Ifyo Ilinso Lyeka Lyeka Lishingamona

UBUNGULULU bwacepesha ubwa lukungu mu mwela te kuti bumoneke. Lelo ulubuuto lwa kasuba nga lwapula pa nsolokoto, awe no tushacilamoneka kuti twamoneka ilyo line fye. Ulubuuto lulesanika mu ng’anda ukufuma ku kasuba lulafwa amenso ya muntu ukumona ubungululu.

Tontonkanyeni na pa lubuuto lwine ulu tumona, ku linso lyeka lyeka lumoneka kwati luntu lwabuuta nelyo ulushakwata ilangi nelyo limo. Bushe cinshi cicitika lintu ulubuuto lwa kasuba lulefumina pa ntunga isuma no kusanika pa menshi yaletona? Amenshi yaba kwati likalashi lisalanganya ulubuuto, e cilenga no kuti tulemona umukolamfula wa malangi ayasuma!

Na kuba, ifintu fyonse ifyo tumona mupepi na ifwe e fisalanganya ulubuuto ulo amenso yesu yamona kwati malangi. Ku ca kumwenako, icani cimoneka katapakatapa, icine ceka tacifumya ulubuuto lwe langi lya katapakatapa, lelo, cikula amalangi yonse ayaba mu lubuuto lwine ulu tumona no kushako fye ilangi lya katapakatapa. Icani cituma ilangi lya katapakatapa ku linso. E co, ilinso limwena kwati icani cili ica katapakatapa.

Ukwafwiwa ku Fisolobelo Fyapanga Abantu

Mu myaka ya nomba ifintu ifingi ifishimonwa na menso yeka yeka filamoneka ukubomfya ifisolobelo fyapangwa muno nshiku. Kuti twabomfya maikrosikopo iili yonse mu kuceeceeta itoni lya menshi ilyo ku menso fye limoneka kwati talilimo icipema nangu cimo kabili kuti twamona uko ifya mweo fya misango na misango filesenya. Nangu fye mushishi, ukuumona na menso yeka yeka umoneka ukuba uwasoboloka, lelo ukubomfya maikrosikopo kuti mwamona ukuti walikalabana kabili walinyongana. Bamaikrosikopo bakwatisha amaka balenga ifintu ukumoneka ifikulu imiku milioni umo ukucila pa fyo fyaba, cimo no kukusha stampa bakambatika pali enifulupu imiku iingi ica kuti yalamoneka nga ka calo akanono!

Pali ndakai, abafwailisha ifya kufwailisha babomfya maikrosikopo yakwatisha amaka, no kumona bwino bwino umwapelela atomu umo na umo. Ukubomba muli iyo nshila kubalenga ukumona ifintu ifyo kale bashalemona na menso yeka yeka.

Lubali lumbi, napamo kuti twapunamina mu muulu mu nshita ya bushiku no kumona intanda. Bushe shaba shinga? Amenso yeka yeka, kuti yamona fye ishinono. Lelo ilyo babomfeshe telesikopo yapangilwe mupepi ne myaka 400 iyapitapo, abantu batendeke ukumona intanda ishingi. Lyene, muli ba 1920, telesikopo yakwatisha maka iyo babomfeshe pa Mount Wilson Observatory yasokolwele ukuti kwaba ifipinda bushiku na fimbi ukulunda pa fyo tumona kabili fyabamo imintapendwa ya ntanda. Pali lelo, ukubomfya ifisolobelo fyapikana ifyo umuntunse apanga ifya kuceeceetelako mu lwelele, kwalenga basayantisti ukutunganya ukuti kwaba imintapendwa ya mabilioni ya fipinda bushiku, kabili ifi fipinda bushiku ifingi fyakwata intanda imyanda mishila ya mabilioni!

Ca kupapusha nga nshi ukumona ukuti amatelesikopo yalisokolola amabilioni ayengi aya ntanda, ishimoneka nge Cipinda Bushiku ku mulandu wa kumoneka nge shapalamana sana, lelo shalitalukana intamfu iya kusungusha  icine cine. Na kabili, bamaikrosikopo bakwatisha amaka balyafwa ilinso ukusanga icishinka pa lwa fintu fimoneka kwati tafyakwata icipunda, na kuba ifi fintu fyapangwa na maatomu ayaba ne cipunda.

Utwacepesha Icine Cine

Akantu akalekeleshako ukucepesha akengamonwa lintu maikrosikopo ishakwatisha maka yabomfiwa kakwata amaatomu ukucila pa mabilioni 10! Lelo, mu 1897 basangile ukuti atomu yalikwata utuntu utwacepesha utushinguluka utwitwa amailekitroni. Mu kupita kwa nshita, casangilwe ukuti atomu yalikwata utuntu tumbi utukalambako uto beta ukuti amanyutroni na maprotoni uko amailekitroni yashinguluka. Amaatomu 88, nelyo amaelementi, yalekanalekana, ayaba pano calo yalilingana ubukulu, lelo ukufina kwayako kuntu kwapusana pantu yamo yakwata amailekitroni, amaprotoni na manyutroni ayengi ukucila ayabiye.

Natulande pa mailekitroni yaba muli atomu wa hydrojini, ilekitroni umo ashinguluka mu kati ka atomu imiku imintapendwa ya mabilioni mu nshita iyacepesha sana pali sekondi umo, no kulenga atomu ibe ne mimonekele imo kabili kwati tayaba ne cipunda. Amailekitroni mupepi na 1,840 e yafwaikwa pa kuti yalingane ukufina na protoni imo atemwa nyutroni. Fyonse fibili protoni na nyutroni kuti fyaingila muli atomu imiku nalimo 100,000!

Pa kumfwikisha fintu atomu yaba ne cipunda, esheni ukwelenganya ukuti mu kati ka atomu ya hydrogeni muli ilekitroni iileshinguluka. Nga ca kutila protoni ili pa kati, ubukulu bwaiko buli nga filya ka bola ka tenisi kaba, ninshi ilekitroni ileshinguluka kuti yataluka kuli protoni amakilomita 6.5!

Lipoti yalandile pa kusefya kwa kupwa kwa myaka 100 ukutula apo basangile ilekitroni yatile: “Abanono e bashimunuka ukusefya kwa cintu ico umuntu nelyo umo tabala amona, ico no kucepesha kwa ciko takwingelenganishiwa lelo icafina ilyo capimwa, icakwata na malaiti—kabili icishunda ngo lupeta . . . . Pali ndakai takuli uwingakaana ukutila ifintu ifyo tushingamona e ko fyaba.”

Nangu Fye Tuntu Twacepesha nga Nshi

Fimashini ifilenga amaatomu ukulasalakata, ifingalenga no tupimfya utwapanga ifintu ukulapunkana, nomba fyalyafwa basayantisti ukumona ifyaba mu kati ka atomu. Ici calenga no kuti kube amashina ayengi ayashabala ayomfwikapo ayo bainika utu tuntu pamo nga amapositroni, amafotoni, amamesoni, amakwaki, na magluoni, na yambipo. Uto tuntu tatumoneka, nangu fye babomfya ba maikrosikopo bakwatisha amaka. Lelo ukubomfya ifisolobelo pamo nga cloud chamber na bubble chamber na scintillation counters, kulenga ifishilwa ukumoneka ifilangilila ukubako kwa tuko.

Abafwailisha ifya kufwailisha pali ndakai balamona ifishalemoneka kale. Lintu bafimona, balomfwikisha ubucindami bwa maka yane ayakalamba yantu basumina ukuti eko yaba—amaka yatintila ifintu panshi, amaka ya malaiti ya mulilo waba muli magineti ayapalamika ifintu mupepi, na maka yabili aya manyukiliya ayo beta ati “amaka ayanaka” na “maka ayakosa.” Basayantisti bamo balefwailisha ukuti bengasanga ico bainika ukuti “ubulondoloshi bwa mibombele ya fintu fyonse,” iyo balesubila ukuti ikabaafwa ukulondolola bwino ububumbo bonse, ukufuma pa fikalamba ukufika na pa fyacepesha.

Finshi fingasambililwa mu kuceeceeta utuntu uto ilinso lyeka lyeka lishingamona? Ukulingana ne fyo abengi basambilila, basondwelela shani? Ifipande fikonkelepo fyalayasuka.

[Ifikope pe bula 3]

Ifikope fya maatomu yaba muli nickel (pa muulu) na yaba muli platinum

[Abatusuminishe]

Ukusuminishiwa na ba IBM Corporation, Research Division, Almaden Research Center