UKUFWAILISHA kumo uko bacitile mu 2015, mu fyalo 8, abantu abengi ababomba incito abo baipwishe balandile ukuti balapoosa sana inshita ku ncito ica kuti balafilwa ukuba pamo no lupwa lwabo. Ne filenga balefilwa ukusangwa sana no lupwa lwabo kukwata ifya kucita ifingi ku ncito nelyo pa ng’anda, ifintu ukukosa umutengo e lyo no kubomba amaawala ayengi. Ku ca kumwenako, mu America, ababomfi balabomba amaawala nalimo 47 cila mulungu. Na kabili umuntu umo pa bantu 5 alabomba amaawala 60 nelyo ukucilapo mu mulungu.

Mu kufwailikisha kumbi uko bacitile mu fyalo 36, umuntu umo pa bantu 4 abo baipwishe alandile ukuti alakwata ifya kucita ifingi na lintu fye aletuusha. Ifi fine e fyo ciba na ku bana nga ca kuti nabakwata ifya kucita ifingi.

Nga tulecita ifintu ifingi ukucila mu cipimo, kuti tulenaka sana. Nomba bushe umuntu kuti abomba ukwabula ukucila mu cipimo? Bushe ifyo twasuminamo, ifyo tusalapo ukucita na ifyo tufwaya ukucita kuti fyalenga shani twalabomba ukucila mu cipimo? Lekeni tubalilepo ukulanda pa fintu 4 ifilenga abantu ukulabomba ukucila mu cipimo.

Ba Gary batile, “Nalebomba inshiku shonse mu mulungu, kabili icalengele ndebomba ifi ni co nalefwaya abana bandi baleikala bwino. Nalefwaya balekwata ifintu ifyo ine nshatalile nkwatapo.” Nangu ca kuti abafyashi balafwaya ukuti abana baleikala bwino, balingile ukwishiba ifintu ifyacindamisha ifyo balingile ukubacitila. Abafwailisha pa fintu basanga ukuti abakalamba na baice ababika sana amano ku ndalama na ku kufwaisha ukukwata ifintu ifingi, tababa ne nsansa, batwalilila fye ukufwailapo ifintu na fimbi, kabili ubumi bwabo tabuba bwino, lelo ifi te fyo ciba ku bantu abashabika amano ku fyuma.

Abafyashi bamo balaipeela sana imilimo e lyo na bana babo pa kufwaya ukuti abana babo bakekale bwino ku ntanshi. Icitabo ca Putting Family First citila abafyashi nga balecita ifi, “balalenga bena na bana babo balekwata ifya kucita ifingi.”

Abasabankanya ifya makwebo balalenga twalamona kwati nga tatuleshita ifintu ifipya ninshi tuleipusula. Magazini ya The Economist itila: “Abantu tabakwata inshita iikalamba nga ca kuti aba makwebo batendeka ukushitisha ifintu ifipya, ifya kulya ne fya kutambisha ifipya pantu bapoosa inshita iikalamba ukusala ifyo fintu.

Mu 1930, umuntu uwasambilila sana pa fya makwebo alandile ukuti ukuya pa ntanshi mu fya kupangapanga kukalenga abantu bakalekwata inshita iikalamba iya kutuusha. Ifyo alandile te fyo caba. Ba Elizabeth Kolbert ababomba uko balemba magazini itila New Yorker batile, ifya kupangapanga “tafilenga abantu ukulainuka bwangu ku ncito pantu apo balafwaya ukushita ifyo fintu,” balingile ukulabombesha pa kuti balekwata indalama sha kufishitamo kabili balingile ukusanga inshita ya kufibomfya.

Abantu bamo balabomba inshita iikalamba pa kuti fye basekeshe ababengisha incito. Abantu bambi nabo balalenga abo babomba nabo ukumfwa ububi nga babomba inshita iinono. Na kabili kulaba ifintu na fimbi ifilenga abantu ukubomba inshita iikalamba nelyo ukusumina ukulabomba pa nshita iili yonse iyo babeba ukubomba.

Cimbi icilenga ni co abafyashi balafwaya indupwa shabo ukulaikala nga filya aba mu ndupwa shimbi bekala. Nga ca kuti ulupwa lwabo taluleikala nge fyo indupwa shimbi shikala, abafyashi balomfwa ububi pantu bamona kwati balepusula abana.

Ba Tim abekala ku America, batile: “Nalitemenwe incito nalebomba, kabili inshita yonse nalebombesha. Nalemona kwati ifi fine e fyo nalingile fye ukulacita.”

Nga filya ba Tim balemona, abantu abengi nabo bamona kwati ukukwata ifya kucita ifingi e kulenga umuntu balemumona ukuti alicindama nelyo iyo. Finshi ficitika pa mulandu ne fi abantu batontonkanya? Ba Elizabeth Kolbert abo tulandilepo kale batile, “ukukwata ifya kucita ifingi kwalilenga abantu balemoneka abacindama mu bwikashi. Kanshi nga mwalikwata ifya kucita ifingi, e lyo abantu bengamona ukuti mwalicindama sana.”

Baibolo itila tulingile ukulabombesha. (Amapinda 13:4) Na lyo line, tatulingile ukulabomba ukucila mu cipimo. Baibolo pali Lukala Milandu 4:6 itila, “Ukutuusha panono kwawama ukucila ukucishamo ukubombesha no kuuma fye umwela.”

Ukukanalabomba ukucila mu cipimo kulalenga umuntu aletontonkanya bwino kabili kulalenga ubumi bwakwe ukuba bwino. Na lyo line, bushe calyanguka ukucefyanyako ifya kucita? Ee. Lekeni tulande pa fintu 4 ifingatwafwa.

Ukukwata ifyuma takwabipa. Nomba ni ndalama shinga tulingile ukukwata? Finshi filenga umuntu ukuba ne nsansa? Bushe ni ndalama nelyo fintu ifyo akwata? Nga mulepoosa inshita iikalamba ku kutuusha nelyo ku kulesha icitendwe kuti mulefilwa ukukwata inshita ya kucita ifyacindama.

Ba Tim abo tulandilepo kale, batile: “Ine na bena mwandi twalefwaya ukwangushako imikalile. Twalitontonkenye pa fyo twaleikala na pa fyo twalepanga ukucita. Twalitontonkenye pa fyo twalepingulapo ukucita kale ne fyalefumamo kabili twalitontonkenye na pa fyo tulingile ukucita pa kufikilisha ifyo twapanga.”

Baibolo itweba ukuti tatufwile ukuba no “lunkumbwa lwa menso.” (1 Yohane 2:15-17) Abasabankanya amakwebo kuti balenga umuntu aba no lunkumbwa ica kuti alabomba inshita iikalamba nelyo ukupoosa inshita iikalamba nelyo indalama mu kulesha icitendwe. Kwena te kuti musengauke fyonse ifyo basabankanya, lelo kuti mwacefyanyako ukufitamba nelyo ukukutikako. Na kabili nangu fye fintu ifyo mukabila, mulingile ukumona nga ca cine mufwile ukulafishita.

Muleibukisha ukuti ifibusa fimo kuti fyalenga mwaba no lunkumbwa. Nga ca kuti ifibusa mwakwata filafwaisha ifyuma nelyo fimona kwati ukukwata ifyuma e kwingalenga mwaba ne nsansa, kuti cawama mwafwaya ifibusa fimbi ifyabika amano ku fintu ifyacindama. Baibolo itila: “Uule-enda na ba mano akaba uwa mano.”—Amapinda 13:20.

Landeni na bamwingisha incito pa milimo mubomba na pa fyo mwacindamika sana. Na kabili tamufwile ukumfwa ububi nga muletuusha. Icitabo ca  Work to Live citila: “Abantu abashibomba imilimo ya ku ncito nga bainuka nangu ilyo baletuusha basanga ukuti nangu tabele ku ncito, fyonse filaba fye bwino.”

Ilyo ba Gary abo tulandilepo bamwene ukuti balikwete indalama isho bengabomfya mu fyo balekabila, balilekele ukubomba amaawala ayengi. Batile: “Nalilanshenye na ba mu lupwa lwandi pa fyo twali no kwangushako imikalile. Lyena twalitendeke panono panono ukwangushako imikalile. Na kabili nalilanshenye nabanjingishe incito ukuti ndebomba fye inshiku ishinono mu mulungu, kabili balisumiine.”

Abaupana balingile ukulakwata inshita ya kuba pamo e lyo ne nshita ya kuba pamo na bana. Kanshi mwilailinganya ku ba mu ndupwa shimbi ababomba ukucila mu cipimo. Ba Gary batile: “Mwilacita ifintu ifishacindama pa kuti mulekwatako inshita ya kutuusha.”

Nga muli pamo no lupwa, mwilaleka TV, foni, nelyo ifintu fimbi filelenga mulefilwa ukulanshanya. Cila bushiku muleliila capamo ifya kulya, nangu fye umuku umo, kabili mulelanshanya ilyo mulelya. Nga ca kuti abafyashi balecita ifi, abana balaba ne nsansa e lyo na mano ya ku sukulu.

E ico yipusheni amuti: ‘Finshi nabikako sana amano? Finshi mfwaya ukucitila ulupwa lwandi?’ Nga mufwaya ukuba ne nsansa no kulaikala bwino, mufwile ukulacita ifilanga ukuti mulakonka ifyo Baibolo ilanda.