutali bwa nshita Mose aikele na bafyashi bakwe. Bamo batila napamo aikele nabo mpaka asumuka—pa myaka ibili nelyo itatu—lelo, napamo yalitantalileko. Ibuuku lya Ukufuma lisosa fye ati ‘akulile’ na bafyashi bakwe, icingalanga ukuti imyaka akwete tayaishibikwa. Na lyo line, ukwabula ukutwishika Amramu na Yokebede babomfeshe inshita bali nankwe ukumweba ukuti ali mu Hebere no kumusambilisha pali Yehova. Ifyo batungulwike ukulenga wene ukuba ne citetekelo no kutemwa ubulungami fyasokolwelwe fye pa numa.

Ilyo bamubweseshe ku mwana wa kwa Farao, Mose asambilishiwe “amano yonse ya bena Egupti.” (Imilimo 7:22) Ayo masomo yali no kumulenga ukufikapo ukukwata icifulo mu buteko. Amasomo yashaikulila aya mu Egupti yasanshishemo ifipendo, amapendo ya kushila, bukashila ng’anda, ukukuula, ne milimo imbi na sayansi. Napamo ulupwa lwa bufumu lwalefwaya ukuti asambilile ne mipepele ya bena Egupti.

Nalimo Mose asambilile amasomo yakwe ayaibela pamo na bana ba ku bufumu. Pa bamwenenemo mu kusambilila kwa pa muulu pali “abana ba bakateka ba ku fyalo fimbi abaiketwe no kusendwa ku Egupti ukuti bakasambilishiwe pa kuti ‘bakasalapuke’ no kubwelelamo ku kuyaba bakateka” ba busumino kuli Farao. (The Reign of Thutmose IV, by Betsy M. Bryan) Amasukulu ya bana banono ayaleba mu masano yaleteyanya abaice ukubomba bucilolo. * Ifyalembwa fyalembelwe mu nshita ya Bufumu bwa Egupti ubwa pa kati no Bupya fisokolola ukuti bamushika ba kwa Farao abengi na ba cilolo bakalamba mu buteko batwalilile ukwitwa ati “Abana ba pa Sukulu” na lintu fye bakulile.

Cali bwesho kuli Mose ukwikala mwi sano. Alitambikwe ifyuma ifingi, ubwanalale, na maka. Kwali ne fingonaula imibele isuma. Bushe Mose ali no kucita shani? Bucishinka bwakwe bwali no kuba kuli finshi? Bushe cine cine ali ni kapepa wa kwa Yehova, munyina wa baHebere balecushiwa, nelyo bushe ali no kusalapo ifyo abena Egupti abasenshi bali no kumupeela?

Ukupingulapo Ukwacindama

Ilyo Mose ali ne myaka 40, inshita ali no kuba umwina Egupti nkonko, ‘afumine aile  kuli bamunyina, ku kumone fisendo fyabo ifyafina.’ Ifyo acitile kulya fyalangile ukuti talefwaya fye ukwishiba ifyalecitika; alefwaisha ukubafwa. Ilyo amwene umwina Egupti aleuma umuHebere, alileko, aipaya uwa lucu. Ico acitile calangile ukuti umutima wa kwa Mose wali kuli bamunyina. Umwaume wafwile napamo ali ni cilolo, uwaipaiwe lintu alebomba imilimo yakwe. Mu menso ya bena Egupti, Mose alekabila sana ukuba na bucishinka kuli Farao. Lelo, cimbi icalengele Mose ukucite co cali kutemwa ubulungi, imibele iyo alangile na kabili ilyo pa bushiku bwakonkelepo apaapeete umuHebere uwaleuma umunankwe apabula umulandu ukuleka. Mose alefwaisha ukulubula abaHebere ukufuma mu busha bwa lucu, lelo, ilyo Farao aishibe ulwa ico no kufwaya ukumwipaya, Mose alipatikishiwe ukufulumukila ku Midiani.—Ukufuma 2:11-15; Imilimo 7:23-29. *

Inshita Mose afwaile ukulubula abantu ba kwa Lesa yalipusene ne nshita Yehova alefwailapo ukucite co. Na lyo line, ico acitile calangile ukuti ali ne citetekelo. Pa AbaHebere 11:24-26 patila: “Ni ku citetekelo e ko Mose, ilyo akulile, akene ukwitwo mwana wa mwana mwanakashi wa kwa Farao; asalile ukucitwo bubi pamo na bantu ba kwa Lesa ukucilo kukwate nshita ya bwanalale iya lubembu.” Mulandu nshi? “Pa kulingo kuti ukuseebana pamo na Kristu e bucindami ubwakulo kucishe fyuma fya mu Egupti; pantu atontomeshe amenso ku cilambu.” Uku kubomfya ishina “Kristu” mu kuibela ilipilibula “uwasubwa,” kwalinga Mose pantu pa numa apeelwe umulimo mu kulungatika ukufuma kuli Yehova.

Tontonkanyeni! Abana ba bashimucindikwa fye e balekushiwa fintu Mose akushiwe. Icifulo cakwe nga calengele wene ukukwata incito ya pa muulu no kuipakisha ifintu ifisuma ifyo mwingatontonkanyapo, lelo, alikeene fyonse. Amwene ukuti mu mikalile ya mwi sano lya kwa Farao, wa lucu, tayaleumfwana no kutemwa Yehova no bulungi bwakwe. Ukwishiba no kwetetula pa malayo ya kwa Lesa ayo alaile ifikolwe fyakwe Abrahamu, Isaki, na Yakobo kwalengele Mose ukusalapo ukubishiwa na Lesa. Ne ci calengele Yehova ukubomfya Mose mu mulimo wacindamisha uwa kufishapo ukufwaya kwakwe.

Kulaba inshita ilyo bonse tukabila ukusalapo ifyacindamisha. Nga Mose, napamo mulaba na fimo ifyafya ukusalapo. Bushe mufwile ukusha intambi shimo nelyo fimo ifimoneka ifisuma, te mulandu ne fyo mwaipusula? Nga e kusalapo muli na ko, ibukisheni ukuti Mose amwene ukuti bucibusa na Yehova bwalicindamishe ukucila ifyuma fya mu Egupti, kabili ico tacamulangulwishe.

[Amafutunoti]

[Akabokoshi pe bula 11]

Umulimo wa Kulela no Koonsha Umwana

Ilingi banacifyashi baleonsha abana babo. Lelo, mu lupapulo lwa Journal of Biblical Literature, Brevard Childs uwasoma atile: “limo aba mu ndupwa sha bakankaala baleingisha umuleshi incito uwa konsha umwana. Ici caliseekele no ko nyina alefilwa ukonsha umwana nelyo nyina nga taishibikwa. Umuleshi alekwata incito ya kukusha umwana no kumonsha pa nshita yapimwa.” Amacinda ayengi ayalanda pa mulimo wa kulela umwana yalisangwa mupepi ne ncende ya Near East iya pa kale. Ifi fyalembwa fishinina ukuti iyi micitile yaliseekele ukutula pa nshita ya bena Sumeria ukufika ku nshita sha bena Hela mu Egupti. Ifisangwa sana muli ifi fyalembwa fintu ababombeleko uyu mulimo basosa, inshita umulimo walesenda, imibombele, ifyo bali no konsha abana, indalama sha kulipila nga tabakonkele icipangano, indalama sha malipilo, ne fyo shali no kulipilwa. Childs atila: Cine cine, “ukulela no konsha abana kwalesenda imyaka ibili na itatu. Abaleshi balekusha abana mu ng’anda yabo, lelo, limo balekabila ukutwala abana ku bene ku kubaceeceeta.”

[Ifikope pe bula 9]

Ifyo batama injelwa mu Egypt pali nomba tafyapusana sana ne fyo baletama mu nshiku sha kwa Mose, nga fintu icikope ca kale cilelangilila

[Abatusuminishe]

Pa muulu: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.; pe samba: Erich Lessing/Art Resource, NY